Fonologia i fonetyka języka angielskiego
Fonologia i fonetyka języka angielskiego – zjawiska fonetyczne i fonologiczne zachodzące w języku angielskim. Język angielski jest bogaty w samogłoski oraz dysponuje porównywalną z innymi językami indoeuropejskimi liczbą spółgłosek. Większość samogłosek ma charakter swoisty dla angielszczyzny, w przypadku niektórych trudno znaleźć ich dokładne odpowiedniki w innych językach. Bardziej przystępny dla cudzoziemców jest system spółgłoskowy, choć istnieją również spółgłoski realizowane w nieco odmienny sposób.
System dźwiękowy języka angielskiego składa się z samogłosek i spółgłosek. Choć angielski alfabet składa się z 26 liter, w mowie używa się co najmniej 44 dźwięków: samogłosek, spółgłosek i dyftongów[1][2].
Angielskie samogłoski i spółgłoski rzadko występują w izolacji, a najczęściej znajdują się pod wpływem otaczających je dźwięków. Dochodzi do zjawisk związanych z łączeniem międzywyrazowym takich jak asymilacja (upodabnianie do sąsiednich dźwięków), osłabianie formy, ubezdźwięcznienie samogłosek, nazalizacja i inne. Choć są to głównie zjawiska czysto fonetyczne, niektóre mogą być fonemiczne, to znaczy produkować nowe fonemy.
Język angielski jest bogaty w rozwiązania prozodyczne. Istnieje kilka wzorów intonacyjnych: intonacja wysoka opadająca, krótka (niska) opadająca, niska wznosząca, wysoka wznosząca, wreszcie hybrydy wznosząco-opadająca i opadająco-wznosząca. Każda z nich niesie inne wartości dodane do tekstu i potrafi przekazać co najmniej tyle samo co czysty przekaz tekstowy.
Nie istnieje jednolity wzorzec wymowy języka angielskiego, który można by uznać za jedyny poprawny. Najczęściej jako standardowe, zwłaszcza w kontekście języka angielskiego jako obcego, wymienia się Received Pronunciation (RP) i General American (GA). Poza nimi istnieje mnogość odmian geograficznych i etnicznych języka, cechujących się swoistymi wzorcami fonetycznymi i normami wymowy, wykazujących spore różnicowanie.
Spis treści
Standard wymowy[edytuj | edytuj kod]
W języku angielskim nie istnieje jeden właściwy wariant wymowy; nie wypracowano także jednolitego standardu. W związku z równoległym rozwojem języka angielskiego w kilku krajach na różnych kontynentach wymowa rozwijała się w nich w nieco odmienny sposób. Sprzyjały temu wpływy języków lokalnych oraz fakt, że w przeszłości nie było stałej łączności i częstych kontaktów językowych z innymi odmianami języka[3].
Język angielski cechuje się sporym zróżnicowaniem, związanym z czynnikami geograficznymi i społecznymi. Zróżnicowanie to odzwierciedla się w istnieniu różnych dialektów języka angielskiego. Skupiając się jedynie na aspekcie wymowy, zamiast o dialektach mówi się o różnych akcentach. Wśród nich najbardziej rozpoznawalne to brytyjski Received Pronunciation (RP) i amerykański General American (GA). To zwykle jednego z tych akcentów naucza się obcokrajowców[4], i to najczęściej tych akcentów używają prezenterzy radiowi i telewizyjni[5][6] (RP nazywany jest przez to czasem także BBC English, choć coraz częściej w BBC używane są też inne akcenty)[6]. Wśród ich rodzimych użytkowników panuje na ogół opinia, że te właśnie odmiany nie są naznaczone silnymi regionalnymi naleciałościami[7], a przez to można je uznać za standardowe akcenty. Nazwanie jednak któregokolwiek akcentu standardowym może być nieco kontrowersyjne, ponieważ, jak wspomniano, nie ma wyłącznie jednego modelu wymowy[8].
General American jest najpowszechniej używaną odmianą języka angielskiego w Stanach Zjednoczonych z wyjątkiem południowych stanów oraz wschodniego wybrzeża, zwłaszcza Bostonu, Nowego Jorku i regionu Nowej Anglii[7]. W Wielkiej Brytanii jest większe zróżnicowanie akcentów[4]. W samej Anglii dialekty dzieli się na północnoangielskie i południowoangielskie[6]. Najbardziej prestiżowym akcentem jest Received Pronunciation, związany z językiem używanym w prestiżowych prywatnych szkołach w XIX w, najbardziej podobny do akcentów południowo-wschodniej Anglii. Nie jest on ograniczony do konkretnego obszaru, używany jest w różnych regionach[9] (choć bardzo rzadko w Szkocji i Irlandii Północnej)[10], ale liczba Brytyjczyków posługująca się tą odmianą bez regionalnych naleciałości wynosi jedynie około 3%[9]. Co więcej, RP nie jest jednolity, w jego obrębie można wyróżnić Conservative RP (tradycyjna mowa artystokracji i niektórych osób starszych), Mainstream RP (forma akcentu RP neutralna pod względem wieku czy stylu życia mówców) oraz Contemporary RP (forma akcentu używana głównie przez młodych użytkowników języka)[11].
Znacznie więcej Brytyjczyków używa jednak akcentu zbliżonego do Received Pronunciation, choć z pewną domieszką lokalnych cech[9][12]. Tak rozumiany RP niektórzy językoznawcy zalecają określać General British[12] lub Standard Southern British English[7]. W tej niejednolitości dopuszczalna jest przykładowo identyczna wymowa wyrazów paw, poor i pure, ale także mieści się w tym akcencie wymowa każdego w sposób odmienny lub wymowa tylko dwóch z nich tak samo[13].
Na przestrzeni lat wymowa zmienia się także w obrębie jednej odmiany – wymowa wnuków nie jest identyczna jak ich dziadków, i dotyczy to zarówno akcentów brytyjskich, jak i amerykańskich[5]. W niektórych krajach, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, akcent i intonacja może świadczyć o przynależności do konkretnej klasy społecznej[14] czy o miejscu pochodzenia[8].
Czasami w pewnych okolicznościach niektórzy rodzimi użytkownicy języka angielskiego posługują się innym akcentem niż ich codzienny. Przykładowo większość brytyjskich piosenkarzy popowych i rockowych podczas śpiewania swoich utworów używa amerykańskiego akcentu[15], albo mieszanki akcentów. W taki sposób śpiewali już The Beatles w latach 60. XX w.[16] Poza tym przed II wojną światową w amerykańskim teatrze i kinie obowiązywał akcent transatlantycki jako standardowy, który w zamierzeniu był akcentem pozbawionym dominujących cech akcentów amerykańskich i brytyjskich[17].
Samogłoski[edytuj | edytuj kod]


Samogłoska jest rodzajem głoski, przy wymawianiu której drgają więzadła głosowe, a powietrze przechodzi przez jamę ustną bez większych obstrukcji wpływających na zmianę dźwięku[20]. W języku angielskim nie występują samogłoski nosowe. Trudno jest ustalić dokładną liczbę samogłosek angielskich; różne analizy wykazały różną ich liczbę. Mnogość dialektów i różnice metodologiczne spowodowały, że wyniki różnią się znacznie[21].
Przednie | Centralne | Tylne | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
długie | krótkie | długie | krótkie | długie | krótkie | |
Przymknięte | iː | uː | ||||
Prawie przymknięte | ɪ | ʊ | ||||
Półprzymknięte | ɔː | |||||
Średnie | ɛ (e)[a] | ə | ||||
Półotwarte | ɜː | |||||
Prawie otwarta | æ (a)[b] | ʌ (ɐ)[c] | ||||
Otwarte | ɑː | ɒ |
Przednie | Centralne | Tylne | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
napięte | luźne | rotyczne | nierotyczne | napięte | luźne | |
Przymknięte | iː | uː | ||||
Prawie przymknięte | ɪ | ʊ | ||||
Półprzymknięte | ||||||
Średnie | ɚ ɝ | ə | ||||
Półotwarte | ɛ | ɔː | ʌ (ə)[d] | |||
Prawie otwarta | æ | |||||
Otwarte | ɑː |
Przegląd angielskich samogłosek[edytuj | edytuj kod]
W tabeli przedstawiono wszystkie samogłoski będące fonemami. W rubryce pary minimalne podano pary wyrazów z samogłoskami sąsiadującymi w diagramie Jonesa.
