Królewiec

Katedra

Zamek krzyżacki w Królewcu Prawie całkowicie zniszczony w 1945, pozostałe ruiny wysadzono w 1968

Budynek filharmonii, dawniej kościół katolicki św. Rodziny z 1907

Pomnik Kanta

Tablica Polskich Zamków Gotyckich z zaznaczonym Kaliningradem

Komenda FSB

Muzeum Bursztynu

Sobór Chrystusa Zbawiciela

Kaliningrad (ros. Калининград, do 4 czerwca 1946 – Кёнигсберг, niem. Königsberg; łac. Regiomontium, czes. Královec, lit. Karaliaučius, prus. Kunnegsgarbs, pol. Królewiec (do XVI w. także Królówgród) – rosyjskie miasto u ujścia Pregoły do Bałtyku, w historycznej krainie Sambii; stolica obwodu kaliningradzkiego, czyli eksklawy Federacji Rosyjskiej graniczącej z Polską i Litwą. Liczba ludności Kaliningradu wynosiła 434,9 tys. w 2006, z tendencja wzrostową, głównie z powodu migracji za pracą ze wsi i miasteczek obwodu.

Doszczętnie zniszczone w czasie II wojny światowej i nie odbudowane (wręcz przeciwnie - w okresie ZSRR nieliczne zachowane zabudowania i ruiny zniszczonych obiektów wyburzano) posiada, pomimo swojej długiej i bogatej historii (zał. w 1255), niewiele zabytków, a większość zabudowy pochodzi z II poł. XX. W krajobrazie Kalinigradu dominują więc blokowiska a miasto w niczym nie przypomina dawnego Królewca.

Historia

Pod rządami Zakonu krzyżackiego

Miasto założone w 1255 przez Krzyżaków (na miejscu pruskiej osady Tuwangste) na cześć czeskiego króla Przemysła Ottokara II, który stanął na czele wojsk krzyżackich podczas ich kolejnej wyprawy przeciwko Prusom. Krzyżacy postawili tu zamek, a w 1256 nazywano go zamek Królewska Góra w Sambii (castrum de Coningsberg in Zambia), po łacinie – Mons Regius (później Regiomontium).

Miasto weszło w skład państwa krzyżackiego, stając się stolicą diecezji sambijskiej, jednej z czterech diecezji na obszarze Prus. Zakon ostatecznie podbił Prusów w 1273 i przystąpił wtedy do rozbudowy miasta. Było to możliwe także z powodu przekazania zakonowi przez biskupa sambijskiego Henryka von Stritberga swojej części miasta. W 1312 zamek królewiecki stał się rezydencją wielkiego marszałka zakonu. Na przełomie XIII i XIV kapituła sambijska wybudowała nowy kościół katedralny pod wezwaniem św. Wojciecha.

Rozwój osady zmusił zakon do podniesienia zamkowego osiedla wokół młyna do rangi miasta. 27 maja 1300 nadano prawa miejskie Nowemu Miastu (Nova Civitas), które jednak z czasem przejęło nazwę od pobliskiej wsi Lipnik. W 1478 Niemcy po raz pierwszy zapisali ją jako Löbenick, następnie mówiono Löbenicht i od tych nazw powstała druga wersja polska – Lewenik. W 1322 zakon przyznał kapitule wschodnią część wyspy Knipawa pod warunkiem wybudowania mostu na Pregole. Właśnie tutaj biskup rozpoczął budowę nowej katedry. W 1327 wielki mistrz Werner von Orseln nadał Knipawie przywileje miejskie. Miasto miało się nazywać Vogtswerder (wyspa wójta); pisano też Pregelmünde (Pregołoujście), ale zwyciężyła nazwa pierwotna – Knipawa (Kneiphof). Stare Miasto i Knipawa należały do Hanzy, a od 1440 do Związku Pruskiego.

11 kwietnia 1454 król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk utworzył województwo królewieckie, którego stolicą został Królewiec i włączył je do Polski. 12 kwietnia 1455 miasto zostało odbite przez wojska krzyżackie, a województwo przestało istnieć.

