Fonologia i fonetyka języka angielskiego

Fonologia i fonetyka języka angielskiego – zjawiska fonetyczne i fonologiczne zachodzące w języku angielskim. Język angielski jest bogaty w samogłoski oraz dysponuje porównywalną z innymi językami indoeuropejskimi liczbą spółgłosek. Angielskie dźwięki mają swoiste miejsce i sposób artykulacji, a ich wymowa jest jedynie zbliżona do ich odpowiedników. Ponadto w systemie fonologicznym angielskiego jest 8 dyftongów, opadających lub centrujących, oraz trzy tryftongi, które jednak mają tendencję do zaniku. Większość samogłosek ma charakter swoisty dla języka angielskiego, czasami mozna znaleźć niewiele odpowiedników w innych językach. Bardziej przystępny dla cudzoziemców jest system spółgłoskowy, choć również istnieją spółgłoski podobne, acz realizowane w nieco odmienny sposób.

System dźwiękowy języka angielskiego składa się z samogłosek i spółgłosek. Choć angielski alfabet składa się z 26 liter, w mowie używa się 44 dźwięków: samogłosek, spółgłosek i dyftongów.

Angielskie samogłoski i spółgłoski rzadko występują w izolacji, a najczęściej znajdują się pod wpływem otaczających je dźwięków. Dochodzi do takich zjawisk jak asymilacja (upodabnianie do sąsiednich dźwięków), osłabianie formy, ubezdźwięcznienie samogłosek, nazalizacja i inne zjawiska. Choć są to głównie zjawiska czysto fonetyczne, niektóre mogą być fonemiczne, to znaczy produkować nowe fonemy.

Język angielski jest bogaty w rozwiązania prozodyczne. Istnieje kilka wzorów intonacyjnych: intonacja wysoka opadająca, krótka (niska) opadająca, niska wznosząca, wysoka wznosząca, wreszcie hybrydy wznosząco-opadająca i opadająco-wznosząca. Każda z nich niesie inne wartości dodane do tekstu i potrafi przekazać co najmniej tyle samo co czysty przekaz tekstowy.

Nie istnieje jedna odmiana języka angielskiego, tak samo jak nie istnieje jeden wzorzec wymowy. Najbardziej rozpowszechniony i uważany za standardowy jest wzorzec Received Pronunciation, zwany również BBC English. Jest on używany przez lektorów czytających dzienniki radiowe, nauczany w szkołach i stanowiący punkt odniesienia w pracach naukowych. Poza RP istnieje mnogość odmian geograficznych i etnicznych języka, każdy ze swoimi wzorcami fonetycznymi i standardami wymowy, nierzadko różniącymi się znacznie od BBC English.

Standard wymowy

W języku angielskim nie istnieje jeden model wymowy, w związku z równoległym rozwojem języka angielskiego w kilku krajach na różnych kontynentach wymowa często ulega zmianom, spowodowanym przez wpływy języków lokalnych, brak stałej łączności i kontaktów językowych z innymi odmianami języka. Nie ma zatem jednoznacznego i obowiązującego wszystkich modelu wymowy. Istnieje model zwany Received Pronunciation bądź Standard Pronunciation i, choć dotyczy głównie angielszczyzny brytyjskiej, nie jest on obecnie ograniczony terytorialnie. Ten typ wymowy jest uznany i powszechnie zrozumiały, jest też dominujący w dydaktyce języka. RP pochodzi z południowo-wschodniej Anglii, powstał na terenie Londynu i hrabstw Middlesex i Essex.

Nie istnieje jedna forma Received Pronunciation i nawet w obrębie tego standardu występują duże rozbieżności, zarówno fonetyczne, czyli dotyczące technicznych aspektów wymowy, jak i fonemiczne, czyli mające bezpośredni wpływ na zjawiska gramatyczne i zrozumienie wyrazu jako jednostki leksykalnej. I tak np. standard RP dopuszcza identyczną wymowę paw, poor i pure jako /pɔː/ i w tym przypadku może to rzutować na zrozumienie i zaszeregowanie wyrazu do określonej grupy gramatycznej (paw jest rzeczownikiem, poor przymiotnikiem). Ponadto BBC powoli odchodzi od ścisłego trzymania się standardu, obecnie pozwala się spikerom na używanie więcej wariantów regionalnych niż w latach 70. XX wieku, zatem nazywanie standardu "angielskim BBC" jest obecnie w dużej mierze umowne.

Samogłoski

Samogłoski angielskie na diagramie Jonesa

Podział angielskich samogłosek

Samogłoska jest rodzajem głoski, przy wymawianiu której drgają więzadła głosowe, a powietrze przechodzi przez jamę ustną bez większych obstrukcji wpływających na zmianę dźwięku. W języku angielskim nie występują samogłoski nosowe. Trudno jest ustalić dokładną liczbę samogłosek angielskich; różne analizy wykazały różną ich liczbę. Mnogość dialektów i różnice metodologiczne spowodowały, że wyniki różnią się znacznie. Ogólnie przyjmuje się, że na angielski system fonetyczny składa się 12 samogłosek i 8 dyftongów. W języku angielskim występuje zjawisko iloczasu, tzn. samogłoski dzielą się na długie i krótkie. Na długość samogłoski w wyrazie wpływają naturalna długość samogłoski oraz jej kontekst: najdłuższe są samogłoski naturalnie długie przed spółgłoską dźwięczną, a najkrótsze – samogłoski krótkie przed spółgłoską bezdźwięczną. Ogólnie można wyróżnić 4 różne długości samogłosek.

Angielskie samogłoski w wymowie Received Pronunciation opisuje następująca tabela:

Monoftongi

	Przednie		Centralne		Tylne
	długie	krótkie	długie	krótkie	długie	krótkie
Przymknięte	iː				uː
Prawie przymknięte		ɪ				ʊ
Półprzymknięte		e
Średnie				ə
Półotwarte			ɜː		ɔː	ʌ
Prawie otwarta		æ
Otwarte					ɑː	ɒ

Przegląd angielskich samogłosek

W tabeli przedstawiono wszystkie samogłoski będące fonemami. W rubryce pary minimalne podano pary wyrazów z samogłoskami sąsiadującymi w diagramie Jonesa.

Dźwięk	Pozycja w diagramie Jonesa	Przykład dźwiękowy	opis	Różnica z polskim	warianty regionalne	Pary minimalne
iː		iː beach	przód języka wysunięty do przodu, nieco za pozycją przednią, język naprężony, wargi rozciągnięte, krawędzie boczne języka ściśle przylegają do górnych zębów trzonowych	usta mniej napięte a język położony niżej	* Często dyftongizowane w RP, z lekkim przesunięciem w stronę pozycji centralnej w niektórych dialektach, np. w Liverpool i australijskim, wymawiany jak /əiː/ krótsze w szkockiej odmianie angielskiego	beat – bit seat – set
ɪ		ɪ big	część języka bliżej pozycji środkowej niż przedniej wargi rozciągnięte, luźne język rozluźniony boczne krawędzie języka z luźnym kontakcie z górnymi zębami trzonowymi	między polskim i a y, usta mniej napięte niż do i a język położony niżej	Często centralizowane, zwłaszcza w Szkocji i Północnej Irlandii w nieakcentowanych sylabach RP często zastępowane przez szwa	pit – peat pit – pet pit – put pit – Pat
e		e death	Przód języka podniesiony do pozycji półotwartej wargi luźno rozszerzone brak kontaktu między krawędziami bocznymi języka a górnymi zębami trzonowymi	jest bardziej zbliżone do i niż polskie e przypomina polskie e w wyrazach nieść, wieś	różne formy dyftongów, takie jak /eɪ/ w cockneyu	bed – bad bed – bid head – heed
æ		æ a cat	Przód języka podniesiony poniżej pozycji półotwartej wargi neutralnie otwarte boczne krawędzie wchodzą w lekki kontakt z górnymi zębami trzonowymi	głoska pośrednia między polskim a i e	w północnej Anglii i w Walii spotyka się bardziej otwarte warianty /a/ /æə/ w wykwintnej odmianie RP w niektórych okolicach wiejskich Stanów Zjednoczonych tryftongizowane: man → /mɪən/	mad – mud bad – bed lap – lip pad – pod
ʌ		ʌ to come	środek języka podniesiony prawie do pełnej pozycji otwartej wargi neutralnie otwarte brak kontaktu między bocznymi krawędziami języka a górnymi zębami trzonowymi	jest bardziej przytłumiona niż polskie a i język jest bardziej uniesiony	w cockneyu bardziej otwarta na północy Anglii często zaokrąglone /ʊ/	mud – mad cup – carp cup – cop
ɑː		ɑː a car	język między środkiem a tyłem jamy ustnej w pełnej pozycji otwartej wargi neutralnie otwarte brak kontaktu między bocznymi krawędziami języka a górnymi zębami trzonowymi	w porównaniu z polskim a położenie języka jest bardziej cofnięte	częsta wymowa przednia /aː/, np. w australijskim czy Liverpoolu krótsza w amerykańskim angielskim przed /r/	part – pot lark – luck fart – fat
ɒ		ɒ a dog	tył języka w pełnej pozycji otwartej zaokrąglenie warg otwarte brak kontaktu między bocznymi krawędziami języka a górnymi zębami trzonowymi	dźwięk pośredni między polskim a i o, bardziej gardłowy	w amerykańskiej angielszczyźnie wargi nie są zaokrąglone w konserwatywnej wymowie RP wydłużone i bardziej zamknięte /ɔː/	pot – port top – tap lock – luck
ɔː		ɔː door	tył języka podniesiony między pozycją półotwartą i półzamkniętą średnie zaokrąglenie warg brak kontaktu między bocznymi krawędziami języka a górnymi zębami trzonowymi	bardziej przymknięta i dłuższa wargi bardziej zaokrąglone	w cockney często tryftong /oːʊə/ w wytwornej odmianie RP usta bardziej zaokrąglone w części USA zredukowana długość	port – pot lord – lad lord – lard
ʊ		ʊ book	język bliżej pozycji centralnej niż tylnej, podniesiony do pozycji półotwartej wargi mocno, choć luźno zaokrąglone brak kontaktu między krawędziami bocznymi języka a górnymi zębami trzonowymi	język bardziej cofnięty niż przy polskim u mięśnie bardziej ściągnięte	małe zmiany, poza różnym stopniem rozwarcia warg, bardziej w Szkocji i niektórych akcentach północnej Anglii	look – lock could – cooed full – fool
uː		uː to do	tylna część języka w pozycji prawie zamkniętej wargi mocno zaokrąglone i ściśnięte brak ścisłego kontaktu między krawędziami bocznymi języka a górnymi zębami trzonowymi	język mniej energicznie uniesiony i cofnięty	wariant przedni zaokrąglony w szkockiej odmianie w cockney wymawiana jako dyftong i bardziej scentralizowana	shoed – should pool – pull do – door
ɜː		ɜː a bird	środek języka w pozycji maksymalnie neutralnej wargi neutralnie rozwarte brak ścisłego kontaktu między krawędziami bocznymi języka a górnymi zębami trzonowymi	w połowie drogi między polskim e i u mniej otwarte szczęka i żuchwa niż przy polskim e	bardziej zamknięte w dialekcie Liverpool i australijskim bardziej otwarta w konserwatywnym RP w szkockiej angielszczyźnie krótsza jeśli następuje po niej /r/ w niektórych regionach USA dyftongizowana do /ɔɪ/	bird – bed curt – kit bird – bad lurk – lock bird – bored
ə		ə breakfast	środek języka w pozycji maksymalnie neutralnej wargi neutralnie rozwarte brak ścisłego kontaktu między krawędziami bocznymi języka a górnymi zębami trzonowymi	w połowie drogi między polskim e i u mniej otwarte szczęka i żuchwa niż przy polskim e	w RP tylko w sylabach nieakcentowanych w wielu dialektach zastępuje /ʌ/ w odmianie karaibskiej zastępowana mocniejszymi samogłoskami	nie występują

Długość samogłosek angielskich

Bezwzględna długość samogłosek wyrażona w jednostkach fizycznych, np. w milisekundach, zależy od tempa mowy i nie ma znaczenia fonemicznego. Natomiast język angielski należy do języków, w których występuje tzw. iloczas, czyli rozróżnienie samogłosek pod względem długości trwania (zjawisko niewystępujące w języku polskim, ale np. występujące w języku czeskim). Samogłoski angielskie dzielą się na dwie grupy: naturalnie długie i naturalnie krótkie. Samogłoski pierwszej grupy będą zawsze dłuższe od samogłosek grupy drugiej w odpowiednim kontekście fonetycznym. Na przykład /ɒ/ będzie zawsze krótsze od /ɔː/: np. pot /pɒt/ i port /pɔːt/. Różnica ta jest fonemiczna, a oba wyrazy stanowią parę minimalną. Oznacza to, że długość samogłoski jest nośnikiem wartości fonemicznych, czyli jest zdolna zmienić znaczenie wyrazu. W wersji RP nie ma samogłosek różniących się wyłącznie długością, każdej towarzyszy zmiana innych parametrów wymowy.

