Zamek w Chrzelicach
50°27′55″N 17°44′13″E/50,465278 17,736944 nr rej. 548/59 z 20.02.1959[1]
| |
 Ruiny zamku w Chrzelicach (2006) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
Chrzelice 174, |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Rozpoczęcie budowy |
XIV wiek |
| Ważniejsze przebudowy |
druga połowa XIV wieku |
| Zniszczono |
1977 |
| Pierwszy właściciel | |
| Kolejni właściciele |
|
Położenie na mapie gminy Biała  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa opolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu prudnickiego  | |
| 50°27′55″N 17°44′13″E/50,465278 17,736944
| |
Zamek w Chrzelicach – ruiny gotycko-barokowego zamku znajdującego się we wsi Chrzelice w gminie Biała, w powiecie prudnickim, w województwie opolskim, około 18 km od Prudnika.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Zamek gotycki (XIV-XV wiek)
[edytuj | edytuj kod]Zamek został wzniesiony w 1 połowie XIV wieku, a jego najstarszą częścią była cylindryczna wieża[2]. Wykorzystano miejsce po grodzisku z przełomu IX i X wieku, bądź starszego. Usytuowany między stawem na zachodzie a strumieniem i moczarami na wschodzie stanowił część linii obronnej złożonej z warowni na szlaku handlowym z południowego wschodu na północny zachód. Linię tworzyły również m.in.: Moszna, Ogiernicze i Przechód[3]. Kolejnym etapem rozbudowy, było wzniesienie w 2. połowie XIV wieku murowanych murów na planie trapezu z wjazdem od południa[2]. Wraz z nimi w południowo-zachodnim narożniku powstał trzykondygnacyjny budynek mieszkalny[2].
Według ustaleń historyka ziemi prudnickiej, Eryka Murlowskiego, pod koniec stycznia 1291 dowództwo w warowni w Chrzelicach przejął rycerz Dirsco Staruncza, podwładny księcia Bolka I opolskiego. Pierwszy znany dokument wspominający osadę Chrzelice pochodzi z czerwca 1316[4]. W kwietniu 1336 książę Bolesław II opolski zatwierdził i darował panom z Prószkowa dobra prószkowskie, do których należały także dobra chrzelickie, mimo że znajdowały się na ziemi prudnickiej.
Najstarsza wzmianka o zamku pochodzi z 9 sierpnia 1380 w zamku i dotyczy umowy sprzedaży jaką zawarł książę Henryk I niemodliński[5]. Po raz kolejny zamek wzmiankowano w 1383 roku[5]. W 1388 zamek w Chrzelicach wraz z majątkiem przeszedł na własność księcia Władysława Opolczyka. Powierzył on zarząd nad zamkiem Jerzemu II z Prószkowa. Po śmierci księcia Władysława, jego dobra na Śląsku przejęła wdowa po nim, księżna Eufemia mazowiecka[6].
Zamek w Chrzelicach przetrwał rejzy husytów na Śląsk na początku XV wieku. Doznał jednak uszczerbku w swoich umocnieniach. W 1437, po sporach pomiędzy poszczególnymi książętami, książę Bolko V Husyta otrzymał od stryja Bernarda niemodlińskiego połowę zamku w Chrzelicach ze wszystkimi przynależnymi dobrami. Po śmierci Bolka V w 1460, zamek w Chrzelicach otrzymał Mikołaj I opolski na okres od 1460 do 1476. Po tym okresie, zamkiem rządzili dwaj nieznani z imienia bracia. Byli rycerzami trudniącymi się łowiectwem, lecz przez kłopoty finansowe zaczęli zajmować się rozbojem wraz z kilkudziesięcioma towarzyszami. Kres rozbojom dali na początku XVI wieku Piastowie opolscy, którzy następnie posiadali zamek do 1532[6]. W czasie potyczki ze zbójnikami zburzona została do połowy okrągła wieża zamkowa[7].