Podczas wojny trzynastoletniej od 1457 Królewiec stał się siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego.

Lenno Królestwa Polskiego 1466-1657

Od czasów II Pokoju toruńskiego, w latach 1466-1525 był stolicą zależnych od Korony Królestwa Polskiego Prus Zakonnych. W czasie wojny polsko-krzyżackiej 1519-21, oblegany był w maju 1520 przez polskie wojska zaciężne pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Firleja.

Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego i Hołdzie pruskim złożonym w 1525 przez wielkiego mistrza królowi Zygmuntowi Staremu miasto stało się stolicą Prus Książęcych, zależnych od króla polskiego jako lenno. Na znak zależności czarny pruski orzeł otrzymał koroną królewską na szyi i literę "S" od łacińskiego imienia króla Sigismundus (Zygmunt). Wkrótce rozpoczęła się w Prusach wojna religijna, w wyniku której religią panującą w państwie stał się luteranizm.

W 1542 książę Albrecht Hohenzollern utworzył w Knipawie szkołę partykularną, w której mieli przygotowywać się kandydaci do studiów uniwersyteckich. Szkoła w 1544 została przekształcona w Pedagogium, które istniało do 1617.

Godło Prus książęcych od 1525 roku

W 1551 w Królewcu ukazał się pierwszy przekład Nowego Testamentu na język polski dokonany przez Stanisława Murzynowskiego. Na prośbę Albrechta Zygmunt August w 1560 obdarzył uniwersytet (Albertyna) w Królewcu takimi samymi przywilejami jakie posiadała Akademia Krakowska.

Dzięki staraniom króla Zygmunta III i biskupa warmińskiego Szymona Rudnickiego (który nosił także tytuł biskupa sambijskiego) w latach 1614-1616 w Królewcu wzniesiono kościół katolicki, jednak na skutek protestów pobliskiej ewangelickiej gminy litewskiej, nie pozwolono wybudować wieży ani zawiesić dużego dzwonu.

W 1618 Prusy Książęce przeszły we władanie elektorów Brandenburgii, a w 1657 uzyskały pełną niezależność od I Rzeczypospolitej.

W Królestwie Prus i Cesarstwie Niemieckim

W 1701 elektor Brandenburgii koronował się w Królewcu na króla Prus jako Fryderyk I. Koronacja odbyła się w Prusach, gdyż nie były one częścią składową Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, tak więc tytuł króla w Prusach był łatwiejszy do zaakceptowania dla cesarza. W wyniku koronacji ziemie pod władzą elektorów brandenburskich stały się częścią nowego Królestwa Prus.

Królewiec był tylko miejscem koronacji, stolica państwa pozostała w Berlinie. Jednak dzięki tej koronacji miasto zyskało ogromne symboliczne znaczenie jako kolebka zjednoczonych Niemiec.

Fryderyk Wilhelm I wydał 13 czerwca 1724 reglament ratuszowy, który scalał trzy miasta: Stare Miasto, Knipawę i Lipnik, wraz z należącymi do nich wolniznami (niem. Freiheiten), w jedno miasto Królewiec, którego oficjalna nazwa brzmiała odtąd: Królewsko-Pruskie Stołeczne i Rezydencjonalne Miasto Królewiec (niem. Königlich Preussische Haupt- und Rezidenzstadt Königsberg). Miasto otrzymało też nowy herb – z herbu Starego Miasta wzięto biały krzyż i koronę (na środku), herb Lipnika po prawej – korona między dwoma gwiazdami, po lewej herb Knipawy – korona wśród dwóch myśliwskich rogów. Wszystkie wizerunki łączył pruski orzeł w koronie książęcej na głowie i koroną królewską z inicjałami FW (Fryderyk Wilhelm) na piersi. Herbem tym posługiwano się tylko na pieczęci miejskiej i dopiero w 1906 stał się on oficjalnym herbem miasta Królewiec.

W 1736 Leonhard Euler rozwiązał znany problem mostów królewieckich. Rozwiązanie tego problemu zapoczątkowało rozwój teorii grafów.