Wszystkie samogłoski angielskie (oprócz tryftongów) zmieniają swoją długość w zależności od kontekstu fonetycznego, choć istnieją w pełnej długości np. w szkockiej odmianie języka angielskiego. I tak następująca po samogłosce głoska dźwięczna wydłuża ją, a bezdźwięczna skraca. Na przykład /æ/ w wyrazie had /hæd/ jest dłuższe niż w wyrazie hat /hæt/. Ponadto samogłoski z natury długie skracają swą długość, jeśli są pierwszym elementem dyftongu.

Długość samogłoski zależy od tego, ile sylab po sylabie akcentowanej znajduje się w wyrazie: im więcej występuje sylab, tym samogłoska jest krótsza. Zjawisko to występuje również w języku polskim, Wiktor Jassem podaje przykład równomiernego, rytmicznego liczenia: sto dwieście trzysta czterysta; najdłuższe jest o w wyrazie sto, a najkrótsze e w wyrazie czterysta. Odpowiednio /uː/ jest dłuższe w wyrazie lose niż w loser, /e/ jest dłuższe w beg niż w beggar.

Występują różnice zależne od rytmu i intonacji (dependent on rhythm). Samogłoski stojące przed sylabą akcentowaną są wymawiane szczególnie krótko, i tak /ɑː/ w wyrazie artillery /ɑːˈtɪlerɪ / jest krótsze niż w art /ɑːt/.

W niektórych wyrazach samogłoskę /æ/ wymawia się dłużej niż w innych, w tym samym kontekście fonetycznym. /æ/ w bad, sad, mad jest na ogół dłuższe niż np. w lad, w man jest dłuższe niż w can. Są to jednak różnice sporadyczne i są wynikiem historycznego rozwoju języka

Dyftongi

Dyftongi angielskie na diagramie Jonesa

W języku angielskim występują również dwugłoski, czyli dyftongi. Dzielą się na dwie grupy: dyftongi zamykające, tzn. dążące od samogłoski bardziej otwartej do samogłoski bardziej przymkniętej, oraz dyftongi centrujące (dośrodkowe), w których drugą samogłoską jest szwa. Oprócz tego istnieją trzy tryftongi, czyli dźwięki złożone z trzech samogłosek.

System angielskich dyftongów:

Dwugłoski

Dwugłoski	Zamykające			Centrujące
	do /ɪ/	do /ʊ/
Od wysokiego				ɪə  ʊə
od średniego	eɪ  ɔɪ	əʊ		eə
od niskiego	aɪ	aʊ

Przegląd angielskich dyftongów

Z uwagi na to, że dyftongi składają się z dwóch dźwięków i stadiów pośrednich, wystąpienie różnic regionalnych występuje częściej niż w przypadku pojedynczych samogłosek. W tabeli podano opis dla Received Pronunciation, a w osobnej rubryce różne realizacje dźwięku w zależności od odmiany geograficznej bądź społecznej języka.

Dźwięk	Pozycja w diagr. Jonesa	Przykład dźwiękowy	Opis	Różnica z polskim	Warianty regionalne	Pary minimalne
eɪ		eɪ away to wait	dyftong rozpoczyna się poniżej pozycji przedniej półzamkniętej, następnie przesuwa się w górę i odrobinę w tył w kierunku /ɪ/ wargi rozciągnięte	początek jak w jęz. polskim e druga część dyftongu bardziej przypomina polskie y	początek dyftongu o wiele bardziej otwarty w cockney i wymowie australijskiej w wielu brytyjskich dialektach monoftongizowany do /eː/ w dialektach karaibskich początek dyftongu bardziej zamknięty a koniec bardziej centralny: Jamaica’ → /dʒamieka/	May – my whey – why taste – test raid – red mine – man mine – men
aɪ		aɪ bye a bike	Dyftong zaczyna się poniżej pozycją przednią otwartą wymowa kończy się na /ɪ/ wargi zmieniają układ od neutralnego do lekko rozciągniętego dolna szczęka porusza się do góry	pierwsza część bardziej otwarta niż polskie a druga część dyftongu bardziej przypomina polskie y	duże zmiany w pierwszym elemencie dyftongu, zarówno w przód, jak i w tył często, zwłaszcza w wymowie kanadyjskiej, centralizowany bardziej tylny i z bardziej zaokrąglonymi wargami w odmianie australijskiej W Szkocji bywa monoftongizowany do /iː/: die → /diː/ w południowych dialektach USA przesunięcie jest słąbe, wymowa ta jest częścią tzw. southern drawl	raid – ride time – tame why – way like – lack but – byte
ɔɪ		ɔɪ crude oil toilet	dyftong rozpoczyna się między pozycją półotwartą a otwartą język porusza się do góry i do przodu, aby osiągnąć /ɪ/ wargi otwarte i zaokrąglone, zmieniające pozycję do neutralnych	Pierwszy element dyftongu podobny do polskiego o druga część dyftongu bardziej przypomina polskie y	w cockney początek dyftongu bardziej zamknięty w RP początek dyftongu bardziej otwarty w wymowie południa USA pierwszy element dyftongu dłuższy	toy – tie boy – bye boys – buys toil – tall
əʊ		əʊ thrown drove	Dyftong rozpoczyna się w pozycji centralnej między półotwartą a półzamkniętą Język porusza się do góry i do tyłu w kierunku /ʊ/ wargi w pozycji neutralnej, podczas artykulacji dyftongu zaokrąglają się	podobna do polskiego eł	w konserwatywnej odmianie RP i w mowie mieszkańców Dublina początek dyftongu bardziej zaokrąglony w RP tendencja do monoftongizowania: goal → /gɜːl/ w wariancie australijskim początek bardziej otwarty w cockney przesunięcie jest mniejsze i bez zaokrąglania warg w angielszczyźnie amerykańskiej bardziej zbliżona do /ɔʊ/	ode – odd ode – awed code – cod coke – cork toe – toy tone – town
aʊ		aʊ (wymowa amerykańska) brown cloud	dyftong rozpoczyna się pomiędzy pozycją tylną i przednią otwartą język przesuwa się do góry i odrobinę do tyłu w kierunku /ʊ/ pozycja warg zmienia się od neutralnie otwartych do lekko zaokrąglonych niezbyt intensywny ruch szczęki	początek podobny do polskiego a	początek dyftongu przedni w cockney i wymowie australijskiej w angielszczyźnie rodziny królewskiej koniec dyftongu przedni: house → /haɪs/ w wymowie szkockiej monoftong – samogłoska zamknięta zaokrąglona: house → /huːs/ w hrabstwach Somerset, Devon, w Kornwalii i Dublinie początek dyftongu przedni i półotwarty początek dyftongu centralny w Kanadzie	bow – bye bow – bar crowd – cried owl – all out – at out – art
ɪə		ɪə here smear	dyftong rozpoczyna się od /ɪ/ język porusza się do tyłu i w dół w stronę szwa /ə/ wargi neutralne z lekkim ruchem od rozciągniętych w stronę neutralnych	rozpoczyna się nieco niżej niż od polskiego i	w konserwatywnym RP początek dyftongu bardziej otwarty w emfatycznej wymowie RP koniec dyftongu mocny: here → /hjɑː/	here – her here – hare we’re – wear
eə		eə pear	dyftong rozpoczyna się w pozycji przedniej półotwartej język porusza się do tyłu w stronę szwa wargi w pozycji neutralnej przez cały czas artykułowania dyftongu	Początek dyftongu bardziej otwarty niż polskie e	w cockney początek dyftongu bardziej zamknięty w eleganckiej wersji RP początek bardziej otwarty w Birmingham samogłoska centralna długa /ɜː/ w Liverpoolu samogłoska bardziej otwarta /ɛː/ w wymowie szkockiej bardziej zamknięta samogłoska długa /eː/	fare – fur pear – purr mayor – may laird -led bared – bad bared – bed
ʊə			dyftong rozpoczyna się od /ʊ/ język porusza się do przodu w stronę szwa wargi słabo zaokrąglone i dążące do osiągnięcia pozycji neutralnej		początek bardziej otwarty niż polskie u w RP pierwszy człon dyftongu bardziej otwarty, często monoftongizowany do /ɔː/: sure → /ʃɔː/	tour – two sure – shoe sure – shore fewer – fur

Częstotliwość samogłosek i dyftongów w RP

Na 39% samogłosek w stosunku do wszystkich dźwięków w Received Pronunciation najczęściej używane są /ə/ oraz /ɪ/ – odpowiednio 10,74% i 8,33%. Następna w klasyfikacji /e/ ma częstość występowania 2,97%. Wynik ten jest spowodowany występowaniem szwa w większości nieakcentowanych sylab w języku, w którym jest proporcjonalnie wiele nieakcentowanych sylab. Drugie miejsce samogłoski /ɪ/ spowodowane jest jej występowaniem zarówno w sylabach akcentowanych jak i nieakcentowanych. Podobne badania przeprowadzone na tekstach RP i GA (wziąwszy pod uwagę rozbieżności między tymi odmianami) dają zbliżone wyników zakresie pierwszych pięciu dźwięków. Oto pełna tabela:

Samogłoska	%	Samogłoska	%
/ə/	10,74	/ɔː/	1,24
/ɪ/	8,33	/uː/	1,13
/e/	2,97	/ʊ/	0,86
/aɪ/	1,83	/ɑː/	0,79
/ʌ/	1,75	/aʊ/	0,61
/eɪ/	1,71	/ɜː/	0,52
/iː/	1,65	/eə/	0,34
/əʊ/	1,51	/ɪə/	0,21
/æ/	1,45	/ɔɪ/	0,14
/ɒ/	1,37	/ʊə/	0,06

Tryftongi

Oprócz systemu dyftongów w języku angielskim istnieją trzy trójgłoski: /aʊə/, /aɪə/ i /eɪə/, jak odpowiednio w wyrazach power, fire i layer. Niektórzy fonetycy wyróżniają pięć: /eɪə aɪə ɒɪə aʊə əʊə/. Postrzeganie dźwięku jako dyftong lub tryftong zależy od tego, czy wszystkie części składowe należą do tej samej sylaby (aby dźwięk był tryftongiem, wszystkie dźwięki muszą znajdować się w obrębie jednej sylaby); i tak takie wyrazy jak player lub slower użytkownicy Received Pronunciation uważają za dwusylabowe. Wszystkie z nich są centrujące, a ich zakończeniem jest szwa. Dyftong /aʊə/ rozpoczyna się samogłoską otwartą tylną, po czym w środkowej fazie przechodzi do przymkniętej, jednak faza /ʊ/ jest krótka. Podobnie w środkowej fazie zachowuje się trójgłoska /aɪə/, który rozpoczyna się samogłoską otwartą przednią i w środkowej fazie zahacza o samogłoskę przymkniętą przednią, zbliżoną do /ɪ/.

