Æ

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Æ
Æ æ
Ilustracja
Informacje podstawowe
Majuskuła

Æ

Minuskuła

æ

Podstawowy alfabet

alfabet łaciński

Pochodzenie
Oparty na grafemie

a i e

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Znak æ na klawiaturze komputera

Æ, ælitera alfabetu łacińskiego powstała jako ligatura liter a i e. Używana często w łacińskich tekstach na oddanie częstej w łacinie grupy ae. Często używana w językach staroangielskim, islandzkim, duńskim, norweskim i farerskim. Jako litera staroangielskiego alfabetu niegdyś nazywana była æsc („ash tree”) od anglosaskiej runy . Jej aktualna angielska nazwa to ash[1].

Języki[edytuj | edytuj kod]

Łacina[edytuj | edytuj kod]

W klasycznej łacinie kombinacja AE oznacza dyftong [ae̯], który ma wartość podobną do długiego i w angielskim słowie fine, wymawianego w większości dialektów współczesnego języka angielskiego.[2] Zarówno klasyczna, jak i obecna praktyka polega na pisaniu liter osobno, ale ligatury używano w pismach średniowiecznych i wczesnych nowożytnych, po części dlatego, że w czasach Cesarstwa Rzymskiego æ zostało zredukowane do prostej samogłoski [ ɛ ]. W niektórych średniowiecznych pismach ligatura została uproszczona do ę, e z ogonkiem, zwanego e caudata (łac. „ogoniaste e”). Zostało to jeszcze bardziej uproszczone do zwykłego e, na które mogła mieć wpływ zmiana wymowy lub pod jej wpływem. Jednak ligatura jest nadal stosunkowo powszechna w księgach liturgicznych i partyturach muzycznych.

Francuski[edytuj | edytuj kod]

We współczesnym alfabecie francuskim æ (zwane e-dans-l'a, „e w a”) jest używane do zapisu zapożyczeń łacińskich i greckich, takich jak Curriculum vitæ, et cætera, ex æquo, tænia i imię Lætitia. Nawiązanie do tego występuje w tytule piosenki Serge'a Gainsbourga Elaeudanla Téïtéïa, będącej interpretacją sposobu przeliterowania imienia Lætitia po francusku: „L, E dans l'A, T, I, T, I, A”.

Angielski[edytuj | edytuj kod]

W języku angielskim użycie ligatury różni się w zależności od miejsca i kontekstu, ale jest dość rzadkie. We współczesnej typografii, jeśli ograniczenia technologiczne utrudniają użycie æ (na przykład w przypadku maszyn do pisania, telegrafów lub ASCII), zamiast tego często używa się dwuznaku ae.

W Stanach Zjednoczonych w wielu przypadkach pomija się kwestię ligatury poprzez użycie uproszczonej pisowni z „e”, jak to miało miejsce również w przypadku œ. Sposób użycia może się jednak różnić; na przykład medieval jest obecnie bardziej powszechne niż mediaeval (i obecnie staromodne mediæval), nawet w Wielkiej Brytanii[3], ale archaeology jest preferowaną formą w stosunku do archeology, nawet w USA.[4]

Ze względu na ich długą historię ligatury są czasami używane do ukazania archaizmu lub dosłownych cytatów ze źródeł historycznych; na przykład w tych kontekstach często zapisuje się w ten sposób słowa takie jak dæmon i æther.

Ligatura jest widoczna na nagrobkach z XIX wieku, skrót od ætate („w wieku (o)”): „Æ xxYs, yyMs, zzDs”. Jest również powszechny w typografii formalnej (zaproszenia, uchwały, ogłoszenia i niektóre dokumenty rządowe); na przykład w "okólniku sądu" (ang. Court Circular) nadal używano pisowni „ortopædic” aż do XXI wieku[5].

W numizmatyce „Æ” jest używane jako skrót od „brązu[6] pochodzącego od łacińskiego aes (aere w ablacji „z brązu”).

W staroangielskim æ reprezentowało dźwięk pomiędzy a i e (/æ/), bardzo podobnie do krótkiego a od słowa cat w wielu dialektach współczesnego angielskiego. Jeśli samogłoski długie odróżnia się od samogłosek krótkich, wersja długa /æː/ jest oznaczona makronem (ǣ) lub rzadziej ostrym (ǽ).

Osetyjski[edytuj | edytuj kod]

Osetyjskie pismo łacińskie; fragment strony z książki wydanej w 1935 roku

Język osetyjski używał litery æ, gdy była ona zapisywana alfabetem łacińskim od 1923 do 1938 r. Od tego czasu Osetyjczycy używali cyrylicy z identycznie wyglądającą literą (Ӕ i ӕ). Wymawia się je jako samogłoskę środkową środkową (szwa).