Dźwięk | Pozycja w diagramie Jonesa[e][28] i przykład dźwiękowy |
opis[28] | Różnica z polskim | warianty regionalne[29] | Pary minimalne |
---|---|---|---|---|---|
iː |
iː beach |
|
|
|
|
ɪ | ![]() ɪ big |
|
|
| |
ɛ (e)[a] | e
death |
|
| ||
æ[b] | ![]() æ a cat |
|
|
| |
ʌ[c][d] | ![]() ʌ to come |
|
|
| |
ɑː | ![]() ɑː a car |
|
|
|
|
ɒ | ![]() ɒ a dog |
|
| ||
ɔː | ![]() ɔː door |
| |||
ʊ | ![]() ʊ book |
|
|
| |
uː | ![]() uː to do |
|
|
| |
ɜː | ![]() ɜː a bird |
|
|
| |
ə | ![]() ə breakfast |
|
|
|
nie występują |
W General American występuje samogłoska średnia centralna zapisywana jako /ɝ/ w akcentowanych sylabach i /ɚ/ w nieakcentowanych, która to wykazuje rotyczność (r-colored vowel)[55]. Bywa nazywana samogłoską retrofleksyjną[25], ponieważ jej dźwięk może być uzyskany przez wzniesienie przodu języka jak w spółgłoskach retrofleksyjnych z ewentualnym lekkim wygięciem jego koniuszka do tyłu na wysokości wału dziąsłowego[25]. Alternatywnym sposobem jest wymowa przez podniesienie języka w celu zbliżenia go do podniebienia twardego, pozostawiając jego przód w niskiej pozycji[25][56].
Z fonetycznego punktu widzenia barwa tej samogłoski, gdyby pozbawić ją rotyczności, byłaby bliższa szwa /ə/ niż brytyjskiemu /ɜ:/ (jak w bird). Często rozróżnia się jednak akcentowane /ɝ/ i nieakcentowane /ɚ/, ponieważ szwa jako takie nie występuje w sylabach akcentowanych (ale niektórzy fonetycy nie stosują takiego podziału)[55]. Głoska /ɝ/ od głoski r (/ɹ/) różni się tym, że dłużej trwa, jest samogłoską i nigdy nie jest bezdźwięczna, zaś od głoski /ɚ/ różni się tym, że język przy wymowie tej pierwszej jest bardziej napięty i dźwięk również jest dłuższy[25].
Długość samogłosek angielskich[edytuj | edytuj kod]

Bezwzględna długość samogłosek wyrażona w jednostkach fizycznych, np. w milisekundach i zależy od tempa mowy. Natomiast język angielski należy do języków, w których występuje tzw. iloczas, czyli rozróżnienie samogłosek pod względem długości trwania – jedne samogłoski są stosunkowo dłuższe od drugich[58] (zjawisko niewystępujące w języku polskim, ale obecne przykładowo w języku czeskim). Długość samogłoski jest nośnikiem wartości fonemicznych, czyli jest zdolna zmienić znaczenie wyrazu (wyrazy z odpowiadającą samogłoską długą i krótką stanowią parę minimalną)[59].
Samogłoski angielskie można podzielić na dwie grupy: naturalnie długie i naturalnie krótkie – niezależnie od tempa mowy te długie będą wymawianie relatywnie dłużej niż te krótkie, znajdując się w tym samym kontekście fonetycznym, np. hit /hɪt/ będzie krótsze od heat /hiːt/. Poza tym wszystkie samogłoski angielskie zmieniają swoją długość w zależności od kontekstu fonetycznego. I tak następująca po samogłosce spółgłoska dźwięczna wydłuża ją, a bezdźwięczna (lub /m/, /n/, /ŋ/, /l/ + bezdźwięczna) skraca[59]. Na przykład /æ/ w wyrazie cab /cæb/ jest dłuższe niż w wyrazie cap /cæp/, a /iː/ jest dłuższe w wyrazie believe niż w belief. Zatem w związku z tym, że na długość samogłoski wpływa jej naturalna długość oraz jej sąsiedztwo fonetyczne, ogólnie można wyróżnić 4 różne długości samogłosek[60]. Poza tym samogłoski z natury długie skracają swą długość, jeśli tworzą pierwszy element dyftongu.
Długość samogłoski zależy także od tego, ile sylab po sylabie akcentowanej znajduje się w wyrazie: im więcej występuje sylab, tym samogłoska jest krótsza. Zjawisko to występuje również w języku polskim. Wiktor Jassem podaje przykład równomiernego, rytmicznego liczenia: sto dwieście trzysta czterysta; najdłuższe jest o w wyrazie sto, a najkrótsze e w wyrazie czterysta[61]. Odpowiednio /uː/ jest dłuższe w wyrazie lose niż w loser, /ɛ/ jest dłuższe w beg niż w beggar[59].
Występują różnice zależne od rytmu i intonacji. Samogłoski stojące przed sylabą akcentowaną są wymawiane szczególnie krótko, i tak /ɑː/ w wyrazie artillery /ɑːˈtɪlerɪ / jest krótsze niż w art /ɑːt/[59].
Samogłoski można podzielić także na napięte (tense) i luźne (lax). W GA do spółgłosek napiętych należy /iː/, /ɑː/, /ɔː/, /uː/ oraz dyftongi, natomiast do spółgłosek luźnych – /ɪ/, /ɛ/, /æ/, /ʊ/, /ʌ/ (a w RP dodatkowo /ɒ/). Samogłoski napięte występują w słowach zakończonych w zapisie na nieme e (np. mate, mete, kite, cute) i są one generalnie dłuższe niż samogłoski luźne, które występują w słowach bez niemego e (np. mat, met, kit, cut). Żadna samogłoska luźna nie może znaleźć się w akcentowanej sylabie otwartej[22], tzn. kiedy miałyby być akcentowane, musi następować po nich spółgłoska[62].
Dyftongi[edytuj | edytuj kod]

W języku angielskim występują również dwugłoski, czyli dyftongi. Dzielą się na dwie grupy: dyftongi zamykające, tzn. dążące od samogłoski bardziej otwartej do samogłoski bardziej przymkniętej, oraz dyftongi centrujące (dośrodkowe), w których drugą samogłoską jest szwa[63].
System angielskich dyftongów:
Dwugłoski | Zamykające | Centrujące | ||
---|---|---|---|---|
do /ɪ/ | do /ʊ/ | |||
od wysokiego | ɪə ʊə | |||
od średniego | eɪ ɔɪ | əʊ (oʊ) | eə | |
od niskiego | aɪ | aʊ |
W General American jako należącym do akcentów rotyzujących nie ma dyftongów centrujących (a więc /ɪə/, /ʊə/, /eə/), ponieważ r (jako /ɹ/, /ɚ/ lub /ɝ/) jest wymawiane w każdej pozycji[64].
Przegląd angielskich dyftongów[edytuj | edytuj kod]
Z uwagi na to, że dyftongi składają się z dwóch dźwięków i stadiów pośrednich, wystąpienie różnic regionalnych występuje częściej niż w przypadku pojedynczych samogłosek. W tabeli podano opis dla Received Pronunciation, a w osobnej rubryce różne realizacje dźwięku w zależności od odmiany geograficznej bądź społecznej języka.
Dźwięk | Pozycja w diagramie Jonesa[e][29] i przykład dźwiękowy |
Opis[28] | Różnica z polskim | Warianty regionalne[28] | Pary minimalne |
---|---|---|---|---|---|
eɪ | ![]() eɪ away to wait |
|
|
|
|
aɪ | ![]() aɪ bye a bike |
|
|
|
|
ɔɪ | ![]() ɔɪ crude oil toilet |
|
|
|
|
əʊ (oʊ) | ![]() əʊ thrown drove |
|
|
| |
aʊ | ![]() aʊ (wymowa amerykańska) brown cloud |
|
|
| |
ɪə | ![]() ɪə here smear |
|
| ||
eə | ![]() eə pear |
|
|
|
|
ʊə | ![]() |
|
|
|
Częstotliwość samogłosek i dyftongów w RP[edytuj | edytuj kod]
Na 39% samogłosek w stosunku do wszystkich dźwięków w Received Pronunciation najczęściej używane są /ə/ oraz /ɪ/ – odpowiednio 10,74% i 8,33%[80]. Następna w klasyfikacji /ɛ/ ma częstość występowania 2,97%. Wynik ten jest spowodowany występowaniem szwa w większości nieakcentowanych sylab w języku, w którym jest proporcjonalnie wiele nieakcentowanych sylab. Drugie miejsce samogłoski /ɪ/ spowodowane jest jej występowaniem zarówno w sylabach akcentowanych jak i nieakcentowanych. Podobne badania przeprowadzone na tekstach RP i GA (wziąwszy pod uwagę rozbieżności między tymi odmianami) dają zbliżone wyników zakresie pierwszych pięciu dźwięków. Oto pełna tabela[80]:
Samogłoska | % | Samogłoska | % |
---|---|---|---|
/ə/ | 10,74 | /ɔː/ | 1,24 |
/ɪ/ | 8,33 | /uː/ | 1,13 |
/ɛ/ | 2,97 | /ʊ/ | 0,86 |
/aɪ/ | 1,83 | /ɑː/ | 0,79 |
/ʌ/ | 1,75 | /aʊ/ | 0,61 |
/eɪ/ | 1,71 | /ɜː/ | 0,52 |
/iː/ | 1,65 | /eə/ | 0,34 |
/əʊ/ | 1,51 | /ɪə/ | 0,21 |
/æ/ | 1,45 | /ɔɪ/ | 0,14 |
/ɒ/ | 1,37 | /ʊə/ | 0,06 |
Tryftongi[edytuj | edytuj kod]
W brytyjskich akcentach oprócz systemu dyftongów wyróżnia się czasem trzy tryftongi (trójgłoski): /aʊə/, /aɪə/ i /eɪə/, jak w wyrazach odpowiednio power, fire i layer[81]. Niektórzy fonetycy wyróżniają ich pięć: /eɪə aɪə ɒɪə aʊə əʊə/. Wszystkie z nich są centrujące, a ich zakończeniem jest szwa. Przykładowo dyftong /aʊə/ rozpoczyna się samogłoską otwartą tylną, po czym w środkowej fazie przechodzi do przymkniętej, jednak faza /ʊ/ jest krótka. Podobnie w środkowej fazie zachowuje się trójgłoska /aɪə/, który rozpoczyna się samogłoską otwartą przednią i w środkowej fazie zahacza o samogłoskę przymkniętą przednią, zbliżoną do /ɪ/[82].