Podczas ich wymowy ważny jest początek dyftongu i jego koniec; w dyftongu /aʊə/ zaokrąglenie warg przy fazie /ʊ/ jest bardzo nieznaczne. Często przy wymowie tryftongu następuje zjawisko dyftongizacji, to znaczy pomijania środkowej fazy trójgłoski. Zatem z dźwięków /aʊə/, /aɪə/ i /leɪə/ powstają dyftongi /aə/, /aə/ i /eə/; wyrazy power, fire i layer wymawiane są odpowiednio: /paə/, /faɪə/ i /leə/. Niekiedy redukcja posuwa się jeszcze bardziej, zwłaszcza w trójgłoskach /aʊə/, /aɪə/ i dochodzi do zjawiska monoftongizacji, czyli zastąpienia trójddźwięku długą samogłoską. Wyrazy power, fire mogą zatem brzmieć w wymowie /pɑː/, /fɑː/ (dokładnie tak samo jak brzmią wyrazy par, far).

Spółgłoski

Angielski system spółgłoskowy jest bliższy polskiemu niż samogłoskowy, choć istnieją spółgłoski charakterystyczne dla tego języka oraz zbliżone, różniące się miejscem artykulacji w porównaniu np. z polskimi: /d/, /t/ i /n/ jest wymawiane a językiem przyciśniętym do wału dziąsłowego, a nie zębów. Spółgłoski dźwięczne w zapisie są dźwięczne w wymowie, a ubezdźwięcznienie powoduje zmianę znaczenia wyrazu (para minimalna), np. /let/ – /led/.

Sposób i miejsce artykulacji spółgłosek

Spółgłoski różnią się między sobą przynajmniej jedną z następujących cech: miejscem artykulacji, sposobem artykulacji, wreszcie silą artykulacji, czyli dźwięcznością.

Sposób artykulacji

Pod względem sposobu artykulacji angielskie spółgłoski dzielą się na następujące grupy:

• zwarte bądź wybuchowe (plosive): /p/
• szczelinowe (fricatives): /s/
• zwartoszczelinowe (affricates): /tʃ/
• nosowe (nasals): /m/
• boczne (laterals): /l/
• wibrujące (rolled): /r/
• półotwarte: /j/.

Miejsce artykulacji

Pod względem miejsca artykulacji angielskie spółgłoski dzielą się na:

• dwuwargowe (bilabial): /b/
• wargowo-zębowe (labiodental): /f/
• dziąsłowe (alveolar): /d/
• międzyzębowe (dental): θ/
• zadziąsłowe (postalveolar): /ʃ/
• podniebienne (retroflex) /j/
• miękkopodniebienne (velar): /k/
• krtaniowe (guttural): /h/.

Siła artykulacji

Pod względem siły artykulacji spółgłoski dzielą się na mocne (fortis) i słabe (lenis). Mocne są spółgłoski bezdźwięczne, a słabe – dźwięczne.

Pełny podział spółgłosek pod względem miejsca i sposobu artykulacji przedstawia tabela:

	dwuwargowe	wargowo- zębowe	międzyzębowe	dziąsłowe	zadziąsłowe	podniebienne	miękkopodniebienne	krtaniowe
zwarte	p  b			t  d			k  ɡ
nosowe	m			n			ŋ
szczelinowe		f  v	θ  ð	s  z	ʃ  ʒ			h
zwarto- szczelinowe					tʃ  dʒ
półotwarte				ɹ		j	w
boczne				l

W języku angielskim nie wszystkie wyrazy wymawia się z jednakowym naciskiem, jak również wiele wyrazów brzmi w różny sposób w różnym kontekście w zdaniu. Istnieją tzw. formy słabe, które pojawiają się w nieakcentowanych pozycjach: inna jest np. wymowa: Yes, I could /jes aɪ 'kʊd/ i I could go there /aɪ kəd’gəʊ ðeə/. Osłabieniu ulegają zwłaszcza czasowniki modalne, zaimki, przyimki. Obecność form słabych jest o wiele częstsza w mowie potocznej, niż w języku mediów czy oficjalnych przemówień.

Przegląd spółgłosek angielskich

W tabeli przedstawiono wszystkie spółgłoski angielskie pełniące rolę fonemiczną. W opisie podano wersję wymowy dla Received Pronunciation, warianty lokalne omówiono w osobnej rubryce tabeli.