W 1757 wybuchła wojna nazwana siedmioletnią. Zgodnie z porozumieniem między Austrią a Rosją carowa Elżbieta wydała 31 grudnia 1757 zarządzenie, na mocy którego wcieliła Królewiec do Rosji. Rosjanie opuścili miasto w marcu 1763.

1807 podczas ucieczki przed Napoleonem w Królewcu przebywa król pruski Fryderyk Wilhelm III i królowa Luiza.

1809 do obszaru miejskiego włączono królewskie wolnizny: Burgfreiheit, Tragheim, Rossgarten, Neue Sorge i Sackheim.

W 1871 miasto stało się częścią nowoutworzonego Cesarstwa Niemieckiego.

W 1933 powstał jeden z pierwszych hitlerowskich obozów koncentracyjnych w Quednau.

W ZSRR i Rosji

9 kwietnia 1945, po wielotygodniowym oblężeniu, miasto zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. Oblężenie doprowadziło do całkowitego zniszczenia miasta i śmierci ponad 100 000 cywilów. W wyniku konferencji poczdamskiej w 1945 r. miasto znalazło się w granicach Związku Radzieckiego i uzyskało nazwę Kaliningrad na cześć Michaiła Kalinina. Niemiecką ludność wykorzystano do pracy w bardzo ciężkich warunkach, a w 1948 w całości wysiedlono do nowych Niemiec.

Po wojnie nie doszło nawet do częściowej odbudowy, wręcz przeciwnie - w okresie ZSRR zachowane zabudowania i ruiny zniszczonych obiektów wyburzano (w dużej mierze z powodów ideologicznych, a mianowicie chęci zerwania z niemiecką przeszłością). Wskutek tego miasto posiada, pomimo swojej długiej i bogatej historii, bardzo niewiele zabytków, a większość zabudowy pochodzi z II poł. XX. W krajobrazie Kalinigradu dominują więc blokowiska a miasto w niczym nie przypomina dawnego Królewca.

Podział miasta

Altstadt Amalienau Contienen Devau Haberberg Hufen Juditten Kalthof

Kneiphof Kohlhof Kosse Lawsken Lieb Löbenicht Lomse Maraunenhof

Mittelhufen Mühlenhof Nasser Garten Palwehof Ponarth Pregelwiesen Ratshof Rosenau

Roßgarten Sackheim Steindamm Vorderhufen Vorstadt Tannenwalde Tragheim

Polacy w Królewcu

Polakami było wielu założycieli i wykładowców Uniwersytetu Albertina w Królewcu w XVI i XVII. Współzałożycielem tej uczelni był Abraham Kulwieć - (później wykładowca greki i hebrajskiego), a wykładowcami: Stanisław Rafajłowicz i Hieronim Malecki (teologia) oraz Maciej Menius (astronomia). Wśród pierwszych studiujących tu znanych Polaków byli: Bieniasz Budny, Erazm Gliczner, Marcin Kwiatkowski, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski, Andrzej Kochanowski, Jan Niemojewski i Jakub Niemojewski, Stanisław Sarnicki i Samuel Dambrowski. Przez 24 lata rektorem tej uczelni był Celestyn Myślenta.

Od 1728 istniało na uniwersytecie ewangelickie "Seminarium Polskie", które działało aż do lat 30. XX i wykształciło wielu pastorów, zasłużonych dla krzewienia oświaty i kultury polskiej na Mazurach, m.in. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza i Augusta Grzybowskiego.

Od XVI do XIX miasto było ośrodkiem wydawniczym polskojęzycznej protestanckiej literatury religijnej. Do najwybitniejszych polskich drukarzy i wydawców zaliczał się w XVI Jan Seklucjan, który opiekował się także parafią polską w kościele św. Mikołaja na Steindamm (Steindammer Kirche).

Jedną z pierwszych gazet w języku polskim była wydawana w Królewcu w XVIII Poczta Królewiecka.