Podczas ich wymowy ważny jest początek dyftongu i jego koniec[83] – środkowy dźwięk we współczesnej brytyjskiej angielszczyźnie jest prawie niesłyszalny poza bardzo staranną wymową. Nie zawsze jest jasne, czy tryftong w odczuciu mówców stanowi jedną czy dwie sylaby. Przykładowo takie wyrazy jak fire /faɪə/, hour /aʊə/ użytkownicy Received Pronunciation uważają za jednosylabowe, a player /pleɪə/ czy slower /sləʊə/ – za dwusylabowe[82].
Dlatego w normalnym, szybkim tempie wypowiedzi tryftongi są jednak zwykle upraszczane do dyftongów[84]. Pomijania jest wówczas środkowa faza trójgłoski. Zatem z dźwięków /aʊə/, /aɪə/ i /leɪə/ powstają dyftongi /aə/, /aə/ i /eə/, a wyrazy power, fire i layer w praktyce wymawiane są odpowiednio: /paə/, /faɪə/ i /leə/. Niekiedy redukcja posuwa się jeszcze bardziej i dochodzi do zjawiska monoftongizacji, czyli zastąpienia trójgłoski długą samogłoską. Wyrazy power, fire mogą zatem brzmieć w wymowie /pɑː/, /fɑː/ (dokładnie tak samo jak brzmią wyrazy par, far)[85].
Spółgłoski[edytuj | edytuj kod]
Angielski system spółgłoskowy jest bliższy polskiemu niż samogłoskowy, choć istnieją spółgłoski charakterystyczne dla tego języka oraz zbliżone, różniące się miejscem artykulacji w porównaniu np. z polskimi: /d/, /t/ i /n/ jest wymawiane z językiem przyciśniętym do wału dziąsłowego, a nie zębów[86]. Spółgłoski dźwięczne w zapisie są dźwięczne w wymowie, a ubezdźwięcznienie powoduje zmianę znaczenia wyrazu (para minimalna), np. /let/ – /led/.
Sposób i miejsce artykulacji spółgłosek[edytuj | edytuj kod]
Spółgłoski różnią się między sobą przynajmniej jedną z następujących cech: miejscem artykulacji, sposobem artykulacji, wreszcie silą artykulacji, czyli dźwięcznością.
Pod względem siły artykulacji spółgłoski dzielą się na mocne (fortis) i słabe (lenis). Mocne są spółgłoski bezdźwięczne, a słabe – dźwięczne[87].
dwuwargowe
bilabial |
wargowo- zębowe labiodental |
międzyzębowe
dental |
dziąsłowe
alveolar |
zadziąsłowe
postalveolar |
podniebienne
palatal |
miękkopodniebienne
velar |
krtaniowe
glottal | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zwarto- wybuchowe plosive |
p b | t d | k ɡ | |||||
szczelinowe
fricative |
f v | θ ð | s z | ʃ ʒ | h | |||
zwarto- szczelinowe affricate |
tʃ dʒ | |||||||
nosowe
nasal |
m | n | ŋ | |||||
aproksymanty
approximant |
l | ɹ | j | w |
Przegląd spółgłosek angielskich[edytuj | edytuj kod]
W tabeli przedstawiono wszystkie spółgłoski angielskie pełniące rolę fonemiczną. W opisie podano wersję wymowy dla Received Pronunciation, warianty lokalne omówiono w osobnej rubryce tabeli.
Dźwięk[f][28] | Pozycja języka[89] i przykład dźwiękowy |
Opis[89] | Różnica z polskim | warianty regionalne[89] | Pary minimalne |
---|---|---|---|---|---|
p b | ![]() p pink b a bottle |
|
|
| |
t d | ![]() t table d door |
|
|
|
|
k g | ![]() k the king g garlic |
|
|
| |
θ ð | ![]() θ thorn ð they |
|
|
|
|
s z | ![]() s to see z zebra |
|
|
| |
ʃ ʒ | ![]() ʃ shoes ʒ leisure |
|
|
| |
f v | ![]() f food v very |
|
|
| |
tʃ dʒ | ![]() tʃ jam dʒ cheese |
|
|
|
|
h[g] | ![]() h he hoax |
|
|
| |
l ɫ[h] | ![]() l lake small |
|
|
| |
ɹ (r)[i] | ![]() ɹ river |
|
|
|
|
n | ![]() n Northampton |
|
|
|
|
ŋ | ![]() ŋ sing |
|
|
|
|
m | ![]() m morning |
|
|
|
|
w | ![]() w window |
|
|
|
|
j | ![]() j yesterday |
|
|
|
W angielszczyźnie wymowa spółgłosek /t/, /d/, /s/, /z/, /n/, /l/ jest dziąsłowa, język dotyka wału dziąsłowego podczas ich wymowy. Tymczasem w polszczyźnie przy wymowie tych głosek język dotyka tylnej ściany górnych zębów. Te angielskie mogą jednak stać się zębowe, gdy znajdują się w pozycji przed międzyzębowymi /θ/ i /ð/[112]. Głoski /t/ i /d/ są wymawiane bez wybuchu (plozji), gdy następną głoską jest spółgłoska zwarta (np. football), a także opcjonalnie jako ostatni dźwięk słowa czy frazy (co dotyczy też innych spółgłosek zwartych). Wówczas wyrazy typu bat i bad można rozróżnić tylko po długości samogłoski[113]. Przed /l/ spółgłoski /t/ i /d/ wymawiane są z wybuchem bocznym, a przez /n/ – z nosowym, podobnie jak w polszczyźnie[92].
W amerykańskiej odmianie /t/ i /d/ w pozycji po samogłosce, a jednocześnie przed nieakcentowaną samogłoską przypominają bardzo szybkie /d/; są wymawiane jako pojedyncze przesunięcie języka po wale dziąsłowym – głoska /ɾ/, np. water wymowa , better wymowa[93].
Rozróżnienie samogłosek i spółgłosek[edytuj | edytuj kod]
W języku angielskim, jak wielu innych indoeuropejskich, fundamentalne jest rozróżnienie między samogłoskami i spółgłoskami[114]. Ich rola jest różna w zależności od sposobu ujęcia, fonetycznego bądź fonologicznego. Pod względem fonologicznym niektóre spółgłoski mogą zachowywać się jak samogłoski, to znaczy stanowić ośrodek sylaby.
Dźwięki /j/ i /w/ w odpowiednio yes → /jes/, we → /wiː/ zachowują się jak spółgłoski, ale na początku ich wymowy można usłyszeć bardzo krótkie samogłoski, odpowiednio /i/ lub /u/. Dlatego też czasami nazywa się je półsamogłoskami. Niektóre spółgłoski, sonoranty, można wypowiadać w sposób ciągły bez słyszalnego tarcia, podobnie jak samogłoski[114]. Należą do nich spółgłoski nosowe /m/, /n/, /ŋ/ oraz /l/ i /r/[114], które czasem mogą pełnić funkcję zgłoskotwórczą (tworzyć sylabę bez udziału innych samogłosek)[115].