Międzynarodowy alfabet fonetyczny[edytuj | edytuj kod]

Symbol [æ] jest również używany w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym (IPA) do oznaczenia prawie otwartej, przedniej, niezaokrąglonej samogłoski, który jest dźwiękiem najprawdopodobniej reprezentowanym przez język staroangielski. W IPA jest to zawsze pisane małymi literami. U+10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA AE to litera IPA w indeksie górnym.[7]

Uralski alfabet fonetyczny (UPA) wykorzystuje cztery dodatkowe symbole związane z æ.[8]

Cyrylica[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Ӕ.

Litery łacińskie są często używane zamiast cyrylicy Ӕ i ӕ w tekstach cyrylicą (np. na osetyjskich stronach internetowych).

Wpisywanie znaku[edytuj | edytuj kod]

Klawiatura nordycka z klawiszami Æ i Ø. W układzie duńskim zastosowano etykiety niebieskie, a w układzie norweskim – zielone. (Białe etykiety dotyczą języka szwedzkiego i fińskiego, w których używane są Ä i Ö.)
Znak Æ jest dostępny za pomocą AltGr+z na klawiaturze amerykańskiej i międzynarodowej.
  • Elementy HTML to: Æ i æ.
  • Windows: Alt+0198 lub Alt+146 dla dużej litery, Alt+0230 lub Alt+145 dla małej litery.
  • W systemie pisowni TeX litera ӕ powstaje poprzez \ae.
  • Microsoft Word: Crtl+⇧ Shift+&, a następnie A lub A.
  • X: klawisz komponującyAE i klaiwsz komponującyAE
  • We wszystkich wersjach systemu Mac OS (systemy od 1 do 7, Mac OS 8 i 9, OS X, macOS 11 i 12 oraz bieżący system macOS 13): æ: ⌥ Option+' (apostrof), Æ: ⌥ Option+⇧ Shift+'
  • Na iPhonie, iPodzie touch i iPadzie, a także telefonach z systemem operacyjnym Google Android lub Windows Mobile OS oraz na Kindle Touch i Paperwhite: przytrzymaj „A”, aż wyświetli się małe menu.
  • Na amerykańskich klawaiaturach Æ jest dostępny za pomocą AltGR+Z.
  • Islandzki układ klawiatury ma oddzielny klawisz dla Æ (oraz dla Ð, Þ i Ö.
  • Norweski układ klawiatury ma również oddzielny klawisz dla Æ, znajdujący się najbardziej na prawo od liter, na prawo od Ø i poniżej Å.
  • W Vimie dwuznak to „AE” dla Æ i „ae” dla æ. (Naciśnij Ctrl-K w trybie wstawiania.)

Unicode[edytuj | edytuj kod]

  • 00C6 Æ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE
  • 00E6 æ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE
  • 01E2 Ǣ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE Z MAKRONEM
  • 01E3 ǣ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE Z MAKRONEM
  • 01FC Ǽ ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE Z OTRYM AKCENTEM
  • 01FD ǽ ŁACIŃSKA MAŁA LITERA AE Z OSTRYM AKCENTEM
  • 1D01 ŁACIŃSKA DUŻA LITERA AE W MAŁEJ FORMIE (UPA)
  • 1D02 ŁACIŃSKA MAŁA LITERA ZMIENIONA AE (UPA)
  • 1D2D DUŻA LITERA MODYFIKATORA AE (UPA)
  • 1D46 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA OBRÓCONA AE
  • 1DD4 ◌ᷔ ŁĄCZENIE MAŁYCH LITER ŁACIŃSKICH AE
  • 10783 𐞃 LITERA MODYFIKUJĄCA MAŁA LITERA AE (IPA)

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. æsc. W: James A. Harrison, W. M. Baskervill: A Handy Anglo-Saxon Dictionary: Based on Groschopp's Grein. A. S. Barnes, 1885, s. 11. (ang.).
  2. James Morwood (1999). Latin Grammar, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-860199-9, p. 3
  3. Pisownia „medieval” ma pierwszeństwo zarówno w zaawansowanych słownikach Oxford i Cambridge. Dostęp wrzesień 22, 2014.
  4. The Britannica Dictionary. britannica.com. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
  5. Court Circular. royal.uk. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
  6. David Sear: Greek Imperial Coins and Their Values. Spink Books, 1992, s. xxxv. ISBN 978-1-912667-35-2. (ang.).
  7. Kirk Miller, Michael Ashby: L2/20-252R: Unicode request for IPA modifier-letters (a), pulmonic. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).
  8. Michael Everson: L2/02-141: Uralic Phonetic Alphabet characters for the UCS. 2020-03-20. [dostęp 2024-01-21]. (ang.).