Dźwięk	Pozycja języka	Przykład dźwiękowy	Opis	Różnica z polskim	warianty regionalne	Pary minimalne
p b		p pink b a bottle	/p/ silne, /b/ słabe głoski wargowe wybuchowe zwarcie wargi górnej i dolnej /b/ półdźwięczne w pozycji wygłosowej	nie istnieją większe różnice	Nie notuje się większych różnic, może jedynie zmieniać natężenie siła plozji	rip – rib pin – bin cap – cab
t d		t table d door	/t/ silne, /d/ słabe podniesione podniebienie miękkie język dotyka wału dziąsłowego i w początkowej fazie odgradza strumień powietrza układ warg wywołany jest przez następującą samogłoskę (rozciągnięte dla tea, zaokrąglone przy door) pozycja języka jest modulowana przez następującą samogłoskę, np. przesunięcie do tyłu przy try, pozycja dentalna przy eight łatwo asymilują się do /p k/ lub /g, b/ jeśli następują po nich spółgłoski wargowe lub welarne	polskie zębowe ‘t’ brzmią dla Anglików bardzo nienaturalnie	w języku amerykańskim /t/ przed samogłoską przypomina /d/ i wymawiana jest przez przesunięcie języka po wale dziąsłowym (tzw. flap) w odmianie irlandzkiej zębowe w mowie miejskiej /t/ jest często zastępowane zwarciem krtaniowym, zwłaszcza przed /n/, jak w wyrazie button i w pozycji wygłosowej	tick – dick lit – lid bit – bid
k g		k the king g garlic	/k/ silne, /g/ słabe język dotyka podniebienia miękkiego, przed artykulacją odgradzając go od strumienia egresywnego jakość zależy od następującej samogłoski, ‘k’ w wyrazie keen jest wysunięte dużo bardziej do przodu, dotykając podniebienia twardego, w przeciwieństwie do wymowy np. car pozycja warg pod wpływem następnego wymawianego dźwięku, rozciągnięte przy keen, zaokrąglone przy cook	w zasadzie identyczne z polskimi	brak ważnych wariantów regionalnych poza siłą wydechu po plozji	wick – wig Kim – gym lack – lag
θ ð		θ thorn ð they	/θ/ silne, /ð/ słabe podniebienie miękkie uniesione czubek języka i krawędzie boczne wchodzą w luźny kontakt z wewnętrzną powierzchnią górnych siekaczy u niektórych język wciska się między zęby zaokrąglenie warg zależy od sąsiadującej z dźwiękiem samogłoski: rozciągnięte przy thief, heath, zaokrąglone w though, oath	głoska nie istnieje w języku polskim i nie jest zastępowalna ani przez d, t, ani przez f, w	w gwarach londyńskich zastępowane przez wargowo-zębowe /f/ w wymowie irlandzkiej zastępowane przez zębowe /t/ i /d/ w mowie potocznej w zbitkach bywa pomijane clothes → /kləʊz/	thorn – torn tick – thick thug – fug thug – tug
s z		s to see z zebra	/s/ silne/, /z/ słabe podniebienie miękkie uniesione koniec języka i przednia część jego górnej powierzchni wchodzą w luźny kontakt z wałem dziąsłowym brzegi języka wchodzą w kontakt z zębami bocznymi powietrze przedostaje się przez wąski rów biegnący przez środek języka zaokrąglenie warg zależy od sąsiadującej samogłoski, rozciągnięte przy see, ease, zaokrąglone przy soup	angielskie /s/ i /z/ mają dla polskiego odbiorcy lekko "sepleniący" dźwięk, co jest efektem alweolarnej wymowy	na zachodzie Anglii (Kornwalia, Devon, Somerset) /s/ wymawiane słabo, bliskie /z/	see – she sip – zip zoo – shoe sat – that
ʃ ʒ		ʃ shoes ʒ leisure	/ʃ/ silne, /ʒ/ słabe podniebienie miękkie podniesione koniec języka i przednia część jego górnej powierzchni wchodzą w luźny kontakt z wałem dziąsłowym przód języka podniesiony w stronę podniebienia miękkiego boczne krawędzie języka dotykają górnych bocznych zębów brzmią luźniej niż /s/ i /z/ zaokrąglenie warg zależy od sąsiadującej samogłoski, rozciągnięte przy she, dish, zaokrąglone przy shoe	polskie głoski są zbliżone, choć koniec języka jest położony bliżej dziąseł język bardziej zaokrąglony niż przy artykulacji angielskiej	brak istotnych różnic regionalnych w niektórych wyrazach, np. issue, appreciate niektórzy wymawiają /sj/, /zj/ /ʒ/ bywa zastępowane przez /dʒ/ w wygłosie w takich wyrazach jak garage, rouge	short – short shin – thin disg – ditch ruse – rouge
f v		f food v very	/f/ silne, /v/ słabe podniebienie miękkie podniesione lekki kontakt dolnej wargi z górnymi zębami	miejsce artykulacji identyczne z polskimi sþółgłóskami w i f a wymowa jest identyczna	w zachodnich hrabstwach: Somerset, Devon, Kornwalia /f/ artykułowane słabo, zbliżone do /v/ /f/ pomijane w mowie potocznej przy artykulacji takich wyrażeń jak cup o’tea	fan – van leaf – leave Finn – thin van – than
ʧ ʤ		ʧ jam ʤ cheese	/ʧ/ silne, /ʤ/ słabe podniebienie miękkie podniesione czubek języka blisko przy wale dziąsłowym boczne krawędzie języka przy zębach bocznych przód języka podniesiony aż do podniebienia twardego tak, że po otwarciu powietrze modulowane jest przez podniebienie twarde i wał dziąsłowy pozycja warg zależy od sąsiadujących samogłosek, choć niektórzy zawsze zaokrąglają wargi przy artykulacji	nie ma większych różnic między angielskimi dźwiękami a polskimi cz i dż	Nie ma poważniejszych wariantów regionalnych; niektórzy używający RP zastępują te dźwięki przez /tj/ i /dj/ w takich wyrazach jak statue, tune due	chip – ship chip – tip John – don Jeep – cheap
h		h he hoax	podniebienie miękkie podniesione egresywny (wydychany) strumień powietrza wytwarza słyszalne tarcie przy przechodzeniu przez otwarte struny głosowe dźwięk zależy od języka przygotowanego do wymówienia następującej po /h/ samogłoski z natury bezdźwięczne, może być dźwięczne między dwiema samogłoskami, np. aha występuje tylko w nagłosie i przed samogłoską	artykulacja polskiego h wymaga więcej energii przy polskim h język zbliża się do podniebienia miękkiego, w artykulacji angielskiej zajmuje pozycję neutralną	omijany w niektórych rodzajach angielszczyzny a zjawisko to uważane jest za jeden z głównych objawów „nieedukowanej” angielszczyzny	hip – ship whore – or hi – I
l		l lake small	istnieją dwa rodzaje /l/: clear l (l „jasne” lub „wysokie”) i dark l (tzw. l „ciemne” lub „niskie”), clear l pojawia się zazwyczaj przed samogłoską, dark l przed spółgłoską lub w pozycji wygłosowej podniebienie miękkie podniesione koniec języka przywiera do wału dziąsłowego powodując zamknięcie z przodu powietrze przedostaje się z obu stron języka zazwyczaj dźwięczne, wariant bezdźwięczny pojawia się po mocnych spółgłoskach, np. w wymowie please, sleep przód języka podniesiony w kierunku podniebienia twardego w clear l nadaje dźwięku spółgłosce np. w leap tył języka podniesiony w kierunku podniebienia miękkiego w dark l nadaje dźwięk spółgłosce w takich słowach jak pool pozycja warg zależy od sąsiadujących samogłosek, rozciągnięte w leap, peel sylabiczna natura l umożliwia jej występowanie w funkcji zgłoskotwórczej, np. bottle /bɒtl/	dark l przypomina polskie ł w wymowie scenicznej i kresowej	w wariancie cockney i londyńskim wariancie RP /l/ staje się samogłoską wymawianą przy zaokrągleniu warg, przypominającą /o/, peel → /piːo/ w niektórych dialektach szkockich i amerykańskich występuje wyłącznie dark l w amerykańskiej angielszczyźnie /l/ jest zgłoskotwórcze tam, gdzie w RP występuje zauważalna samogłoska, np. w missile, fertile	pill – pit sill – sip dull – dour
r		r river	podniebienie miękkie podniesione czubek języka blisko tyłu wału dziąsłowego, ale go nie dotyka tył krawędzi bocznych języka dotyka górnych zębów trzonowych centralna część języka obniżona pozycja warg pod wpływem sąsiadującej samogłoski, rozciągnięte w rim, zaokrąglone w roof, niektórzy zawsze wymawiają /r/ z zaokrąglonymi wargami staje się spółgłoską trącą kiedy poprzedza ją /b/ lub /d/ np. w /drive/ dźwięczna, ubezdźwięczniona po /p/, /t/, /k/, np w wyrazie pry pomiędzy dwoma spółgłoskami wymawiana przez przeciągnięcie języka po wale dziąsłowym np. sorry, very	Brzmienie zupełnie odmienne od polskiego; Bałutowa pisze: najlepiej zapomnieć w ogóle, że oznaczamy ją tą samą literą	ma najwięcej wariantów ze wszystkich angielskich spółgłosek istnieje podział na języki rotyczne i nierotyczne wymowie amerykańskiej, południowoazjatyckiej i w południowo-zachodniej Anglii czubek języka jest lekko zwinięty do tyłu „kolorowanie” samogłoski poprzedzającej /r/ lub jej „toczenie” po wale dziąsłowym częste jest w mowie scenicznej, a także w Walii i Szkocji wymowa języczkowa spotykana jest w Anglii północno-zachodniej i w Szkocji w XIX w. modne było zastępowanie /r/ przez /w/ użycie r łączącego lub intruzyjnego, np. w America(r)and China może spotkać się z krytyką	rip – lip red – wed
n		n Northampton	spółgłoska nosowa podniebienie miękkie obniżone zamknięcie przez czubek języka i krawędzie boczne na wysokości wału dziąsłowego i bocznych zębów górnej szczęki pozycja warg pod wpływem sąsiedniej samogłoski, wargi rozciągnięte z neat, zaokrąglone w noon pozycja czubka języka pod wpływem miejsca artykulacji następnej spółgłoski: zamknięcie wargowo-zębowe pod wpływem /f/ i /v/, np. infant, dwuwargowe przed p i b spółgłoska może zachowywać się zgłoskotwórczo, np. button /ˈbʌtn/	polski odpowiednik wymawiany bardziej dziąsłowo	nie ma istotnych wariantów regionalnych bądź społecznych	Nat – mat Tim – tin
ŋ		ŋ sing	spółgłoska nosowa podniebienie miękkie obniżone głoska dźwięczna zamknięcie w jamie ustnej przez tył języka przywierający do podniebienia miękkiego język wysunięty jest bardziej do przodu, jeśli spółgłoska następuje po samogłosce przedniej, np. sing pozycja warg zależy od poprzedzającej samogłoski, rozciągnięte w przypadku sing, zaokrąglone przy song często poprzedza /k/ i /g/ w takich słowach jak sing czy 'angry	występuje w takich wyrazach jak ręka, bank, kangur, w odróżnieniu od języka angielskiego tylko w parze ze spółgłoskami tylnojęzykowymi	w Midlands i północnej Anglii wymawiany jako /ŋg/ końcówka -ing w konserwatywnym RP wymawiana jest /ɪn/: huntin’ and shootin’. Obecnie uważana za „niewyedukowany angielski w Wielkiej Brytanii"	king – kin sun – sung feeling – feel in winging – winning singer – sinner
m		m morning	spółgłoska nosowa podniebienie miękkie obniżone warga dolna i górna zwarte spółgłoska dźwięczna, okazjonalne ubezdźwięcznienie głównie po /s/, np. smile zamknięcie wargowo-zębowe, jeśli po /m/ następują /f/ lub /v/, w takich wyrazach jak comfort, amphetamine spółgłoska może pełnić funkcję zgłoskotwórczą, w takich wyrazach jak bottom /ˈbɒtm/	w zasadzie identyczna z polską m	Nie notuje się ważniejszych wariatów regionalnych	simmer – sinner map – nap Tim – tin
w		w window	podniebienie miękkie podniesione język w pozycji samogłoski tylnej zamkniętej wargi zaokrąglone z większą siłą niż przy /uː/ dźwięczna, może występować w kontekście ubezdźwięczniającym po mocnych spółgłoskach: sweet, twice	odpowiada polskiemu niezgłoskotwórczemu u w takich wyrazach jak szał	Niektóre dialekty, np. szkocki, a także konserwatywny RP mają wariant bezdźwięczny w takich słowach jak while i może to pełnić funkcję fonemiczną, np. whales – Wales w dialekcie cockney może zastępować samogłoskę, np. door → /dowə/
j		j yesterday	podniebienie miękkie podniesione język w pozycji samogłoski przedniej zamkniętej pozycja warg wymuszona przez następującą samogłoskę, wargi rozwarte przy /year/, zaokrąglone przy you większy nacisk niż w przypadku /i/:/ np.: yeast – east po spółgłoskach mocnych ma tendencje do ubezdźwięczniania, np. pure, huge	jest "lżejsze" od polskiego j wymawianego z bardziej uniesionym językiem	po niektórych spółgłoskach, zwłaszcza /s/ i /l/ spotyka się oboczności /juː/ – /uː/, np. suit → /suːt/ i /sjuːt/, salute → /saljuːt/ i /saluːt/ w niektórych wariantach regionalnych /sj/. /zj/ /tj/, /dj/ zastępowane przez /ʃ/, /ʒ/. /ʧ/, /ʤ/ w takich wyrazach jak issue, statue, educate w dialekcie cockney może zastępować samogłoskę, np. where → /wejə/

Półsamogłoski

W języku angielskim, jak wielu innych indoeuropejskich, występuje rozróżnienie między samogłoskami i spółgłoskami. Ich rola jest różna w zależności od sposobu ujęcia, fonetycznego bądź fonologicznego. Pod względem fonologicznym niektóre spółgłoski mogą zachowywać się jak samogłoski, to znaczy stanowić centrum sylaby. Są to zawsze spółgłoski symetryczne, które nie powstały na skutek zmiany pozycji języka w jamie ustnej oraz nie wywołują tarcia. I tak dźwięki /j/ i /w/ mogą zachowywać się jak spółgłoski w sąsiedztwie samogłosekː yes → /jes/ lub we → /wiː/. Obie spółgłoski należą do grupy liquids i w sposobie artykulacji przypominają nieco samogłoski, z tym że są nieco bardziej napięte. Niektóre inne spółgłoski również wykazują cechy półsamogłosek: nosowe /m/, /n/, /ŋ/ oraz /l/ i /r/ jak w wyrazach lie i red. Półsamogłoski mogą czasem przejąć na siebie funkcję zgłoskotwórczą (patrz tabela spółgłosek).

Częstotliwość występowania spółgłosek w RP

Na 60,78% spółgłosek w stosunku do wszystkich dźwięków w Received Pronunciation najczęściej są używane /n/ oraz /t/ – odpowiednio 7,58% i 6,42%. Wyniki tego badania jak i innych pozwalają na wyodrębnienie pięciu grup:

• /n/, /t/, /d/, /s/, /l/, /r/ (przy czym w General American /r/ wymawia się częściej w związku z jego występowaniem przed spółgłoskami i na końcu wyrazów)
• /ð/, /k/, /m/, /w/, /z/
• /p/, /b/
• /f/, /v/, /h/, /j/, /g/, /ŋ/
• /θ/, /ʃ/, /ʒ/, /ʧ/, /ʤ/

Oto pełna tabela:

Spółgłoska	%	Spółgłoska	%
/n/	7,58	/b/	1,97
/t/	6,42	/f/	1,79
/d/	5,14	/p/	1,78
/s/	4,81	/h/	1,46
/l/	3,66	/ŋ/	1,15
/ð/	3,56	/g/	1,05
/r/	3,51	/ʃ/	0,96
/m/	3,22	/j/	0,88
/k/	3,09	/ʤ/	0,60
/w/	2,81	/ʧ/	0,41
/z/	2,46	/θ/	0,37
/v/	2.00	/ʒ/	0,10

Sylaba

Sylaba jest złożeniem samogłosek i spółgłosek o specyficznej strukturze. Najkrótsze sylaby mogą być złożone z jednej samogłoski lub dyftongu, jak w przypadku wyrazów I, oh, eye. Zdecydowana większość sylab angielskich tworzy kombinacja samogłosek (V) i spółgłosek (C). Istnieje wiele możliwych ich kombinacji w obrębie sylaby:

• CV np. go
• VC np. up
• CVC np. cat
• CCVCC np. stops
• CCCV np. screw

i wiele innych. Słowo może być złożone z jednej sylaby (monosylaba, słowo monosylabiczne), jak i większej liczby sylab (słowo polisylabiczne).