Częstotliwość występowania spółgłosek w RP[edytuj | edytuj kod]
Na 60,78% spółgłosek w stosunku do wszystkich dźwięków w Received Pronunciation najczęściej są używane /n/ oraz /t/ – odpowiednio 7,58% i 6,42%[116]. Wyniki tego badania jak i innych pozwalają na wyodrębnienie pięciu grup:
- /n/, /t/, /d/, /s/, /l/, /r/ (przy czym w General American /r/ wymawia się częściej w związku z jego występowaniem przed spółgłoskami i na końcu wyrazów)
- /ð/, /k/, /m/, /w/, /z/
- /p/, /b/
- /f/, /v/, /h/, /j/, /g/, /ŋ/
- /θ/, /ʃ/, /ʒ/, /tʃ/, /dʒ/
Oto pełna tabela[116]:
Spółgłoska | % | Spółgłoska | % |
---|---|---|---|
/n/ | 7,58 | /b/ | 1,97 |
/t/ | 6,42 | /f/ | 1,79 |
/d/ | 5,14 | /p/ | 1,78 |
/s/ | 4,81 | /h/ | 1,46 |
/l/ | 3,66 | /ŋ/ | 1,15 |
/ð/ | 3,56 | /g/ | 1,05 |
/r/ | 3,51 | /ʃ/ | 0,96 |
/m/ | 3,22 | /j/ | 0,88 |
/k/ | 3,09 | /dʒ/ | 0,60 |
/w/ | 2,81 | /tʃ/ | 0,41 |
/z/ | 2,46 | /θ/ | 0,37 |
/v/ | 2.00 | /ʒ/ | 0,10 |
Sylaba[edytuj | edytuj kod]
Sylaba jest złożeniem samogłosek i spółgłosek o specyficznej strukturze. Najkrótsze sylaby mogą być złożone z jednej samogłoski lub dyftongu, jak w przypadku wyrazów I, oh, eye. Zdecydowana większość sylab angielskich tworzy kombinacja samogłosek (V) i spółgłosek (C). Istnieje wiele możliwych ich kombinacji w obrębie sylaby:
- CV np. go
- VC np. up
- CVC np. cat
- CCVCC np. stops
- CCCV np. screw
i wiele innych. Słowo może być złożone z jednej sylaby (monosylaba, słowo monosylabiczne), jak i większej liczby sylab (słowo polisylabiczne)[117].
Struktura sylaby[edytuj | edytuj kod]
Sylaby formowane są w specyficzny sposób, przy zastosowaniu zbioru zasad i warunków, niektórych obligatoryjnych, niektórych dodatkowych. Oto podstawowe zależności zachodzące w angielskiej sylabie[117]:
- Każda sylaba musi zawierać ośrodek sylaby, którym jest samogłoska lub półsamogłoska. Stanowi on centrum dźwiękowe sylaby, a jej dźwięczność można przedstawić w następujący sposób[118]:
Liczba sylab w wyrazie zależy od liczby ośrodków[119], i tak wyraz polysyllabic ma pięć samogłosek, zatem musi być złożony z pięciu sylab. W wersji minimalnej sylaba złożona jest wyłącznie z jednego ośrodka. Wyjątkowo rzadko sylaba składa się wyłącznie ze spółgłosek: shhh, mmmm
- Ośrodek mogą poprzedzać spółgłoski, które tworzą początek sylaby (nagłos, ang. onset), np. me, play. Zwykle nazywa się je sylabami otwartymi. W przypadku układu CCCV, pierwszą spółgłoską musi być /s/[119], np. strip
- Wiele sylab nie kończy się ośrodkiem, ale spółgłoską bądź kombinacją spółgłosek po nim następującą. Jest to tzw. wygłos (ang. coda): ants, am.
- Wiele sylab składa ma strukturę nagłos + ośrodek sylaby + wygłos, np. cat
- kombinacja ośrodek + wygłos ma zdolność rymotwórczą, stąd tę część nazywa się rymem (ang. rhyme): jump, clump
Istnieją znaczące różnice między wymową sylaby a jej realizacją graficzną (zapisem). I tak np. wyraz ooze /uːz/ kończy się na samogłoskę i jest sylabą otwartą o strukturze VC, podczas gdy w zapisie kończy się na -e. Podobnie all ma strukturę VC, jumped /dʒʌmpt/ CVCCC a fox /fɒks/ odpowiednio CVCC[117].
Granice sylaby[edytuj | edytuj kod]
W języku angielskim nie zawsze jest jasne, kiedy kończy się jedna sylaba, a zaczyna następna, i w niektórych przypadkach możliwych jest kilka opcji.
- W przypadku np. wyrazu extra /ˈekstrə/ układy V-CCCCV ani VCCCC-V nie są możliwe, natomiast możliwe są układy VC-CCCV, VCC-CCV i VCCC-CV. Choć najczęstsze układy spotykane w praktyce to /ˈek strə/ i /ˈeks trə/, to jednak żadnego nie można uznać za bardziej poprawny[117].
- Część rozwiązań zależy od instynktu gramatycznego u mówiącego, np. w przypadku standing podział na sylaby może zależeć od chęci zostawienia pierwotnego podziału temat + końcówka[117].
Wymowa wyrazów i zdań[edytuj | edytuj kod]
Wymowa izolowanych dźwięków języka angielskiego różni się znacznie od wymowy tych samych dźwięków w wyrazach i w zdaniach. Większość spółgłosek i niektóre samogłoski ulegają zmianom pod wpływam otoczenia i są to procesy wspólne dla określonych kontekstów, np. plozja lub ubezdźwięcznienie. Ponadto w dłuższych wypowiedziach niepoślednią rolę odgrywa kontekst fonetyczny[120], w jakim występują poszczególne dźwięki, a nawet całe wyrazy. Elementy nieakcentowane, tak w słowach, jak i w zdaniach tracą moc i wymawiane są jako słabe.
Formy mocne i słabe[edytuj | edytuj kod]
W języku angielskim istnieje tendencja do wyraźnej artykulacji przede wszystkim samogłosek akcentowanych, natomiast w sylabie nieakcentowanej zazwyczaj zmieniają się w szwa bądź /ɪ/, albo zanikają (ulegają elizji), co zdarza się również w przypadku spółgłosek. Nie istnieje reguła zamiany samogłoski peryferyjnej na słabą, każdy przypadek jest indywidualny[121]:
- monotonous → /məˈnɒtnəs/
- banana → /bəˈnɑːnə/
- prevented → /prɪˈventɪd/
ale:
- comment → /ˈkɒmɛnt/
W języku angielskim powyższe różnice związane z akcentowaniem nie zachodzą tylko w sylabach w obrębie wyrazów. Również całe wyrazy w zdaniu (w mowie łączonej) nie zawsze wymawia się z jednakowym naciskiem. Istnieje grupa wyrazów, która w zdaniu jest zwykle nieakcentowana i wymawiana w sposób osłabiony, zredukowany[122]. Są to tzw. wyrazy funkcyjne budujące strukturę zdania, do których należą przede wszystkim przedimki, zaimki osobowe, przyimki i czasowniki posiłkowe. Zazwyczaj używa się formy słabej (zredukowanej) takich wyrazów, jednak dla szczególnego ich podkreślenia lub na końcu zdania czy frazy (przed pauzą) pojawia się forma mocna, z pełną wymową głosek[123]. Porównaj następujące pary zdań: Yes, I could /jes aɪ 'kʊd/ (mocna forma). I could go there /aɪ kəd’gəʊ ðeə/ (słaba forma). It's a present from Jack (/fɹəm/; najważniejszą informację w zdaniu przekazuje wyraz Jack). It's not a present for Jack's birthdays. It's a present from Jack (/fɹɒm/; wyraz from jest podkreślony, wymawiany jako forma mocna, bo to on przekazuje najważniejszą informację w zdaniu)[122][124]. Formy słabe występują we wszystkich stylach wypowiedzi, także formalnym, jednak więcej ich można zaobserwować w stylu potocznym[125] oraz w szybkiej mowie[126].
Tego typu słów wymawianych na dwa odrębne sposoby jest w języku angielskim około 50[127]. Przykłady ze słowem some:
- How many? Some → /sʌm/
- Give me some apples, not just one /sʌm/
- Who did you play with? Some boys. /s(ə)m ˈbɔɪz/
wyraz | forma mocna | forma słaba |
and | /ænd/ | /ən/, /n/ |
that | //ðæt// | /ðət/ |
his | /hɪz/ | /ɪz/ |
from | /frɒm/ | /frəm/ |
of | /ɒv/ | /əv/, /ə/, /v/ |
to | /tuː/ | /tʊ/, /tə/ |
some | /sʌm/ | /səm/, /sm/ |
there | /ðeə/ | /ðə/ |
have | /hæv/ | /həv/, /əv/, /v/ |
were | /wɜː/ | /wə/ |
do | /duː/ | /də/, /dʊ/ |
must | /mʌst/ | /məst/, /məs/ |
Elizja[edytuj | edytuj kod]
Elizja polega na zaniku w wyrazie lub w zdaniu niektórych dźwięków i mogą to być zarówno samogłoski, jak i spółgłoski. Dzieje się tak z dwóch przyczyn. Po pierwsze szybkość mowy powoduje, że wymówienie wszystkich dźwięków powodowałoby konieczność szybkiego wymawiania trudnych sekwencji dźwięków, „łamańców” językowych. Po drugie zaś istnieją sytuacje, w których sąsiadują ze sobą wyrazy, których łączne wymówienie z zachowaniem cech jakościowych i ilościowych dźwięków jest trudne, a pełna realizacja niewiele wnosi, np. w zdaniu Henry the Sixth’s three advisers. Oto podstawowe zasady elizji w języku angielskim[127]:
- W mowie potocznej w sylabach wymawianych słabo samogłoski mają tendencję do zanikania. I tak w wyrazach police czy tomato wypada nieakcentowana szwa i wyrazy te brzmią: /pˈliːs/, /tˈmɑːtəʊ/.