Zabytki nieistniejące

• zamek krzyżacki w Królewcu
• kościół farny (staromiejski)
• kościół polski na Steindamm
• kościół św. Jakuba w Quednau

Oprócz muzeów kaliningradzkich, zbiory dokumentujące historię i kulturę miasta gromadzone są szczególnie przez Muzeum Miasta Królewca (Museum Stadt Königsberg) w Duisburgu.

Miejsca odwiedzane przez turystów

Z okresu II wojny światowej Królewiec wyszedł na tyle okaleczony, że obecny Kaliningrad niewiele przypomina Königsberg z 1944. Jednakże magia miasta sprawia, że cieszy się popularnością turystów, głównie z Niemiec. Turyści najczęściej odwiedzają:

• katedrę na wyspie Knipawie (Ostrov Kanta), z muzeum i mauzoleum Immanuela Kanta (Мавзолей Иммануила Канта),
• miejskie fortyfikacje – baszty Wrangel (Врангеля) i Der Dohna (Дер Дона) wraz z Muzeum Bursztynu (Музей янтаря), bramy Królewską (Королевские ворота) i Brandenburską (Бранденбургские ворота), twierdzę Kronprinz (Кронпринц) z bastionem Grolman (Грольман),
• najładniejszym i ocalałym z wojny willowym osiedlem miasta jest Amalienau (Амалинау), obecnie leżące w dzielnicy centralnej (Центральный район),
• Kościół Królowej Luizy (teatr lalek),
• obecnie prawosławne kościoły w dzielnicach Ponarth i Rosenau, św. Krzyża na Lomse (1930-1935, architekt Arthur Kickton) i Chrystusa w Ratshof (dom kultury);
• kościół katolicki Św. Rodziny (filharmonia),
• Kościół św. Wojciecha (biura)
• Kościół św. Antoniego (przebudowany na cele świeckie)
• Kościół gotycki w Judytach (obecnie prawosławny)
• nowo wzniesiony sobór prawosławny Chrystusa Zbawiciela, katedrę eparchii smoleńsko-kaliningradzkiej, na centralnym pl. Zwycięstwa (płoszczad Pobiedy). Wokół placu zachowało się sporo monumentalnej urzędowej zabudowy sprzed 1939,
• Rynek Centralny (spełniający rolę bazaru i pchlego targu),
• położoną nad brzegiem rzeki byłą siedzibę Giełdy (Биржа), obecnie Dom Kultury Marynarzy (Дом культуры моряков),
• Bunkier dowódcy obrony Królewca – generała Otto von Lascha (Музей «Блиндаж», Бункер Ляша),
• Muzeum Historii i Sztuki (Областной историко-художественный музей),
• Muzeum Rosyjskiego Państwowego Uniwersytetu im. Immanuela Kanta (Музей Российского государственного университета) wraz z pozostałością kolekcji unikalnej Biblioteki Wallenrodskiej (Die Wallenrodtsche Bibliothek, Валленродтская библиотека),
• Oceanarium (Музей Мирового океана),
• statek naukowo-poszukiwawczy Witiaź (Витязь), który brał udział w zdjęciach do filmu Titanic,
• barokowy pałac Gross Holstein (przebudowany) - osiedle Pregolskij.
• ogród zoologiczny (założony 1896) w dawnej dzielnicy Hufen, w której zachowało się też sporo dawnej zabudowy,
• Hotel Moskwa, dawny biurowiec z lat 30. XX.

Szokującym pomnikiem, który de facto stał się symbolem minionej epoki miasta, jest budowany w latach 1973-1988 w miejscu najpierw uszkodzonego w 1945 a następnie burzonego sukcesywnie w latach 1967-1969 Zamku Królewskiego, niedokończony 16 piętrowy tzw. Dom Rad (Дом советов). Powodem wstrzymania prac były problemy z jego statyką (niezinwentaryzowane piwnice itd). Inwestorem były władze obwodowe i miejskie. W latach dziewięćdziesiątych szkielet ten został sprywatyzowany.