Struktura sylaby

Struktura sylaby angielskiej

Sylaby formowane są w specyficzny sposób, przy zastosowaniu zbioru zasad i warunków, niektórych obligatoryjnych, niektórych dodatkowych. Oto podstawowe zależności zachodzące w angielskiej sylabie:

• Każda sylaba musi zawierać jądro, którym jest samogłoska lub półsamogłoska. Jądro jest centrum dźwiękowym sylaby, a dźwięczność sylaby można przedstawić w następujący sposób:

Liczba sylab w wyrazie zależy od liczby jąder, i tak wyraz polysyllabic ma pięć samogłosek, zatem musi być złożony z pięciu sylab. W wersji minimalnej sylaba złożona jest wyłącznie z jednego jądra. Wyjątkowo rzadko sylaba składa się wyłącznie ze spółgłosek: shhh, mmmm

• Jądro mogą poprzedzać spółgłoski, które tworzą początek sylaby (onset), np. me, play. Zwykle nazywa się je sylabami otwartymi. W przypadku układu CCCV, pierwszą spółgłoską musi być /s/, np. strip
• Wiele sylab nie kończy się jądrem, ale spółgłoską bądź kombinacją spółgłosek po nim następującą. Zwykle określa się je jako codę: ants, am.
• Wiele sylab składa ma strukturę onset + jądro + coda, np. cat
• kombinacja jądro + coda ma zdolność rymotwórczą, stąd często część tę nazywa się rhyme: jump, clump

Istnieją znaczące różnice między wymową sylaby a jej realizacją graficzną (zapisem). I tak np. wyraz ooze /uːz/ kończy się na samogłoskę i jest sylabą otwartą o strukturze VC, podczas gdy w zapisie kończy się na -e. Podobnie all ma strukturę VC, jumped /ʤʌmpt/ CVCCC a fox /fɒks/ odpowiednio CVCC.

Granice sylaby

W języku angielskim nie zawsze jest jasne, kiedy kończy się jedna sylaba, a zaczyna następna, i w niektórych przypadkach możliwych jest kilka opcji.

• W przypadku np. wyrazu extra /ˈekstrə/ układy V-CCCCV ani VCCCC-V nie są możliwe, natomiast możliwe są układy VC-CCCV, VCC-CCV i VCCC-CV. Choć najczęstsze układy spotykane w praktyce to /ˈek strə/ i /ˈeks trə/, i nie ma metod, by ustalić, która poprawniejsza.
• Część rozwiązań zależy od instynktu gramatycznego u mówiącego, np. w przypadku standing podział na sylaby może zależeć od chęci zostawienia pierwotnego podziału temat + końcówka.

Wymowa wyrazów i zdań

Wymowa izolowanych dźwięków języka angielskiego różni się znacznie od wymowy tych samych dźwięków w wyrazach i w zdaniach. Większość spółgłosek i niektóre samogłoski ulegają zmianom pod wpływam otoczenia i są to procesy wspólne dla określonych kontekstów, np. plozja lub ubezdźwięcznienie. Ponadto w dłuższych wypowiedziach niepoślednią rolę odgrywa kontekst fonetyczny, w jakim występują poszczególne dźwięki, a nawet całe wyrazy. Elementy nieakcentowane, tak w słowach, jak i w zdaniach tracą moc i wymawiane są jako słabe.

Formy mocne i słabe

W języku angielskim istnieje tendencja do wyraźnej artykulacji przede wszystkim samogłosek akcentowanych, pozostałe zazwyczaj zmieniają się w /ɪ/ albo szwa. Nie istnieje reguła zamiany samogłoski peryferyjnej na słabą, każdy przypadek jest indywidualny:

• monotonous → /məˈnɒtnəs/
• banana → /bəˈnɑːnə/
• prevented → /prɪˈventɪd/
• estimate → /ˈestɪmɪt/

Ale:

• ilustrate → /ˈɪləˌstreɪt/

Osłabienie formy może się wyrażać zmianą samogłoski na formę słabą, głównie szwa, albo zanikiem dźwięku, zarówno samogłoski, jak i spółgłoski.

Około 50 słów w języku angielskim może być wymawiane na dwa odrębne sposoby, w zależności od siły, z jaką są wymawiane. Wszystkie te słowa mają jedną wspólną cechę: w zdaniu pełnią funkcję gramatyczną: są przedimkami, zaimkami lub spójnikami. Formy mocnej używa się w dwóch przypadkach: kiedy słowo jest wymawiane w izolacji albo z emfazą:

• How many? Some → /sʌm/
• Give me some apples, not just one /sʌm/
• Who did you play with? Some boys. /s(ə)m ˈbɔɪz/

Form słabych używa się w mowie wiązanej; samogłoski peryferyjne (znajdujące się na granicach obszaru wymawiania samogłosek w jamie ustnej) stają się bardziej centralne, ponadto spółgłoski ulegają elizji.

Formy słabe występują przede wszystkim w języku potocznym; w oficjalnych przemówieniach czy w programach radiowych używa się mniej form słabych, jednak taka wymowa wydaje się Anglikom nienaturalna i niejednokrotnie wyśmiewana w żartach lub kabaretach.

wyraz	forma mocna	forma słaba
and	/ænd/	/ən/, /n/
that	//ðæt//	/ðət/
his	/hɪz/	/ɪz/
from	/frɒm/	/frəm/
of	/ɒv/	/əv/, /ə/, /v/
to	/tuː/	/tʊ/, /tə/
some	/sʌm/	/səm/, /sm/
there	/ðeə/	/ðə/
have	/hæv/	/həv/, /əv/, /v/
were	/wɜː/	/wə/
do	/duː/	/də/, /dʊ/
must	/mʌst/	/məst/, /məs/

Elizja

Elizja polega na zaniku w wyrazie lub w zdaniu niektórych dźwięków i mogą to być zarówno samogłoski, jak i spółgłoski. Dzieje się tak z dwóch przyczyn. Po pierwsze szybkość mowy powoduje, że wymówienie wszystkich dźwięków powodowałoby konieczność szybkiego wymawiania trudnych sekwencji dźwięków, „łamańców” językowych. Po drugie zaś istnieją sytuacje, w których sąsiadują ze sobą wyrazy, których łączne wymówienie z zachowaniem cech jakościowych i ilościowych dźwięków jest trudne, a pełna realizacja niewiele wnosi, np. w zdaniu Henry the Sixth’s three advisers. Oto podstawowe zasady elizji w języku angielskim:

• W mowie potocznej w sylabach wymawianych słabo samogłoski mają tendencję do zanikania. I tak w wyrazach police czy tomato wypada nieakcentowana szwa i wyrazy te brzmią: /pˈliːs/, /tˈmɑːtəʊ/.
• Zbitki spółgłoskowe ulegają nieraz znaczącej redukcji. Tak dzieje się np. w wyrazach i zwrotach takich jak: acts of Parliament → /æks əv ˈpɑːləmənt/, next day → /neks'deɪ/, government /ˈgʌv(ə)mənt/, mashed potatoes → /mæʃ pəˈteɪtəʊz/.
• Czasem elizji ulegają całe sylaby, zwłaszcza jeśli występuje powtarzająca się spółgłoska, jak np. w brytyjskiej wymowie library czy particularly → /ˈlaɪbrɪ/, /pəˈtɪkjʊlɪ/
• często elizja występuje w stałych wyrażeniach i zwrotach, jak want to, cup of tea → /ˈwɒnə/, /kʌp ə tiː/

Epenteza

Oprócz elizji w języku angielskim pojawia się epenteza, czyli zjawisko dodania nienaturalnej głoski w celu ekonomizacji wymowy. Przykłady epentezy:

• pojawienie się epentetycznego /t/ w słowach takich jak dance, sence. bounce, tak więc słowa tense i tents mogą brzmieć jednakowo /tents/ albo – z powodu elizji w słowie tents – /tens/
• epentetyczne /t/ pojawiające się po /n/ a przed /θ/ i /ʃ/ w takich wyrazach jak anthem /ˈæn(t)θəm/, pension /pen(t)ʃn/
• epentetyczne /p/ i /k/ między /n/ i /ŋ/ a spółgłoską trącą, jak w przypadku triumphs /ˈtraɪəm(p)fs/, warmth /wɔːm(p)θ/, /confuse/

/kəm(p)ˈfjuːz/, Kingston /kiŋ(k)stən/

• epenteza rzadziej zdarza się przed spółgłoską trącą dźwięczną, np. winds → /wɪn(d)z/ lambs /læm(b)z/

Asymilacja

Sąsiednie dźwięki mają na siebie wpływ, najczęściej upodabniający. Zjawisko to nazywa się asymilacją. Najczęściej spotyka się ją w szybkiej mowie, jednak pewien stopień asymilacji spotyka się we wszystkich stylach mówionych.

Asymilacja wsteczna (regressive assimilation, także anticipatory assimilation) polega na uleganiu wpływowi następnego dźwięku po wypowiadanym. We frazie ten baloons wyraz ten będzie najprawdopodobniej brzmiał /tem/, ulegając następującej po /n/ spółgłosce dwuwargowej /b/. Zwrot good night w szybkiej mowie wypowiadany będzie /gʊnaɪt/, a nawet /gnaɪt/, co odzwierciedla spotykaną niekiedy pisownię g’night.

Asymilacja progresywna (postępująca) polega na uleganiu przez dźwięk wpływowi poprzedniego dźwięku. I tak w wariancie Received Pronunciation zwrot bridge score będzie wymawiany /brɪʤ ʃkɔː/ z uwagi na wpływ dziąsłowej wymowy końcówki wyrazu bridge. Podobnie nazwa Church Street wymawiana będzie /ʧɜːʧ ʃtriːt/.

Istnieje inna możliwość asymilacji, zwana coalescence – wzajemny wpływ, kiedy dwa dźwięki łączą się w jeden nowy segment. I tak w zwrocie won’t she /wəʊnt ʃiː/ kończące won’t /t/ połączy się z she tworząc nową jakość /tʃ/, a wymowa brzmiała będzie /wəʊntʃiː/.

Przydech

Jeśli głoski /p/, /t/ lub /k/ występują przed samogłoską akcentowaną, wymawiane są z postaspiracją, czyli przydechem. Jest to możliwe wyłącznie, kiedy przed wymienionymi spółgłoskami nie stoi /s/:

• przydech wystąpi w pear [p^heə], ale spare /speə/
• przydech wystąpi w pit [p^hɪt], ale nie wystąpi w /spɪt/

Plozja

Plozja, inaczej wybuch, to efekt likwidacji przeszkody przez język lub wargi, potrzebny do artykulacji pewnego typu spółgłosek: /p/, /b/, /t/, /d/, /k/, /g/. Z reguły unika się kumulowania plozji i zjawisko to występuje w wielu językach, np. w języku polskim; nie wymawia się dwóch pełnych d w wyrazie oddać. W języku angielskim, gdy spotykają się dwie głoski zwarte (wybuchowe), pierwsza spółgłoska zastaje całkowicie pozbawiona plozji, język nie odrywa się, ale jest przytrzymywany w miejscu artykulacji, po czym bezgłośnie przechodzi do drugiej spółgłoski, by zakończyć ją wybuchem. Plozja zanika, gdy spotykają się spółgłoski obu poniżej przedstawionych grup:

spółgłoska pierwsza	spółgłoska następna
p t k b d g	p t k b d g ʧ ʤ

Reguła ta obowiązuje również na granicy wyrazów, np. what time/wɒt‿taɪm/. Siła plozji jest o wiele mniejsza, kiedy po spółgłosce wybuchowej następuje sylaba nieakcentowana Różnica ta może mieć wartość fonemiczną, np. we frazie big boy /bɪg‿bɔɪ/ wymówienie plozji po /g/ może spowodować efekt bardzo podobny do bigger boy /bɪgə bɔɪ/. Obecność szwa powoduje, że artykułuje się plozję po /g/. Plozja występuje również w wariancie nosowym i polega ona na przerzuceniu miejsca wybuchu z warg na nos. Jeśli pierwsza głoska jest ustna, a druga nosowa, plozja zawsze będzie miała charakter nosowy: cabman /ˈkæb‿mən/.