- Zbitki spółgłoskowe ulegają nieraz znaczącej redukcji. Tak dzieje się np. w wyrazach i zwrotach takich jak: acts of Parliament → /æks əv ˈpɑːləmənt/, next day → /nɛks'deɪ/, government /ˈgʌv(ə)mənt/, mashed potatoes → /mæʃ pəˈteɪtəʊz/.
- Czasem elizji ulegają całe sylaby, zwłaszcza jeśli występuje powtarzająca się spółgłoska, jak np. w brytyjskiej wymowie library czy particularly → /ˈlaɪbrɪ/, /pəˈtɪkjʊlɪ/
- często elizja występuje w stałych wyrażeniach i zwrotach, jak want to, cup of tea → /ˈwɒnə/, /kʌp ə tiː/
Epenteza[edytuj | edytuj kod]
Oprócz elizji w języku angielskim pojawia się epenteza, czyli zjawisko dodania nienaturalnej głoski w celu ekonomizacji wymowy. Przykłady epentezy[128]:
- pojawienie się epentetycznego /t/ w słowach takich jak dance, sence. bounce, tak więc słowa tense i tents mogą brzmieć jednakowo /tents/ albo – z powodu elizji w słowie tents – /tens/
- epentetyczne /t/ pojawiające się po /n/ a przed /θ/ i /ʃ/ w takich wyrazach jak anthem /ˈæn(t)θəm/, pension /pɛn(t)ʃn/
- epentetyczne /p/ i /k/ między /n/ i /ŋ/ a spółgłoską trącą, jak w przypadku triumphs /ˈtraɪəm(p)fs/, warmth /wɔːm(p)θ/, confuse /kəm(p)ˈfjuːz/, Kingston /kiŋ(k)stən/
- epenteza rzadziej zdarza się przed spółgłoską trącą dźwięczną, np. winds → /wɪn(d)z/ lambs /læm(b)z/
Asymilacja[edytuj | edytuj kod]
Sąsiednie dźwięki mają na siebie wpływ, najczęściej upodabniający. Zjawisko to nazywa się asymilacją. Najczęściej spotyka się ją w szybkiej mowie, jednak pewien stopień asymilacji spotyka się we wszystkich stylach mówionych[127].
Asymilacja wsteczna (regressive assimilation, także anticipatory assimilation) polega na uleganiu wpływowi następnego dźwięku po wypowiadanym. We frazie ten baloons wyraz ten będzie najprawdopodobniej brzmiał /tem/, ulegając następującej po /n/ spółgłosce dwuwargowej /b/. Zwrot good night w szybkiej mowie wypowiadany będzie /gʊnaɪt/, a nawet /gnaɪt/, co odzwierciedla spotykaną niekiedy pisownię g’night[127].
Asymilacja progresywna (postępująca) polega na uleganiu przez dźwięk wpływowi poprzedniego dźwięku. I tak w wariancie Received Pronunciation zwrot bridge score będzie wymawiany /brɪdʒ ʃkɔː/ z uwagi na wpływ dziąsłowej wymowy końcówki wyrazu bridge. Podobnie nazwa Church Street wymawiana będzie /tʃɜːtʃ ʃtriːt/.
Istnieje inna możliwość asymilacji, zwana coalescence – wzajemny wpływ, kiedy dwa dźwięki łączą się w jeden nowy segment. I tak w zwrocie won’t she /wəʊnt ʃiː/ kończące won’t /t/ połączy się z she tworząc nową jakość /tʃ/, a wymowa brzmiała będzie /wəʊntʃiː/[127].
Przydech[edytuj | edytuj kod]
Jeśli głoski /p/, /t/ lub /k/ występują przed samogłoską akcentowaną, wymawiane są z postaspiracją, czyli przydechem. Jest to możliwe wyłącznie, kiedy przed wymienionymi spółgłoskami nie stoi /s/[129]:
- przydech wystąpi w pear [pheə], ale spare /speə/
- przydech wystąpi w pit [phɪt], ale nie wystąpi w /spɪt/
Plozja[edytuj | edytuj kod]
Plozja, inaczej wybuch, to efekt likwidacji przeszkody przez język lub wargi, potrzebny do artykulacji pewnego typu spółgłosek[130]: /p/, /b/, /t/, /d/, /k/, /g/. Z reguły unika się kumulowania plozji i zjawisko to występuje w wielu językach, np. w języku polskim; nie wymawia się dwóch pełnych d w wyrazie oddać[131]. W języku angielskim, gdy spotykają się dwie głoski zwarte (wybuchowe), pierwsza spółgłoska zastaje całkowicie pozbawiona plozji, język nie odrywa się, ale jest przytrzymywany w miejscu artykulacji, po czym bezgłośnie przechodzi do drugiej spółgłoski, by zakończyć ją wybuchem. Plozja zanika, gdy spotykają się spółgłoski obu poniżej przedstawionych grup[131]:
spółgłoska pierwsza | spółgłoska następna |
p t k b d g | p t k b d g tʃ dʒ |
Reguła ta obowiązuje również na granicy wyrazów, np. what time/wɒt‿taɪm/. Siła plozji jest o wiele mniejsza, kiedy po spółgłosce wybuchowej następuje sylaba nieakcentowana[132] Różnica ta może mieć wartość fonemiczną, np. we frazie big boy /bɪg‿bɔɪ/ wymówienie plozji po /g/ może spowodować efekt bardzo podobny do bigger boy /bɪgə bɔɪ/. Obecność szwa powoduje, że artykułuje się plozję po /g/[131]. Plozja występuje również w wariancie nosowym i polega ona na przerzuceniu miejsca wybuchu z warg na nos. Jeśli pierwsza głoska jest ustna, a druga nosowa, plozja zawsze będzie miała charakter nosowy: cabman /ˈkæb‿mən/[133].
Oprócz wyżej wymienionych istnieje również plozja boczna, dotycząca złożenia /t/ + /l/ i /d/ + /l/, np. w wyrazie badly. Jej realizacja jest nieco inna niż w przypadku plozji wargowej czy nosowej: strumień powietrza jest uwalniany po bokach języka, na wysokości bocznych zębów szczęki. Przy wymawianiu język nie jest odrywany od wału dziąsłowego. Plozja dotyczy obu wariantów /l/, przy dark l jest nieco mniej energiczna[134].
Ubezdźwięcznienie[edytuj | edytuj kod]
W języku angielskim spółgłoski dzieli się na dźwięczne i bezdźwięczne. Wbrew powszechnym przekonaniom cudzoziemców[135] angielskie głoski dźwięczne nie zawsze zachowują swoją dźwięczność. O ile głoski bezdźwięczne na końcu wyrazów wypowiadane są mocno i wyraźnie (mocniej niż np. w języku polskim), końcowe spółgłoski dźwięczne wypowiada się słabo i cicho[136]. W innych kontekstach fonetycznych głoski dźwięczne tracą na swej dźwięczności; do szczególnych wypadków należy fakt całkowitego zachowania swej dźwięczności.
Spółgłoski /b/, /d/, /g/, /v/, /dʒ/, /ð/ i /ʒ/ wymawia się całkowicie dźwięcznie tylko w kontekście udźwięczniającym, czyli jeśli graniczą z obu stron z samogłoskami lub innymi spółgłoskami dźwięcznymi. Jakikolwiek przypadek stanowi kontekst ubezdźwięczniający[137]. Zatem w myśl tej zasady zarówno /b/, jak i /g/ w wyrazie big /bɪg/ są częściowo bezdźwięczne brzmią odpowiednio między /b/ i /p/ oraz /k/ i /g/. Jednak w przypadku wyrażenia big animal /bɪg ˈænɪməl/ spółgłoska /g/ znalazła się w kontekście udźwięczniającym i jest wypowiadana z pełną siłą.
Akcent[edytuj | edytuj kod]
Akcent i intonacja to ważne cechy prozodyczne języka angielskiego. W języku angielskim wyróżnia się dwa rodzaje akcentu: akcent wyrazowy i akcent zdaniowy.