Dom Rad w 2007

W 2006 roku podjęto prace nad częściową rekonstrukcją historycznego centrum miasta.

W bezpośrednim sąsiedztwie Kaliningradu zachowały się w różnym stanie interesujące zabytki, m.in. gotyckie kościoły w Gurjewsku czy Marjino, oraz ruiny, np. Chrabrowo, zamki w Gurjewsku i Nizowjem, dwory w Rodnikach oraz obszary krajobrazowe: Zalew Wiślany i dolina Pregoły.

Teraźniejszość

W 1991 podjęto decyzję o likwidacji zamkniętej strefy jaką od 1945 był obwód kaliningradzki. Tym samym region, jak i jego stolica stały się otwarte na współpracę międzynarodową. W Kaliningradzie urodziła się żona byłego prezydenta Rosji Władimira Putina, Ludmiła.

Militaria

Siedziba dowództwa Floty Bałtyckiej

W mieście swoją siedzibę ma dowództwo Floty Bałtyckiej (Балтфлот) , przy ul. Grekowa 2 (Грекова). Jej dowódca pełni również funkcję zwierzchnika wszystkich jednostek wojskowych w obwodzie, dowodząc jednocześnie chroniącym ją Kaliningradzkim Rejonem Obronnym. Wśród kilkunastu jednostek wojskowych w Kaliningradzie mieści się też Bałtycki Instytut Wojskowo-Morski (Балтийский военно-морской институт).

• 5,3 km od centrum na płd-zach. mieści się pierwsze lotnisko wojskowe w Kaliningradzie - Małe Isakowo (ros.: Малое Исаково, niem.: Devau), siedziba miejscowego aeroklubu.
• 7 km od centrum, w miejscowości Czkałowsk (ros.: Чкаловск, niem.: Tannenwalde), Niemcy zlokalizowali w 1935 największą bazę lotniczą w obecnym obwodzie, aktualnie już w granicach administracyjnych rozrastającego się miasta.
• 15 km od centrum, w pow. Bagrationowsk, znajduje się lotnisko Niwienskoje (ros.: Нивенское, niem.: Wittenberg (bei Tharau)), nieczynne.
• 24 km od centrum, w pow. Gurjewsk zlokalizowano lotnisko wojskowe Chrabrowo (ros.: Храброво, niem.: Powunden), obecnie pełniące głównie rolę cywilnego portu lotniczego.

Gospodarka

Obecnie największe zakłady to:

• Nadbałtycka Stocznia Jantar (Прибалтийский судостроительный завод Янтарь), (b. stocznia Schichau),
• Kaliningradzki Zakład Budowy Wagonów (Калининградский вагоностроительный завод) (powstały jako firma Steinfurt w 1830),
• Zakłady Produkcji Samochodów Awtotor (автомобилестроительное предприятие Автотор), produkujące samochody na licencji BMW, Kia i General Motors.

Transport

Transport morski

Obszar portowy Kaliningradu dzieli się na trzy części:

• Port morski
• Port rybacki
• Terminal naftowy

Komunikacja kolejowa

Kaliningrad południowy - główna stacja kolejowa

W Kaliningradzie swoją siedzibę ma dyrekcja okręgowa Kolei Rosyjskich - RŻD (Калининградская железная дорога - KЖД), eksploatująca sieć linii o łącznej długości 617,7 km i zatrudniająca 4.540 pracowników (2009). Funkcjonują bezpośrednie połączenia kolejowe Kaliningradu z: Adlerem, Brześciem nad Bugiem, Charkowem, Czelabińskiem, Gdynią (w sezonie), Homlem, Kijowem, Moskwą, Murmańskiem, Odessą, Symferopolem, Sankt Petersburgiem, większość przez Wilno i Mińsk.

W mieście znajdują się stacje kolejowe Kaliningrad Północny i Kaliningrad Południowy.

Komunikacja lotnicza

Kaliningrad dysponuje położonym 24 km na północ portem lotniczym.