Oprócz wyżej wymienionych istnieje również plozja boczna, dotycząca złożenia /t/ + /l/ i /d/ + /l/, np. w wyrazie badly. Jej realizacja jest nieco inna niż w przypadku plozji wargowej czy nosowej: strumień powietrza jest uwalniany po bokach języka, na wysokości bocznych zębów szczęki. Przy wymawianiu język nie jest odrywany od wału dziąsłowego. Plozja dotyczy obu wariantów /l/, przy dark l jest nieco mniej energiczna.

Ubezdźwięcznienie

W języku angielskim spółgłoski dzieli się na dźwięczne i bezdźwięczne. Wbrew powszechnym przekonaniom cudzoziemców angielskie głoski dźwięczne nie zawsze zachowują swoją dźwięczność. O ile głoski bezdźwięczne na końcu wyrazów wypowiadane są mocno i wyraźnie (mocniej niż np. w języku polskim), końcowe spółgłoski dźwięczne wypowiada się słabo i cicho. W innych kontekstach fonetycznych głoski dźwięczne tracą na swej dźwięczności; do szczególnych wypadków należy fakt całkowitego zachowania swej dźwięczności.

Spółgłoski /b/, /d/, /g/, /v/, /ʤ/, /ð/ i /ʒ/ wymawia się całkowicie dźwięcznie tylko w kontekście udźwięczniającym, czyli jeśli graniczą z obu stron z samogłoskami lub innymi spółgłoskami dźwięcznymi. Jakikolwiek przypadek stanowi kontekst ubezdźwięczniający. Zatem w myśl tej zasady zarówno /b/, jak i /g/ w wyrazie big /bɪg/ są częściowo bezdźwięczne brzmią odpowiednio między /b/ i /p/ oraz /k/ i /g/. Jednak w przypadku wyrażenia big animal /bɪg ˈænɪməl/ spółgłoska /g/ znalazła się w kontekście udźwięczniającym i jest wypowiadana z pełną siłą.

Akcent

Akcent i intonacja to ważne cechy prozodyczne języka angielskiego. W języku angielskim wyróżnia się dwa rodzaje akcentu: akcent wyrazowy i akcent zdaniowy.

Akcent wyrazowy

Akcentem wyrazowym jest głośniejsze wymówienie jednej sylaby, na przykład w słowie device akcent pada na drugą sylabę. Akcent wyrazowy jest niejednolity, jak również ma funkcję dystrybutywną; to produce /tə prɒd’juːs/ akcentowane na ostatnią sylabę oznacza „produkować”, podczas gdy some produce /sʌm ˈprɒdjuːs/ to produkty rolne (owoce i warzywa).

Przesunięcie akcentu

Z reguły dodanie do wyrazu końcówki nie zmienia akcentu (np. 'comic → 'comical). Istnieją jednak wyjątki:

• 'heretic → he'retical
• 'rhetoric → rhe'torical
• 'politics → po'litical
• a'rithmetics → arith'metical
• 'catholic → ca'tholical

Niektóre wyrazy są obecnie w trakcie zmiany akcentu i spotyka się obie formy:

• tra'jectory → 'trajectory
• 'applicable → ap'plicable
• tra'chea → 'trachea
• eti'quette → 'etiquette
• ob'durate → 'obdurate

Akcent zmienia się również, kiedy dwusylabowe wyrazy zmieniając formy wydłużają się

• 'pious /ˈpaɪəs/ → 'impious /ˈɪmpɪəs/ → im'piety /ɪmˈpaɪətɪ/
• 'thesis → an'tithesis
• 'potent /ˈpəʊtənt/→ 'impotent /ˈɪmpətənt/ → om'nipotent /ɒmˈnɪpətənt/

Akcent poboczny w dłuższych wyrazach

Słowa o długości powyżej trzech sylab zwykle mają dwa akcenty: główny i poboczny. Akcent poboczny pada zwykle na pierwszą lub drugą sylabę słowa i jest o wiele słabszy niż akcent główny. Samogłoska akcentowana pobocznie nie zmienia swych wartości: relativity /ˌreləˈtɪvɪtɪ/, characteristic /ˌkærɪktəˈrɪstɪk/

Akcent mający wartość gramatyczną

Niektóre słowa pełnią różne funkcje w zależności od tego, jaki akcent przyjmują. Istnieje duża grupa wyrazów, głownie dwusylabowych, które mogą być akcentowane zarówno na pierwszej, jak i na drugiej sylabie. W pierwszym przypadku są rzeczownikami lub przymiotnikami, w drugim zaś czasownikami:

• It was a conflict between his wishes and his duties, ale These dates conflict with my arrangements.
• She has signed a new contract with the company, ale Metals contract as the temperature falls.
• He made a good progress in French, ale The work will progress gradually.
• His friends defended his conduct, ale He will conduct you to the president.
• Give me a digest of the latest news, ale He cannot digest too much fat.

Utrata akcentu

Wiele słów, zwykle złożonych, ma dwa akcenty w pozycji izolowanej. Gdy jednak słowa te występują w mowie wiązanej, zwykle gubią jeden z akcentów według następującego wzoru:

• gdy słowo występuje jako ostatnie w zdaniu, a wyraz bezpośrednio przed nim jest akcentowany, słowo gubi jeden akcent: She's just sixteen
• gdy akcent pada na następne słowo, słowo gubi swój drugi akcent: It is sixteen miles
• gdy słowo jest z obu stron otoczone słowami akcentowanymi, gubi oba akcenty albo zachowuje pierwszy akcent: We have over sixteen miles to go lub We have over sixteen miles to go.

Akcent zmienny

Niektóre słowa angielskie odznaczają się zmiennym akcentem. Gdy są wymawiane w izolacji bądź na końcu zdania, akcent pada na ostatnią sylabę, jednak może przesunąć się do środka, kiedy słowo występuje w zdaniu, a zwłaszcza, kiedy następujące po nim słowo jest akcentowane:

• afternoon – akcent pada na ostatnią sylabę
• It's time for my afternoon sleep
• Japanese
• Japaneese cooking
• nineteen
• The year nineteen eighty four

Wiele krótkich fraz, często dwuwyrazowych, ma zmienny akcent:

• Their marriage broke up ale Money problems broke up their marriage.
• It's dark blue
• a dark blue suit

Akcent zdaniowy

Akcent zdaniowy polega na zaakcentowaniu, czyli mocniejszym wymówieniu w zdaniu jednego z elementów. Z reguły akcentowane są:

• rzeczowniki i niektóre zaimki, zwłaszcza pytające
• zaimki wskazujące this, that
• większość przysłówków
• czasowniki i w niektórych okolicznościach czasowniki posiłkowe.

Inne słowa najczęściej służą do łączenia elementów mających znaczenie, wiele z nich ma formy słabe. Większość z nich to przyimki, czasowniki posiłkowe, spójniki i zaimki. Elementy znaczące wyznaczają rytm zdania. I tak w zdaniu Bert’s friend John has just sold two very fine old paintings składającym się z 11 elementów, 10 jest akcentowanych. Natomiast zdanie: It would have been better not to have paid it before you have received it składa się z 16 słów, z czego tylko 4 są akcentowane. Cechą naturalną dobrego akcentu angielskiego jest gładkie poruszanie się pomiędzy akcentowanymi sylabami i dopasowywanie słabych sylab do ogólnego rytmu zdania.

Akcent zdaniowy może przypadać na dowolną część zdania, którą mówiący chce podkreślić. Każda z poniższych wypowiedzi ma nieco inne znaczenie:

• I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
• I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
• I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
• I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
• I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
• I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.

Intonacja

Intonacja języka angielskiego jest bogata w melodie i przy jej pomocy można wyrazić nieraz więcej niż przez treść samych wyrazów. Tak to ujął badacz angielskiej fonetyki Wiktor Jassem: Anglicy nie należą na ogół do ludzi wielosłownych. Fakt ten w pewnej mierze znajduje odbicie w tym, że zamiast szerszego objaśnienia Anglik wyraża często pewną myśl, nadając stosunkowo krótkiej wypowiedzi odpowiednią intonację. I tak wypowiedź:

może znaczyć odpowiednio:

1. Daj mi to! (zwykła prośba)
2. Więc daj to mnie (gdy rozmówca ma dylemat, komu wręczyć daną rzecz)
3. Daj to, proszę cię – jest to bardziej prośba, niż rozkaz.
4. Takiej intonacji używa się najczęściej, mówiąc do dzieci: No daj dzidzi, daj
5. To zdanie wyraża groźbę lub ostrzeżenie: Daj to lepiej mnie, bo jak nie, to...

Intonacja zdań oznajmujących jest opadająca. Nieco inaczej jest w pytaniach. Intonacja wznosząca, charakterystyczna np. dla języka polskiego, jest możliwa tylko w pytaniach o rozstrzygnięcie (Yes/No questions). W przypadku pytań o uzupełnienie, zwanych również szczegółowymi lub Wh- questions, intonacja opada:

Budowa linii melodycznej zdania

Struktura zdania (lub każdej innej wypowiedzi) pod względem intonacyjnym jest stała i składa się z następujących elementów:

• prehead – nieakcentowane sylaby przed pierwszym akcentem
• head – pierwszy akcent
• body – część między pierwszym i ostatnim akcentem
• nucleus – ostatni, główny akcent w zdaniu
• tail – nieakcentowane sylaby do końca zdania.

Obowiązkowa jest tylko jedna część – nucleus. Najprostsza wypowiedź składa się tylko z jądra: Yes. So? Why? Shit! Jądro zdania dźwiga na sobie zmiany tonu, która to zmiana niesie większość ładunku emocjonalnego, tym samym jest najważniejszym elementem melodii intonacyjnej zdania. W przypadku zmiany linii melodycznej podział zdania ulega przegrupowaniu:

Jak już wspomniano, obowiązkowym elementem w strukturze melodycznej zdania jest jedynie jądro. W przypadku wypowiedzi silnie emfatycznej, kiedy jądrem jest pierwsza sylaba wypowiedzi, cała reszta pełni funkcję ogona:

Rodzaje melodii intonacyjnych

Ciężar ładunku informacji zawartych w melodii intonacyjnej (ang. pitch) bierze na siebie samogłoska w sylabie akcentowanej, zwana jądrem (nucleus). Rozróżnia się następujące sposoby zachowania się jądra wypowiedzi pod względem przyjmowanej melodii:

• intonacja opadająca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
• intonacja opadająca niska
• intonacja wznosząca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
• intonacja wznosząca niska
• intonacja wznosząco-opadająca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
• intonacja wznosząco-opadająca niska
• intonacja opadająco-wznosząca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
• intonacja opadająco-wznosząca niska

Intonacja wysoka może być długa, czyli przebiegać aż do dolnych rejestrów wypowiedzi, może być również krótka, czyli zatrzymać się w środku rejestru.