Akcent wyrazowy[edytuj | edytuj kod]
Akcentem wyrazowym jest głośniejsze wymówienie jednej sylaby, na przykład w słowie device akcent pada na drugą sylabę. Akcent wyrazowy jest niejednolity, jak również ma funkcję dystrybutywną[138]; to produce /tə prɒd’juːs/ akcentowane na ostatnią sylabę oznacza „produkować”, podczas gdy some produce /sʌm ˈprɒdjuːs/ to produkty rolne (owoce i warzywa).
Przesunięcie akcentu[edytuj | edytuj kod]
Z reguły dodanie do wyrazu końcówki nie zmienia akcentu (np. 'comic → 'comical). Istnieją jednak wyjątki[139]:
- 'heretic → he'retical
- 'rhetoric → rhe'torical
- 'politics → po'litical
- a'rithmetics → arith'metical
- 'catholic → ca'tholical
Niektóre wyrazy są obecnie w trakcie zmiany akcentu i spotyka się obie formy[140]:
- tra'jectory → 'trajectory
- 'applicable → ap'plicable
- tra'chea → 'trachea
- eti'quette → 'etiquette
- ob'durate → 'obdurate
Akcent zmienia się również, kiedy dwusylabowe wyrazy zmieniając formy wydłużają się[140]
- 'pious /ˈpaɪəs/ → 'impious /ˈɪmpɪəs/ → im'piety /ɪmˈpaɪətɪ/
- 'thesis → an'tithesis
- 'potent /ˈpəʊtənt/→ 'impotent /ˈɪmpətənt/ → om'nipotent /ɒmˈnɪpətənt/
Akcent poboczny w dłuższych wyrazach[edytuj | edytuj kod]
Słowa o długości powyżej trzech sylab zwykle mają dwa akcenty: główny i poboczny. Akcent poboczny pada zwykle na pierwszą lub drugą sylabę słowa i jest o wiele słabszy niż akcent główny. Samogłoska akcentowana pobocznie nie zmienia swych wartości[141]: relativity /ˌreləˈtɪvɪtɪ/, characteristic /ˌkærɪktəˈrɪstɪk/
Akcent mający wartość gramatyczną[edytuj | edytuj kod]
Niektóre słowa pełnią różne funkcje w zależności od tego, jaki akcent przyjmują. Istnieje duża grupa wyrazów, głównie dwusylabowych, które mogą być akcentowane zarówno na pierwszej, jak i na drugiej sylabie. W pierwszym przypadku są rzeczownikami lub przymiotnikami, w drugim zaś czasownikami[142]:
- It was a conflict between his wishes and his duties, ale These dates conflict with my arrangements.
- She has signed a new contract with the company, ale Metals contract as the temperature falls.
- He made a good progress in French, ale The work will progress gradually.
- His friends defended his conduct, ale He will conduct you to the president.
- Give me a digest of the latest news, ale He cannot digest too much fat.
Utrata akcentu[edytuj | edytuj kod]
Wiele słów, zwykle złożonych, ma dwa akcenty w pozycji izolowanej. Gdy jednak słowa te występują w mowie wiązanej, zwykle gubią jeden z akcentów według następującego wzoru[142]:
- gdy słowo występuje jako ostatnie w zdaniu, a wyraz bezpośrednio przed nim jest akcentowany, słowo gubi jeden akcent: She's just sixteen
- gdy akcent pada na następne słowo, słowo gubi swój drugi akcent: It is sixteen miles
- gdy słowo jest z obu stron otoczone słowami akcentowanymi, gubi oba akcenty albo zachowuje pierwszy akcent: We have over sixteen miles to go lub We have over sixteen miles to go.
Akcent zmienny[edytuj | edytuj kod]
Niektóre słowa angielskie odznaczają się zmiennym akcentem. Gdy są wymawiane w izolacji bądź na końcu zdania, akcent pada na ostatnią sylabę, jednak może przesunąć się do środka, kiedy słowo występuje w zdaniu, a zwłaszcza, kiedy następujące po nim słowo jest akcentowane[143]:
- afternoon – akcent pada na ostatnią sylabę
- It's time for my afternoon sleep
- Japanese
- Japaneese cooking
- nineteen
- The year nineteen eighty four
Wiele krótkich fraz, często dwuwyrazowych, ma zmienny akcent[143]:
- Their marriage broke up ale Money problems broke up their marriage.
- It`s dark blue
- a dark blue suit
Akcent zdaniowy[edytuj | edytuj kod]
Akcent zdaniowy polega na zaakcentowaniu, czyli mocniejszym wymówieniu w zdaniu jednego z elementów. Z reguły akcentowane są[144]:
- rzeczowniki i niektóre zaimki, zwłaszcza pytające
- zaimki wskazujące this, that
- większość przysłówków
- czasowniki i w niektórych okolicznościach czasowniki posiłkowe.
Inne słowa najczęściej służą do łączenia elementów mających znaczenie, wiele z nich ma formy słabe. Większość z nich to przyimki, czasowniki posiłkowe, spójniki i zaimki[145]. Elementy znaczące wyznaczają rytm zdania. I tak w zdaniu Bert’s friend John has just sold two very fine old paintings składającym się z 11 elementów, 10 jest akcentowanych. Natomiast zdanie: It would have been better not to have paid it before you have received it składa się z 16 słów, z czego tylko 4 są akcentowane[146]. Cechą naturalną dobrego akcentu angielskiego jest gładkie poruszanie się pomiędzy akcentowanymi sylabami i dopasowywanie słabych sylab do ogólnego rytmu zdania.
Akcent zdaniowy może przypadać na dowolną część zdania, którą mówiący chce podkreślić. Każda z poniższych wypowiedzi ma nieco inne znaczenie[147]:
- I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
- I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
- I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
- I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
- I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
- I don’t want to go to Blackpool with the Jacksons.
Intonacja[edytuj | edytuj kod]
Intonacja języka angielskiego jest bogata w melodie i przy jej pomocy można wyrazić nieraz więcej niż przez treść samych wyrazów[148]. Tak to ujął badacz angielskiej fonetyki Wiktor Jassem: Anglicy nie należą na ogół do ludzi wielosłownych. Fakt ten w pewnej mierze znajduje odbicie w tym, że zamiast szerszego objaśnienia Anglik wyraża często pewną myśl, nadając stosunkowo krótkiej wypowiedzi odpowiednią intonację[148]. I tak wypowiedź:
może znaczyć odpowiednio:
- Daj mi to! (zwykła prośba)
- Więc daj to mnie (gdy rozmówca ma dylemat, komu wręczyć daną rzecz)
- Daj to, proszę cię – jest to bardziej prośba, niż rozkaz.
- Takiej intonacji używa się najczęściej, mówiąc do dzieci: No daj dzidzi, daj
- To zdanie wyraża groźbę lub ostrzeżenie: Daj to lepiej mnie, bo jak nie, to...[149]
Intonacja zdań oznajmujących jest opadająca. Nieco inaczej jest w pytaniach. Intonacja wznosząca, charakterystyczna np. dla języka polskiego, jest możliwa tylko w pytaniach o rozstrzygnięcie (Yes/No questions). W przypadku pytań o uzupełnienie, zwanych również szczegółowymi lub Wh- questions, intonacja opada[150]:
Budowa linii melodycznej zdania[edytuj | edytuj kod]
Struktura zdania (lub każdej innej wypowiedzi) pod względem intonacyjnym jest stała i składa się z następujących elementów:
- prehead – nieakcentowane sylaby przed pierwszym akcentem
- head – pierwszy akcent
- body – część między pierwszym i ostatnim akcentem
- nucleus – ostatni, główny akcent w zdaniu
- tail – nieakcentowane sylaby do końca zdania[151].
Obowiązkowa jest tylko jedna część – nucleus. Najprostsza wypowiedź składa się tylko z jądra: Yes. So? Why? Shit! Jądro zdania dźwiga na sobie zmiany tonu, która to zmiana niesie większość ładunku emocjonalnego, tym samym jest najważniejszym elementem melodii intonacyjnej zdania. W przypadku zmiany linii melodycznej podział zdania ulega przegrupowaniu[152]:
Jak już wspomniano, obowiązkowym elementem w strukturze melodycznej zdania jest jedynie jądro. W przypadku wypowiedzi silnie emfatycznej, kiedy jądrem jest pierwsza sylaba wypowiedzi, cała reszta pełni funkcję ogona[152]:
Rodzaje melodii intonacyjnych[edytuj | edytuj kod]
Ciężar ładunku informacji zawartych w melodii intonacyjnej (ang. pitch) bierze na siebie samogłoska w sylabie akcentowanej, zwana jądrem (nucleus). Rozróżnia się następujące sposoby zachowania się jądra wypowiedzi pod względem przyjmowanej melodii[153][154]:
- intonacja opadająca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
- intonacja opadająca niska
- intonacja wznosząca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
- intonacja wznosząca niska
- intonacja wznosząco-opadająca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
- intonacja wznosząco-opadająca niska
- intonacja opadająco-wznosząca wysoka (w dwóch odmianach, długa i krótka)
- intonacja opadająco-wznosząca niska
Intonacja wysoka może być długa, czyli przebiegać aż do dolnych rejestrów wypowiedzi, może być również krótka, czyli zatrzymać się w środku rejestru.