Podwładni księcia Jana II Dobrego wyremontowali wolnostojącą wieżę zamku, budynki i otaczający je mur. Dobudowali ośmioboczną wieżę z osłoniętym chodnikiem strzelnicowym, pokrytą namiotowym dachem. Wzmocnili i pogłębili fosę otaczającą zamek. W latach 1516–1517 starostą Chrzelic był Jan Stolcz z Gostomi. Po śmierci Jana II Dobrego, zamek w Chrzelicach wraz z dobrami przejął król Ferdynand I Habsburg. Tytułem zastawu, dobra objął margrabia Jerzy Hohenzollern. W 1538 mianował na stanowisko starosty Chrzelic Heinricha Pagrell von Jägel. Cesarz Maksymilian II uczynił zamek w Chrzelicach dobrem zastawnym dla Wacława Posadowskiego na lata 1557–1578. Przez krótki okres majątkiem w Chrzelicach zarządzali Blankowscy z Turawy. Pod koniec 1578 Chrzelice zostały oddane w dzierżawę Jerzemu IV Prószkowskiemu. Po jego śmierci w 1584, zamek przejął jego syn Jan Krzysztof I Prószkowski[7].
Około 1580 roku zbudowano na dziedzińcu drugi budynek, zlokalizowany w jego południowo-wschodnim narożniku[2]. Otrzymał on sgraffitową dekorację na trzykondygnacyjnej elewacji, a jego bryłę nakryto dwoma niskimi dachami otoczonymi attyką[2].
Około 1602 roku zamkiem w Chrzelicach zainteresowali się inżynierowie Hans Schneider von Lindau i Valentin von Säbisch[8], którzy wykonali plany jego nowego ufortyfikowania[9][7], które jednak nie zostały zrealizowane z powodu wybuchu wojny trzydziestoletniej.
Pałac barokowy (XVII-XX wiek)
[edytuj | edytuj kod]Od 1649 planowano przekształcenie zamku w barokowy pałac wkomponowany w park krajobrazowy[8]. Z przebudową zamku na barokowy pałac w 1674 roku[10], można wiązać kamień ustawiony przy bramie wjazdowej od strony północnej[10]. Ostatni okres przebudowy zakończono około 1694. Do końca XVIII wieku zamek posiadał cztery skrzydła otaczające dziedziniec. Po ponownym remoncie zostało zburzone skrzydło południowe wraz z wieżą zwieńczoną kopulastym hełmem. Zamek uzyskał wówczas kształt litery "C" o trzech skrzydłach[11].
24 listopada 1783 dobra prószkowskie wraz z Chrzelicami odkupił pruski król Fryderyk II Wielki. Połączył posiadłości Chrzelic i Prószkowa we wspólną domenę i włączył je do dóbr królewskich. Przekazał je pod zarząd kamery królewskiej. W 1794 ponownie podzielono domenę na dwa osobne urzędy i oddano w dzierżawę. Na początku 1816 zamek w Chrzelicach dostał się w dzierżawę rodziny Heller. Pod koniec 1844 w jednej z zamkowych sal na parterze urządzono kaplicę ewangelicką[12]. Syn Edwarda, Aleksander Heller, był specjalistą od hodowli owiec i koni. Dzięki niemu w połowie XIX wieku Chrzelice „zasłynęły na arenie międzynarodowej” z racji posiadania „wspaniałego stada” tychże zwierząt. Od 1855 był pisarzem państwowym w Prudniku. Na przełomie lat 80. i 90. XIX wieku rolę dzierżawcy majątku pełniła Izidora Heller[13].
Dzierżawa Hellerów wygasła pod koniec 1920. Pod koniec XIX lub na początku XX wieku przypuszczalnie rozebrano w całości skrzydło południowe z dawną gotycką kurtyną oraz z wieżą bramną, a zamiast barokowego dachu mansardowego wprowadzono dwuspadowy[10]. Zniszczono też barokowy wystrój elewacji oraz zamurowano arkadowe krużganki wokół dziedzińca[10]. Na pierwszym piętrze przekształcono układ otworów okiennych[10].
Od 1921 do 1938 właścicielem zamku i dóbr była Pruska Izba Skarbowa. Z jej ramienia dzierżawę pełnili na przemian Aleksander Seydel oraz Margarette Bannert[13]. Pod koniec II wojny światowej, od końca marca do początku maja 1945, w zamku urzędował sztab łączności Armii Czerwonej[14]. W parku okalającym zamek pochowano poległych niemieckich żołnierzy[13].