Oto melodia wypowiedzi Yes i różne jej znaczenia w zależności od rodzaju melodii intonacyjnej:

1. najbardziej naturalny, zwykłe stwierdzenie faktu bez emocji
2. wygłaszany z zaangażowaniem emocjonalnym, wyraża zdziwienie, zaskoczenie, irytację
3. rutynowe, niezaangażowane
4. zależy od wyrazu twarzy przy wypowiadaniu, jeśli twarz jest pogodna, wyraża współczucie i sympatię, jeśli wyraz twarzy jest ponury, brzmi złowieszczo
5. wyraża szok i niedowierzanie
6. zakłopotanie, lekkie zażenowanie tym, co właśnie zostało powiedziane
7. znudzenie, ironia, sarkazm
8. niepewność, zwątpienie
9. silne zaangażowanie emocjonalne, w zależności od wyrazu twarzy może być to zachwyt, wyzwanie, samozadowolenie

Intonacja opadająca

Intonacja opadająca wysoka (high fall) wskazuje na zakończenie: mówiący dostarczył wiadomość i nie ma nic więcej do dodania. Nic innego nie kryje się za tym komunikatem, mówiący nie ma zamiaru kontynuować ani nie oczekuje na żadna odpowiedź. Intonacja opadająca jest charakterystyczna dla zdań oznajmujących, w odpowiedzi na pytania oraz w pytaniach szczegółowych (yes-no questions), gdyż jest ukryte w nich pewne założenie: When will the concert be held? zakłada, że koncert się odbędzie. Intonacja opadająca będzie użyta w poleceniach, jeśli mówiący przypuszcza, że słuchający wykona polecenie.

Kiedy intonacja dotyczy wyrazu jednosylabowego, melodia wypowiedzi opada gwałtownie a jej zmiana następuje w dźwięcznej części sylaby: Yes. No. Why? Kiedy wypowiedź składa się z kilku sylab, melodia sylaby akcentowanej opada wysoko, sylab następujących – nisko lub utrzymuje się na tym samym poziomie: Maybe. Yes sir. Certainly.

Sylaby przed zgłoską akcentowaną wydają się być na niższym poziomie niż sylaba akcentowana, aczkolwiek nie są. Where are you going? How much is it?

Intonacja opadająca niska (low fall) wyraża „prawie zakończenie”. Melodia ta różni się od intonacji opadającej wysokiej tym, że sugeruje ciąg dalszy. I tak słowo certainly wypowiedziane z wysokim opadaniem wskazuje brak zainteresowania ze strony mówiącego, wypowiedziane z intonacją opadającą niską daje wrażenie zniecierpliwienia lub brak troski.

Intonacja wznosząco-opadająca jest podkreśleniem tego samego, co wyraża intonacja opadająca wysoka.

Pytania Why don’t you, np. Why don’t you look for a job? są prawdziwymi pytaniami, jeśli zadawane są z intonacją wysoką opadającą, natomiast jeśli użyta zostanie melodia wznosząco-opadająca, wtedy jest sugestią lub propozycją.

Intonacja wznosząca

intonacja wznosząca wysoka jest przeciwieństwem intonacji opadającej wysokiej. Sugeruje, że przekaz jest niepospolity, nawet absurdalny albo zaprzecza temu, co zostało powiedziane poprzednio. Używana jest w prośbie o powtórzenie tego, co zostało już powiedziane, ponadto jest powszechna w pytaniach o rozstrzygnięcie (yes-no questions). Takie pytanie niczego nie zakłada: Will there be a concert? nie sugeruje żadnego definitywnego rozwiązania.

Jeśli akcentowana sylaba nie jest pierwszą, podniesienie tonu zaczyna się od poziomu ostatniej nieakcentowanej sylaby. Wszystkie pozostałe sylaby kontynuują proces wznoszenia się:

Intonacja wznosząca krótka może być prośbą o uwagę albo sygnałem, że mówiący oczekuje kontynuowania rozmowy. Słowo really? wypowiedziane z intonacją wznoszącą wysoką w odpowiedzi na pytanie sugeruje wątpliwość albo zdziwienie w reakcji na to, co zostało powiedziane. To samo słowo wypowiedziane z intonacją wznoszącą krótką odebrane byłoby tylko jako okazanie zainteresowania.

Odmianą tej melodii jest intonacja opadająco-wznosząca; jest to albo inna metoda zadawania pytań o rozstrzygnięcie albo sygnalizowanie wyjątkowości.

Wymowa a pisownia

Sposób zapisu języka angielskiego nie pokrywa się ze sposobem, w jaki są wymawiane wypowiedzi w tym języku. Przysposobienie alfabetu łacińskiego powstało na potrzeby języka staroangielskiego. Od tego czasu wymowa zmieniała się szybciej, niż pisownia, która nie nadążyła za niektórymi zmianami, w tym wielką przesuwką samogłoskową. Z tego powodu język posiada ortografię etymologiczną, która, zwłaszcza w wypadku samogłosek, nie uwzględnia wielu zmian.

Oto przykłady na odejście wymowy od standardu w zapisie:

sieve	sɪv	suite	swiːt	women	ˈwɪmɪn	busy	ˈbɪzɪ
lettuce	ˈletɪs	forehead	ˈfɒrɪd	Thames	temz	said	sed
threepence	ˈθrepəns	ration	ˈræʃən	rational	ˈræʃənl	national	ˈnæʃənl
plaid	plæd	plait	plæt	aunt	ɑːnt	laugh	lɑːf
sergeant	ˈsɑːʤənt	Derby	ˈdɑːbɪ	dove	dʌv	love	lʌv
covet	ˈkʌvɪt	blood	blʌd	flood	flʌd	yacht	jɒt
laurel	ˈlɒrəl	cough	kɒf	gone	gɒn	acknowledge	əkˈnɒlɪʤ
Gloucester	ˈglɒstə	corps	kɔː	abroad	əˈbrɔːd	wrath	rɒθ
drawer	ˈdrɔːə	colonel	ˈkɜːnl	attorney	əˈtɜːnɪ	adjourn	əˈʤɜːn
scourge	skɜːʤ	cupboard	ˈkʌpəd	butcher	ˈbʊʧə	pudding	ˈpʊdɪŋ
cushion	ˈkʊʃən	bought	bɔːt	bosom	ˈbʊzəm	tomb	tuːm
shoe	ʃuː	ancient	ˈeɪnʃənt	hasten	ˈheɪsn	bass	beɪs
gauge	geɪʤ	gaol	ʤeɪl	viscount	ˈvaɪkaʊnt	indict	ɪnˈdaɪt
height	haɪt	prophesy	ˈprɒfɪsaɪ	gout	gaʊt	growl	graʊl
don’t	dəʊnt	gross	grəʊs	brooch	brəʊʧ	beau	bəʊ
query	ˈkwɪərɪ	weir	wɪə	weird	wɪəd	pierce	pɪəs
wear	weə	prayer	preə	choir	ˈkwaɪə	Cambridge	keɪmbrɪʤ

Różnice między wariantami angielszczyzny

Przedstawiono podstawowe różnice między wariantem RP a wersjami regionalnymi języka.

Angielszczyzna amerykańska

Samogłoski amerykańskiego angielskiego

Brytyjska i amerykańska odmiana języka angielskiego są najbardziej rozpoznawanymi. Każda z nich ma swój standard wymowy, dla odmiany brytyjskiej jest to Received Pronunciation, dla amerykańskiej – jest to General American. Różnią się one pod wieloma względami: intonacji, rytmu, artykulacji. W niektórych krajach, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, akcent i intonacja może świadczyć o przynależności do konkretnej klasy społecznej. Oto różnice w wymowie samogłosek między tymi wariantami:

Wyraz	RP	GA
lot	ɒ	ɑː
trap	a	æ
goat	əʊ	oː
nurse	ɜː	ɜːr

Akcenty regionalne bądź lokalne często nie są rozróżniane przez osoby posługujące się inną geograficzno-etniczną odmianą języka angielskiego

Istnieją dwa obszary różnic między RP a General American. Przede wszystkim w odmianie amerykańskiej brakuje dyftongów /ɪə/, /eə/ i /ʊə/, które odpowiadają w GA sekwencji krótkiej samogłoski i /r/, np. beard /bɪrd/, fare /fer/, dour /dʊr/. Jest to różnica dystrybutywna, gdyż o ile w RP /r/ występuje wyłącznie przed samogłoskami, w GA również przed spółgłoskami i w p, najczęściej w pozycji końcowej. Po drugie zaś w odmianie amerykańskiej nie ma /ɒ/. Najczęściej jest ono rekompensowane przez /ɑː/, np. cod, bottle, spot, pocket. Jednak pewien podzbiór wymienia /ɒ/ na /ɔː/, np. across, gone, often, orrange, porridge – jak widać w powyższych przykładach, dzieje się to przy obecności bezdźwięcznej spółgłoski trącej. Co więcej, coraz większa liczba osób mówiąca GA oraz odmianą kanadyjską łączy /ɔː/ i /ɑː/, dla nich takie wyrazy jak cod, calm i cause będą miały taką samą samogłoskę.

Inną zasadniczą różnicą jest występowanie w odmianie amerykańskiej /æ/ tam, gdzie Brytyjczycy wymawiają /ɑː/, i tak słowa after, plant będą w RP wymawiane /ˈɑːftə/, /plɑːnt/ a w amerykańskim angielskim /ˈæːftɚ/, /plæːnt/. Ta zmiana również wymaka odpowiedniego kontekstu wokalicznego, a mianowicie bezdźwięcznej spółgłoski trącej, lub też spółgłoskę nosową, po której następuje inna spółgłoska, np. /plɑːnt – /plænt/.

Innym zjawiskiem jest monoftongizacja dyftongów /eɪ/ i /əʊ/ jako długich /eː/ i /oː/. Zatem wyraz late jest wymawiany /leːt/ a /load – /loːd/.

Odnośnie wymowy /r/ w pozycji przed spółgłoskami w języku amerykańskim nastąpiła zmiana samogłosek, stąd np. merry i marry mogą brzmieć identycznie, podczas gdy short i sport mogą mieć różne samogłoski: /ʃɔːrt/ i /spoːrt/.

Na uwagę zasługuje również inny sposób wymawiania /r/ – w wymowie amerykańskiej – w przeciwieństwie do RP czubek języka cofa się jeszcze dalej w głąb jamy ustnej, podobny efekt dźwiękowy można wywołać poruszając środkową częścią języka do góry i do tyłu. Inny jest również sposób wymowy /t/ interwokalicznego (położonego między samogłoskami), czubek języka jest przesuwany do tyłu przez wał dziąsłowy, czasem używa się dźwięku pośredniego między /t/ a /d/. Inna jest także wymowa /l/ – w języku amerykańskim wymawia się ciemne l we wszystkich pozycjach.

Istnieje również zjawisko zwane Northern Cities Shift (przesuwka miast północnych), aczkolwiek zjawisko występuje nie tylko tam. Samogłoska dotknięta przesuwką, czyli /æ/, staje się coraz bliższa /ɛ/ czy dyftongowi /eə/. Dotyczy to takich słów jak sad.