Oto melodia wypowiedzi Yes i różne jej znaczenia w zależności od rodzaju melodii intonacyjnej[153]:
- najbardziej naturalny, zwykłe stwierdzenie faktu bez emocji
- wygłaszany z zaangażowaniem emocjonalnym, wyraża zdziwienie, zaskoczenie, irytację
- rutynowe, niezaangażowane
- zależy od wyrazu twarzy przy wypowiadaniu, jeśli twarz jest pogodna, wyraża współczucie i sympatię, jeśli wyraz twarzy jest ponury, brzmi złowieszczo
- wyraża szok i niedowierzanie
- zakłopotanie, lekkie zażenowanie tym, co właśnie zostało powiedziane
- znudzenie, ironia, sarkazm
- niepewność, zwątpienie
- silne zaangażowanie emocjonalne, w zależności od wyrazu twarzy może być to zachwyt, wyzwanie, samozadowolenie
Intonacja opadająca[edytuj | edytuj kod]
Intonacja opadająca wysoka (high fall) wskazuje na zakończenie: mówiący dostarczył wiadomość i nie ma nic więcej do dodania[154]. Nic innego nie kryje się za tym komunikatem, mówiący nie ma zamiaru kontynuować ani nie oczekuje na żadna odpowiedź. Intonacja opadająca jest charakterystyczna dla zdań oznajmujących, w odpowiedzi na pytania oraz w pytaniach szczegółowych (yes-no questions), gdyż jest ukryte w nich pewne założenie: When will the concert be held? zakłada, że koncert się odbędzie. Intonacja opadająca będzie użyta w poleceniach, jeśli mówiący przypuszcza, że słuchający wykona polecenie.
Kiedy intonacja dotyczy wyrazu jednosylabowego, melodia wypowiedzi opada gwałtownie a jej zmiana następuje w dźwięcznej części sylaby: Yes. No. Why? Kiedy wypowiedź składa się z kilku sylab, melodia sylaby akcentowanej opada wysoko, sylab następujących – nisko lub utrzymuje się na tym samym poziomie: Maybe. Yes sir. Certainly.
Sylaby przed zgłoską akcentowaną wydają się być na niższym poziomie niż sylaba akcentowana, aczkolwiek nie są. Where are you going? How much is it?
Intonacja opadająca niska (low fall) wyraża „prawie zakończenie”. Melodia ta różni się od intonacji opadającej wysokiej tym, że sugeruje ciąg dalszy. I tak słowo certainly wypowiedziane z wysokim opadaniem wskazuje brak zainteresowania ze strony mówiącego, wypowiedziane z intonacją opadającą niską daje wrażenie zniecierpliwienia lub brak troski[155].
Intonacja wznosząco-opadająca jest podkreśleniem tego samego, co wyraża intonacja opadająca wysoka.
Pytania Why don’t you, np. Why don’t you look for a job? są prawdziwymi pytaniami, jeśli zadawane są z intonacją wysoką opadającą, natomiast jeśli użyta zostanie melodia wznosząco-opadająca, wtedy jest sugestią lub propozycją[154].
Intonacja wznosząca[edytuj | edytuj kod]
intonacja wznosząca wysoka jest przeciwieństwem intonacji opadającej wysokiej. Sugeruje, że przekaz jest niepospolity, nawet absurdalny albo zaprzecza temu, co zostało powiedziane poprzednio. Używana jest w prośbie o powtórzenie tego, co zostało już powiedziane, ponadto jest powszechna w pytaniach o rozstrzygnięcie (yes-no questions). Takie pytanie niczego nie zakłada: Will there be a concert? nie sugeruje żadnego definitywnego rozwiązania[155].
Jeśli akcentowana sylaba nie jest pierwszą, podniesienie tonu zaczyna się od poziomu ostatniej nieakcentowanej sylaby. Wszystkie pozostałe sylaby kontynuują proces wznoszenia się:
Intonacja wznosząca krótka może być prośbą o uwagę albo sygnałem, że mówiący oczekuje kontynuowania rozmowy. Słowo really? wypowiedziane z intonacją wznoszącą wysoką w odpowiedzi na pytanie sugeruje wątpliwość albo zdziwienie w reakcji na to, co zostało powiedziane. To samo słowo wypowiedziane z intonacją wznoszącą krótką odebrane byłoby tylko jako okazanie zainteresowania.
Odmianą tej melodii jest intonacja opadająco-wznosząca; jest to albo inna metoda zadawania pytań o rozstrzygnięcie albo sygnalizowanie wyjątkowości[155].
Wymowa a pisownia[edytuj | edytuj kod]
Sposób zapisu języka angielskiego nie pokrywa się ze sposobem, w jaki są wymawiane wypowiedzi w tym języku. Przysposobienie alfabetu łacińskiego powstało na potrzeby języka staroangielskiego[156]. Od tego czasu wymowa zmieniała się szybciej, niż pisownia, która nie nadążyła za niektórymi zmianami, w tym wielką przesuwką samogłoskową. Z tego powodu język posiada ortografię etymologiczną, która, zwłaszcza w wypadku samogłosek, nie uwzględnia wielu zmian.
Oto przykłady na odejście wymowy od standardu w zapisie[157][158]:
sieve | sɪv | suite | swiːt | women | ˈwɪmɪn | busy | ˈbɪzɪ |
lettuce | ˈletɪs | forehead | ˈfɒrɪd | Thames | temz | said | sed |
threepence | ˈθrepəns | ration | ˈræʃən | rational | ˈræʃənl | national | ˈnæʃənl |
plaid | plæd | plait | plæt | aunt | ɑːnt | laugh | lɑːf |
sergeant | ˈsɑːdʒənt | Derby | ˈdɑːbɪ | dove | dʌv | love | lʌv |
covet | ˈkʌvɪt | blood | blʌd | flood | flʌd | yacht | jɒt |
laurel | ˈlɒrəl | cough | kɒf | gone | gɒn | acknowledge | əkˈnɒlɪdʒ |
Gloucester | ˈglɒstə | corps | kɔː | abroad | əˈbrɔːd | wrath | rɒθ |
drawer | ˈdrɔːə | colonel | ˈkɜːnl | attorney | əˈtɜːnɪ | adjourn | əˈdʒɜːn |
scourge | skɜːdʒ | cupboard | ˈkʌpəd | butcher | ˈbʊtʃə | pudding | ˈpʊdɪŋ |
cushion | ˈkʊʃən | bought | bɔːt | bosom | ˈbʊzəm | tomb | tuːm |
shoe | ʃuː | ancient | ˈeɪnʃənt | hasten | ˈheɪsn | bass | beɪs |
gauge | geɪdʒ | gaol | dʒeɪl | viscount | ˈvaɪkaʊnt | indict | ɪnˈdaɪt |
height | haɪt | prophesy | ˈprɒfɪsaɪ | gout | gaʊt | growl | graʊl |
don’t | dəʊnt | gross | grəʊs | brooch | brəʊtʃ | beau | bəʊ |
query | ˈkwɪərɪ | weir | wɪə | weird | wɪəd | pierce | pɪəs |
wear | weə | prayer | preə | choir | ˈkwaɪə | Cambridge | keɪmbrɪdʒ |
Różnice między wariantami angielszczyzny[edytuj | edytuj kod]
Jedną z najbardziej wyrazistych cech różnych akcentów języka angielskiego jest występowanie rotyzacji lub jej brak[9]. Poniżej przedstawiono podstawowe różnice między wariantem RP a wersjami regionalnymi języka.
Angielszczyzna amerykańska[edytuj | edytuj kod]

Brytyjska i amerykańska odmiana języka angielskiego są najbardziej rozpoznawanymi. Każda z nich ma swój standard wymowy, dla odmiany brytyjskiej jest to Received Pronunciation, dla amerykańskiej – General American. Różnią się one od siebie pod wieloma względami[14], zwłaszcza systemem samogłosek, ale w przypadku intonacji, rytmu i artykulacji spółgłosek (poza /r/ i /t/) różnice te są zasadniczo niewielkie[5].
Wyraz | RP | GA |
---|---|---|
trap, cab, ham | /æ/ (/a/)[b] | /æ/ |
bath, staff, half | /ɑː/ | |
palm, drama, father | /ɑː/ | |
lot, stop, honest | /ɒ/ | |
cloth, long, origin | /ɔː/ | |
thought, all, jaw | /ɔː/ | |
nurse, shirt, earth | /ɜː/ | /ɝː/ |
letter, browser | /ə/ | /ɚ/ |
ago, sofa | /ə/ | |
goat, road, so | /əʊ/ | /oʊ/ (/oː/)[72] |
Istnieją dwa główne obszary różnic między RP a General American w zakresie wymowy. Pierwsza związana jest z rotyzacją, a druga z brakiem w GA samogłoski /ɒ/[162].