W 1919 w Królewcu uruchomiono pierwszy w Niemczech cywilny port lotniczy Devau. W 1921 otwarto połączenie lotnicze Berlin-Gdańsk-Królewiec-Kłajpeda-Ryga, w 1923 przedłużono je do Tallinna, a w 1924 do Helsinek; inny przewoźnik w 1922 rozpoczął loty na trasie Królewiec-Ryga-Moskwa. 27 stycznia 1945 z tego miejsca odleciał z Królewca ostatni niemiecki samolot Ju-52 z 40 pasażerami na pokładzie. Obecnie lotnisko, nazwa oficjalna: Małe Isakowo (Малое Исаково), popularna: Devau (Девау), jest siedzibą miejscowego Aeroklubu.

Wyższe uczelnie

Uniwersytet

Obecnie w mieście funkcjonuje 21 szkół wyższych. Najważniejsze z nich to:

• Rosyjski Uniwersytet Państwowy im. Immanuela Kanta (Российский государственный университет им. И. Канта),
• Bałtycka Akademia Państwowa (Балтийская государственная академия),
• Kaliningradzki Państwowy Uniwersytet Techniczny (Калининградский государственный технический университет), wcześniej Kaliningradzki Techniczny Instytut Przemysłu Rybnego i Gospodarki (Калининградский технический институт рыбной промышленности и хозяйства),
• Bałtycki Instytut Wojskowo-Morski (Балтийский военно-морской институт),
• Kaliningradzki Wojskowy Instytut Federalnej Służby Pogranicza Federacji Rosyjskiej (Калининградский военный институт федеральной пограничной службы РФ).

Sport

• Dinamo-Jantar Kaliningrad - klub piłki siatkowej mężczyzn i kobiet
• Bałtika Kaliningrad - klub piłkarski

Kontrowersje wokół nazwy

Plik:Kalinindenkmal.jpg

Michaił Kalinin w centrum Kaliningradu

W 1946 Sowieci zmienili rosyjską nazwę miasta (Кёнигсберг) na obecną – Kaliningrad (Калининград). Nowa nazwa przyjęła się także w języku polskim i jest obecnie zalecaną przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami RP polską nazwą tego miasta. Część Polaków preferuje jednak tradycyjną nazwę miasta. Argumentują to tym, że Królewiec jest częścią polskiego dziedzictwa kulturowego - był stolicą Prus Książęcych, będących lennem Polski - zaś "Kaliningrad" jest nazwą narzuconą przez komunistyczne władze ZSRR. Kontrowersje budzi też postać patrona miasta, Michaiła Kalinina, który jest współwinnym zbrodni katyńskiej. Nazwa "Królewiec" jest obecnie dopuszczalną, lecz niezalecaną polską nazwą Kaliningradu.

Obecnie wśród rosyjskich mieszkańców miasta pojawiają się głosy o potrzebie przywrócenia miastu historycznej nazwy (ros. Кёнигсберг)

Miasta partnerskie

• Kilonia, Niemcy
• Groningen, Holandia
• Gdańsk, Polska
• Gdynia, Polska
• Toruń, Polska
• Białystok, Polska
• Elbląg, Polska
• Zabrze, Polska
• Olsztyn, Polska
• Starogard Gdański, Polska
• Łódź, Polska
• Racibórz, Polska
• Malmö, Szwecja
• Norfolk, Stany Zjednoczone
• Meksyk, Meksyk
• Kłajpeda, Litwa