Angielszczyzna południowej Afryki

Istnieje kontinuum akcentów. Na jednym biegunie są potomkowie brytyjskich emigrantów, których akcenty są zbliżone do BBC English, na drugim zaś akcenty klasy robotniczej, często o pochodzeniu afrykanerskim. Między nimi istnieje wiele akcentów, coraz częściej słyszalnych w radio i telewizji. Oto najważniejsze cechy wymowy południowoafrykanskiej:

• /a/ jest przesunięte do środka i brzmi podobnie do /e/, jak w wyrazie pet.
• /e/ jest przesunięte w stronę /ɪ/ i brzmi bardziej, jak w słowie pit. Tak więc /sɪks/ to „seks”, a /seks/ to „sześć”.
• wymowa samogłoski, która w RP jest wymawiana jako /ɪ/, jest różna w zależności od kontekstu. Wymowa podobna do standardowej brytyjskiej jest typowa w akcentowanych sylabach w sąsiedztwie spółgłoski welarnej, zarówno przed samogłoską (kiss), jak i po niej (big czy sing). Jest tak również na początku wyrazu (inn), po /h/ (hit), zwykle też przed spółgłoską szczelinową zadziąsłową bezdźwięczną (fish), a czasem, choć jest to rzadziej spotykane, przed innymi spółgłoskami zadziąsłowymi (bridge). W pozostałych kontekstach /i/ jest centralizowane i znajduje się pomiędzy szwa i /ʊ/ (jak w wyrazie put), zatem wyrazy /kit/ i /sit/ nie rymują się. Takie scentralizowane /i/ występuje np. w obu sylabach słowa minutes czy wszystkich trzech sylabach słowa limited. W nieakcentowanych sylabach scentralizowane /i/ zastępuje też szwę, przez co słowa haggis i bogus rymują się, a słowa takie jak Lenin i Lennon czy illusion i allusion są homofonami, przy czym w konserwatywnym akcencie zjawisko to nie zachodzi i sytuacja przypomina tę ze standardowej odmiany brytyjskiej. Z kolei w najbardziej odmiennych od RP akcentach scentralizowane /i/ jest zastępowane przez szwę nawet w sylabach akcentowanych i np. dinner jest wymawiane /'dɘnə/. Z tego względu scentralizowane /i/ bywa określane jako wysoka szwa, a zwykła szwa jako dolna szwa. Z kolei w akcentach tych niescentralizowane /i/ nie brzmi jak /ɪ/, lecz przechodzi w /i/.
• /ɑː/ jak w wyrazie star jest zaokrąglone i podniesione, brzmi bardziej jak w wyrazie store
• niektóre dyftongi brzmią bardziej jak samogłoski, np right i mouse są realizowane w sposób zbliżony do /ɑː/, a słowa shared i shed różnią się tylko długością samogłoski, a nie jej barwą (odpowiednio /ʃeːd/ i /ʃed/)
• zasadniczo jest to odmiana nierotyczna, ale rotyczność występuje u ludności afrykanerskiej i czarnej.
• sylabiczność spółgłosek, zwłaszcza w akcentach odmiennych od RP, jest zastępowana przez użycie szwy, przez co słowo listen, które w RP byłoby wymawiane /'lɪsṇ/ tu jest wymawiane /'lɘsɘn/.

Angielszczyzna kanadyjska

Różnice zależą od położenia geograficznego, pochodzenia i przynależności do klasy społecznej. Bliskość USA powoduje, że Kanadyjczycy otwarci są na wzorce i nowinki amerykańskie, choć istnieją również tendencje do zachowania maksymalnej możliwej odrębności. Kanadyjskie cechy wymowy zaczerpnięte z wymowy amerykańskiej to:

• wymowa /r/ po samogłoskach i w pozycji wygłosowej
• wymowa /t/ zbliżona do /d/, polegająca na jednorazowym przeciągnięciu języka po wale dziąsłowym w takich słowach jak Ottawa
• brak redukcji w końcówkach -ary i -ory: /ˈsekrəˌtærɪ/, /ləˈbɒrəˌtɔrɪ/.

Wpływy brytyjskie w wymowie przejawiają się w następujący sposób:

• /antɪ/ zamiast amerykańskiego /antaɪ/
• /zed/ zamiast /ziː/
• pierwsza sylaba wyrazu lieutenant to /lef-/, nie /luː-/
• /bɑːθ/, a nie /beɪð/w znaczeniu to bath a baby
• wyrazy typu tune brzmią /tʃuː-/ zamiast //tuː-/, podobnie news wymawia się /njuːz/, a nie /nuːz/.

Angielszczyzna australijska

Istnieją trzy rodzaje akcentu australijskiego: broad, general i cultivated. Broad to kontinuum akcentów lokalnych, cultivated przypomina akcenty brytyjskie i jest ich naśladownictwem, wreszcie general to wariant pośredni między obydwoma wersjami i jest najczęściej używany. Akcent broad ma tendencje przesuwania samogłosek do pozycji frontowej, w stronę /i/, /e/ i /æ/, podczas gdy pozostałe akcenty preferują wymowę tylną.

Podstawą uznania australijskiej wymowy za odrębny system jest system samogłoskowy, a szczególnie sposób, w jaki realizuje się dyftongi. System spółgłoskowy zbliżony jest do RP z niewielkimi odstępstwami.

• Samogłoski znane w RP jaki /iː/ i /uː/ (jak w wyrazach see i do) realizuję się przez dyftong /əɪ/ i, znacznie rzadziej, /əʊ/. Zmiany te występują wszędzie, a wymowa /iː/ stała się znakiem rozpoznawczym australijskiej angielszczyzny.
• dyftong znany w Received Pronunciation jako /eɪ/ ma pierwszy element bardziej otwarty, przedni lub tylny. Słyszalne jest to w wymowie wyrazu Australia i powitaniu g’day → /gə'daɪ/.
• Dyftong znany w RP jako /əʊ/, jak w wyrazie so, jest bardziej przedni i otwarty w swym początku. Akcent cultivated Australijczyków stara się używać wersji RP, bardziej przypominający /oʊ/.
• Pierwszy człon dyftongu /aɪ/, jak w wyrazie my, jest bardziej tylny i otwarty w wersji broad i general, przypominając wymowę /ɔɪ/.
• Dyftong znany w RP jako /aʊ/, jak w wyrazie /now/, jest przedni w akcentach broad i general i często podniesiony w stronę /æ/
• W nieakcentowanej sylabie szwa często zastępuje /ɪ/, np. hospital → /ˈhɒspətl/,
• Samogłoski sąsiadujące ze spółgłoskami nosowymi brzmią bardziej nosowo niż w RP. W wariancie broad takie wyrazy jak down mają mocno nosowe brzmienie.

Angielszczyzna karaibska

System samogłosek karaibskiej odmiany języka angielskiego. Samogłoski są bardziej peryferyjne i wyraziste niż w RP

System samogłoskowy angielszczyzny karaibskiej odbiega od wymowy RP czy wariantów amerykańskich. System samogłoskowy jest bardzo ograniczony (patrz diagram), w użyciu jest tylko 12 fonemów w miejsce dwudziestu w RP:

samogłoski krótkie	samogłoski długie	dyftongi
/i/ kil kill	/iː/ trii tree	/ie/ biesin basin
/e/ dem they, them	/aː/ daag/ dog	/ai/ blain blind
/a/ mada mother	/uː/ duu do	//ou// roun round
/o/ op up		/uo/ uol old
/u/	put put

Efektem takiego systemu jest fakt, że wiele wyrazów brzmi homofonicznie z innymi w porównaniu z angielszczyzną brytyjską lub amerykańską. Zatem den oznaczać może den lub then, /rat/ oznacza rot lub rat.

Angielszczyzna irlandzka

Istnieje kilka cech odróżniających angielszczyznę irlandzką od standardu RP, dotyczących długości samogłosek, zaokrąglenia warg itp.:

• /eɪ/ często przechodzi w /ɛ/ w wyrazach gave i came (wymawiane jak „gev” i „kem”)
• /ɔɪ/ w wyrazie „boy” w niektórych miastach (np. Cork) wymawiane jest jako [aɪ]
• występują różnice w stosunku do standardu RP między samogłoskami otwartymi; w szczególności takie słowa jak /path/ czy /calm/ wymawiane są przez przednie /aː/
• głoska /r/ jest wymawiana po samogłoskach w takich słowach jak car czy purse
• /t/ i /d/ wymawiane są zębowo (podobnie jak w języku polskim); spółgłoski /θ/ i /ð/ wymawiane są jak zwarte: thanks → /taŋks/, this → /dɪs/
• /l/ nie jest welaryzowane (tzw. „ciemne l”)

Angielszczyzna szkocka

Istnieje kilka znaczących różnic odróżniających angielski mówiony w Szkocji od RP, przy czym nie ma jednorodnego szkockiego akcentu i zmiany mogą się różnić lokalnie. Oto największe różnice w stosunku do RP:

• Brak zaokrągleń samogłosek w takich słowach jak stone czy go, wymawiane jak stane, gae
• Samogłoska przymknięta tylna /Uː/ jest bardziej przednia, co wywołuje taki efekt jak w niemieckim umlaut ü czy /y/ we francuskim słowie tu, w pisowni objawia się to przez oi: moon → muin
• Wygłosowe /l/ zostało zastąpione jeszcze za czasów języka średnioangielskiego przez samogłoskę podobną do /u/, co znajduje odbicie w pisowni: saut zamiast salt, fou zamiast full itp.
• W związku z nieco odmiennym przebiegiem wielkiej przesuwki samogłoskowej szkocka odmiana angielskiego zachowała czystą samogłoskę /uː/ w takich słowach jak house (hoose) czy down (doon)
• Niektóre samogłoski nie mają w miarę stałej właściwej im długości, ale ich długość zależy od następującego po nich dźwięku (tzw. szkocka reguła długości samogłosek). Najbardziej dotknięte są samogłoski przymknięte: /i/ i /u/. Na przykład /i/ jest długie w leaves i sees, krótkie w leaf i cease. Zjawisko jest nie tylko funkcją długości przed spółgłoską dźwięczną, jak w RP.
• Podniebienna spółgłoska trąca jest słyszalna w takich słowach jak loch, nicht („noc”), ale często tam, gdzie w piśmie występuje -ch-, np. technical
• Często używana bezdźwięczna spółgłoska trąca dwuwargowa /ʍ/ (jak w hiszpańskim słowie llevar), pozwalając na rozróżnienie takich słów jak while i wile, whales i wales. Na północnym wschodzie /ʍ/ jest zastąpione przez /f/
• W obszarach miejskich spotyka się często zwarcie krtaniowe, w takich słowach jak butter

Bibliografia

• W Stannard Allen: Living English Speech. Londyn: Longman, 1954.
• Bronisława Bałutowa: Wymowa angielska dla wszystkich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0446-4.
• Lawerence Delacroix: Dictionary of Contemporary English. Harlow: Longman Pearson, 2014. ISBN 978-1-4479-7497-0.
• Anthony Fox: Prosodic Features and Prosodic Structure: The Phonology of 'Suprasegmentals'. Oksford: Oxford University Press, 2000. ISBN 0-19-925396-X.
• A. C. Gimson: Pronunciation of English. Londyn: Hodder Education, 2008. ISBN 978-0-340-958773.
• Edmund Gussmann: Phonology Analysis and Theory. Camnbridge: Cambridge University Press, 2002. ISBN 978-0-521-57428-0.
• Wiktor Jassem: Podręcznik wymowy angielskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2011. ISBN 83-01-07348-9.
• Wiktor Jassem: Wymowa angielska. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1951.
• Charles W. Kreidler: The Pronunciation of English. Oksford: Blackwell Publishing, 1989. ISBN 978-1-4051-1335-9.
• April McMahon: An Introduction to English Phonology. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2002, s. 302. ISBN 0-7486-1251-3.
• Verena Minow: Variation in the Grammar of Black South African English. Frankfurt nad Menem: Peter Lang GmbH, 2010, s. 60. ISBN 978-3-631-60148-8.
• Michael Swan: Practical English Usage. Oxford: Oxford University Press, 2015. ISBN 978-0-19-442098-3.
• 8.3 South Africa. W: John Christopher Wells: Accents of English. T. 3: Beyond the British Isles. Cambridge: Cambridge University Press, 1982, s. 610–622. ISBN 0-521-24225-8.