Po zakończeniu II wojny światowej, zamek w stanie pełnej używalności przeszedł na własność państwa polskiego. Od 1946 do końca lat 60. XX wieku mieszkało w nim kilkanaście rodzin, między innymi: Kwiotek, Ociepka, Wien, Kolek. Funkcjonowało w nim przedszkole oraz namiastka świetlicy wiejskiej lub klubu młodzieżowego. Jedną z ostatnich mieszkanek zamku była Julia Daniel. Pracowała w nim od 1912 jako służąca i kucharka. W 1975 przekwaterowano ją do domu we wsi. Dwa lata później, w marcu 1977 wskutek burzy zawaliła się część dachu zamku, powodując liczne uszkodzenia i pęknięcia ścian. Zapoczątkowało to dalszy proces dewastacji[14]. W 1987 roku zawaliło się częściowo skrzydło zachodnie[2]. W 2008 roku zamek nabyła Fundacja Ortus[2].
Rezydencja zamieniła się w ruinę[14]. Stanowi tak zwaną „ruinę stałą”[15].
Architektura
[edytuj | edytuj kod]Zamek wzniesiono z cegły na kępie otoczonej mokradłami. Założono go na planie nieregularnego trapezu, z krótką kurtyną północno-wschodnią. Mury obwodowe opięte zostały skarpami. W zachodniej części dziedzińca znajdował się wolno stojący stołp, zniszczony na początku XVII w. Wewnątrz murów powstały dwa czworoboczne domy, umieszczone w narożniku południowym i wschodnim. W południowo-wschodniej kurtynie znajdowała się brama.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2025, s. 115.
- ↑ a b c d e f g Legendziewicz Andrzej, Od średniowiecznej warowni do barokowej rezydencji – historia powstania i przekształceń zamku w Chrzelicach, „Opolski Informator Konserwatorski”, 11/2013, s.87-100.
- ↑ Murlowski 2002 ↓, s. 149.
- ↑ Murlowski 2002 ↓, s. 151.
- ↑ a b A. Weltzel, Historia miasta Prudnika na Górnym Śląsku (tłum. Geschichte der Stadt Neustadt in Oberschlesien, Neustadt 1870), Prudnik 2005, s.36.
- ↑ a b Murlowski 2002 ↓, s. 152.
- ↑ a b c Murlowski 2002 ↓, s. 153.
- ↑ a b Murlowski 2002 ↓, s. 154.
- ↑ Kurt Bimler Die Piastenburg in Schelitz, [w:] Der Oberschlesier 17, 1935, s.212-214
- ↑ a b c d e Jerzy Rozpędowski, Studium historyczno-architektoniczne Zamku w Chrzelicach (pow. prudnicki, woj. opolskie), maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Opolu, s. 2-3, 8-11.
- ↑ Murlowski 2002 ↓, s. 155.
- ↑ Murlowski 2002 ↓, s. 156.
- ↑ a b c Murlowski 2002 ↓, s. 157.
- ↑ a b c Murlowski 2002 ↓, s. 158.
- ↑ Bartosz Sadliński, Problematyczne zamki, kłopotliwe pałace [online], Prudnik24, 11 grudnia 2016 [dostęp 2025-03-02].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Eryk Murlowski, Historia chrzelickiego zamku, „Ziemia Prudnicka: rocznik 2002”, Prudnik: Spółka Wydawnicza „Aneks”, 2002, ISBN 83-904302-6-6, ISSN 1642-977X.
- L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm: Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Arkady, 2012, s. 131. ISBN 978-83-213-4158-3.
- Bohdan Guerquin: Zamki śląskie. Warszawa: Wydawnictwo Budownictwo i Architektura, 1957, s. 43.
- Legendziewicz A., Od Średniowiecznej warowni do barokowej rezydencji – historia powstania i przekształceń zamku w Chrzelicach, [w:] Opolski Informator Konserwatorski, Opole 2013, s. 87–100.
- Sękowski R., Koniec średniowiecza i kształtowanie się podstaw ustrojowych księstw opolskiego i raciborskiego, Opole 2011, s. 29.