Bibliografia

• Caspar Stein, Das Alte Königsberg. Eine ausführliche Beschreibung der drei Städte Königsberg... anno 1644, Hamburg, Verein für Familienforschung in Ost- und Westpreussen, 1998, ISBN 3-931577-14-7 (reprint wyd. Königsberg 1911)
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wyd. pod red. Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego, t. 4, Warszawa, nakł. Władysława Walewskiego, 1883 (reprint Warszawa, WAiF, 1976)
• Adolf Boetticher, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, H. 7, Königsberg, Königsberg, Teichert, 1897
• Alfred Rohde, Königsberg Pr., Leipzig, Klinkhardt und Biermann, 1929
• Georg Dehio, Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler, neu bearb. von Ernst Gall, Deutschordensland Preussen, unter Mitw. von Bernhard Schmid und Grete Tiemann, München; Berlin, Deutscher Kunstverlag, 1952
• Handbuch der historischen Stätten, Ost- und Westpreussen, hrsg. von Erich Weise, Stuttgart, Kröner, 1981, ISBN 3-520-31701-X (unveränd. Nachdr. d. 1. Aufl. 1966)
• Königsberg in alten Ansichtskarten, hrsg. von Ruth Maria Wagner, Frankfurt am Main, Flechsig Verl., 2. Aufl., 1981, ISBN 3-88189-051-3
• Carl von Lorck, Dome, Kirchen und Klöster in Ost- und Westpreussen. Nach alten Vorlagen, 2. unver. Aufl., Frankfurt am Main, Weidlich, 1982, ISBN 3-8035-1163-1
• Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn, Remix, 1992, ISBN 83-900155-1-X
• Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen. Die ehemaligen Provinzen West- und Ostpreussen (Deutschordensland Preussen) mit Bütower und Lauenburger Land, bearb. von Michael Antoni, München; Berlin, Dt. Kunstverl., 1993, ISBN 3-422-03025-5
• Królewiec a Polska, red. Marian Biskup, Wojciech Wrzesiński, Olsztyn, OBN, 1993
• Juri Iwanow, Königsberg und Umgebung, Dülmen, Laumann-Verl., 1994, ISBN 3-87466-185-7
• Janusz Jasiński, Historia Królewca. Szkice z XIII-XX stulecia, Olsztyn, Książnica Polska, 1994, ISBN 83-85702-03-2
• Anatolij Bachtin, Gerhard Doliesen, Vergessene Kultur. Kirchen in Nord-Ostpreussen. Eine Dokumentation, 2. Aufl., Husum, Husum, 1998, ISBN 3-88042-849-2
• Walter Daugsch, Lorenz Grimoni (Hg.), Museum Stadt Königsberg in Duisburg.Dokumentation zur Geschichte und Kultur einer europäischer Stadt, Leer/Ostfriesland, Rautenberg, 1998, ISBN 3-7921-0472-5
• Baldur Köster, Königsberg. Architektur aus deutscher Zeit, Husum, Husum, 2000, ISBN 3-88042-923-5
• Sławomir Augusiewicz, Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki, Wybitni Polacy w Królewcu. XV-XX wiek, Olsztyn, Littera, 2005, ISBN 83-89775-03-4
• Kaliningrad. Putevoditel (Калининград. Путеводитель), avt. teksta T. Ermakova, Kaliningrad, Jantarnyj skaz (Янтарный сказ), 2005, ISBN 5-7406-0870-1 (błędny)
• Prusy Wschodnie - dokumentacja historycznej prowincji. Zbiory fotograficzne dawnego Urzędu Konserwatora Zabytków w Królewcu = Ostpreussen - Dokumentation einer historischen Provinz. Die photographische Sammlung des Provinzialdenkmalamtes in Königsberg, oprac. i red. bazy danych Jan Przypkowski, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, [2006], ISBN 83-89101-44-0
• Vadim Jur'evič Kurpakov, Kaliningradskaja oblast. Putevoditel (Калининградская область. Путеводитель), Kaliningrad, Terra Baltika (Терpа Балтика), 2007, ISBN 978-5-98777-012-2

Linki zewnętrzne

• 750 lat Kaliningradu/Królewca
• Administracja obwodu kaliningradzkiego
• Interactive Map with photos of Königsberg and modern Kaliningrad
• Slideshow with more pictures of Königsberg and modern Kaliningrad
• Kaliningrad Photo Gallery - Reisebilder aus Königsberg
• Historia, stare pocztówki, przedwojenny plan miasta
• Historyczne fotografie - Królewiec w latach dwudziestych XX wieku
• Polacy w Królewcu
• Pismo Wspólnoty Polskiej w Kaliningradzie, ukazuje się od 1995
• Królewiec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 683 .