W odmianie amerykańskiej nie używa się dyftongów /ɪə/, /eə/, /ʊə/ ani długiej samogłoski /ɜː/, które odpowiadają połączeniu samogłoski i /r/, np. beard /bɪrd/, fare /fɛr/, dour /dʊr/. Ma to związek z rotycznością tych akcentów – GA jest akcentem rotycznym, a RP nierotycznym, gdzie /r/ występuje zasadniczo tylko w pozycji przed samogłoskami[162]. Poza tym w amerykańskiej angielszczyźnie rozróżnienie między /eɪ/, /ɛ/ i /æ/ w pozycji przed /r/ jest często rozmyte, stąd np. Mary, merry i marry mogą brzmieć identycznie[163]. Sama spółgłoska /r/ może w wymowie amerykańskiej być wymawiana w alternatywny dla RP sposób, z czubkiem języka cofniętym jeszcze dalej w głąb jamy ustnej (/ɻ/)[162].
W kontekstach, gdzie w RP używane jest akcentowane /ɜː/ i nieakcentowane /ə/ w związku z niewymawianiem /r/, w GA występują samogłoski wykazujące rotyczność, odpowiednio /ɝ/ i /ɚ/. Porównaj: RP: bird /bɜːd/, early /ˈɜːli /, journey /ˈdʒɜːni/ /, later / ˈleɪtə/, solar /ˈsəʊlə/; w GA odpowiednio: /bɝd/, /ˈɝːli/, /ˈdʒɝni/, /ˈleɪt̬ɚ/, /ˈsoʊlɚ/. Natomiast w kontekstach, gdzie w RP używane są dyftongi centrujące w związku z niewymawianiem /r/, w GA wymawia się [ɹ] po samogłosce, np. here /hɪə/ w RP, ale /hɪɹ/ w GA[64].
Drugim obszarem zasadniczych różnic jest to, że w odmianie amerykańskiej nie ma samogłoski /ɒ/. Najczęściej jego odpowiednikiem jest /ɑː/, np. cod, bottle, spot, pocket. Jednak pewien podzbiór wymienia /ɒ/ na /ɔː/, np. across, gone, often, orange, porridge. Co więcej, coraz większa liczba osób posługująca się GA oraz większość używających odmiany kanadyjskej łączy /ɔː/ i /ɑː/, dla nich takie wyrazy jak cod, calm i cause będą miały taką samą samogłoskę /ɑː/[162].
Inną zasadniczą różnicą jest występowanie w odmianie amerykańskiej /æ/ tam, gdzie Brytyjczycy wymawiają /ɑː/, i tak słowa after, plant będą w RP wymawiane /ˈɑːftə/, /plɑːnt/ a w amerykańskim angielskim /ˈæftɚ/, /plænt/. Ta zmiana zwykle odbywa się w odpowiednim kontekście fonetycznym, a mianowicie, gdy następuje po niej bezdźwięczna spółgłoska szczelinowa lub też spółgłoska nosową, po której następuje inna spółgłoska[162].
W języku angielskim czasami stosuje się podział na dyftongi o stosunkowo długim przejściu (ślizgu) między tworzącymi je dźwiękami (wide dyphthongs) oraz o krótkim przejściu (narrow dyphthongs). Do tych drugich należy /oʊ/ (odpowiednik brytyjskiego /əʊ/) oraz /eɪ/[164]. W amerykańskiej odmianie języka angielskiego pierwszy człon tych dwugłosek jest napięty, na nim opiera się artykulacja, a drugi człon jest rozluźniony, następuje nieznaczny ślizg. Niektórzy fonetycy, odnosząc się od amerykańskiej odmiany, zapisują te dwugłoski jako jednogłoski (monoftongi), tzn. /eɪ/ jako długie /e/ (/e:/) i /oʊ/ jako długie /o/ (/o:/), zwłaszcza w pozycji nieakcentowanej. W związku z tym niektórzy w przypadku słów beˈlow i ˈbellow w obu stosują zapis /oʊ/, inni sugerują rozróżnienie w nich /oʊ/ i /o/, a jeszcze inni uznają za satysfakcjonującą konwencję zapisu przez /o/ w transkrypcji fonemicznej w obu przypadkach. Może to jednak prowadzić do nieporozumień[72].
Spółgłoskę /l/ w odmianie amerykańskiej wymawia się jako ciemne l (ɫ) we wszystkich pozycjach. Nie ma jasnego l jak w RP w pozycji przed samogłoskami[162]. Głoski /t/ i /d/ w pozycji po samogłosce, a jednocześnie przed nieakcentowaną samogłoską w normalnej szybkiej mowie są wymawiane właściwie tak samo i przypominają bardzo szybkie /d/; są wymawiane jako głoska [ɾ] (tzw. flap lub tap)[93].
W amerykańskich akcentach istnieje również zjawisko zwane Northern Cities Shift (przesuwka miast północnych), aczkolwiek zjawisko występuje nie ogranicza się do występowania tylko tam. Dotyczy ona krótkich samogłosek, przede wszystkim /æ/, które staje się bliższe [ɛ], [ɛə], a nawet [e], [eə][162].
Angielszczyzna południowej Afryki[edytuj | edytuj kod]
Istnieje kontinuum akcentów. Na jednym biegunie są potomkowie brytyjskich emigrantów, których akcenty są zbliżone do BBC English, na drugim zaś akcenty klasy robotniczej, często o pochodzeniu afrykanerskim. Między nimi istnieje wiele akcentów, coraz częściej słyszalnych w radio i telewizji. Oto najważniejsze cechy wymowy południowoafrykanskiej:
- /a/ jest przesunięte do środka i brzmi podobnie do /e/, jak w wyrazie pet[165].
- /e/ jest przesunięte w stronę /ɪ/ i brzmi bardziej, jak w słowie pit. Tak więc /sɪks/ to „seks”, a /seks/ to „sześć”[165].
- wymowa samogłoski, która w RP jest wymawiana jako /ɪ/, jest różna w zależności od kontekstu. Wymowa podobna do standardowej brytyjskiej jest typowa w akcentowanych sylabach w sąsiedztwie spółgłoski welarnej, zarówno przed samogłoską (kiss), jak i po niej (big czy sing). Jest tak również na początku wyrazu (inn), po /h/ (hit), zwykle też przed spółgłoską szczelinową zadziąsłową bezdźwięczną (fish), a czasem, choć jest to rzadziej spotykane, przed innymi spółgłoskami zadziąsłowymi (bridge)[166]. W pozostałych kontekstach /i/ jest centralizowane i znajduje się pomiędzy szwa i /ʊ/ (jak w wyrazie put), zatem wyrazy /kit/ i /sit/ nie rymują się[165]. Takie scentralizowane /i/ występuje np. w obu sylabach słowa minutes czy wszystkich trzech sylabach słowa limited. W nieakcentowanych sylabach scentralizowane /i/ zastępuje też szwę, przez co słowa haggis i bogus rymują się, a słowa takie jak Lenin i Lennon czy illusion i allusion są homofonami, przy czym w konserwatywnym akcencie zjawisko to nie zachodzi i sytuacja przypomina tę ze standardowej odmiany brytyjskiej. Z kolei w najbardziej odmiennych od RP akcentach scentralizowane /i/ jest zastępowane przez szwę nawet w sylabach akcentowanych i np. dinner jest wymawiane /'dɘnə/. Z tego względu scentralizowane /i/ bywa określane jako wysoka szwa, a zwykła szwa jako dolna szwa. Z kolei w akcentach tych niescentralizowane /i/ nie brzmi jak /ɪ/, lecz przechodzi w /i/[166].
- /ɑː/ jak w wyrazie star jest zaokrąglone i podniesione, brzmi bardziej jak w wyrazie store[165]
- niektóre dyftongi brzmią bardziej jak samogłoski, np right i mouse są realizowane w sposób zbliżony do /ɑː/[165], a słowa shared i shed różnią się tylko długością samogłoski, a nie jej barwą (odpowiednio /ʃeːd/ i /ʃed/)[166]
- zasadniczo jest to odmiana nierotyczna, ale rotyczność występuje u ludności afrykanerskiej i czarnej[167].
- sylabiczność spółgłosek, zwłaszcza w akcentach odmiennych od RP, jest zastępowana przez użycie samogłoski szwa, przez co słowo listen, które w RP byłoby wymawiane /'lɪsṇ/ tu jest wymawiane /'ləsən/[166].
Angielszczyzna kanadyjska[edytuj | edytuj kod]
Różnice zależą od położenia geograficznego, pochodzenia i przynależności do klasy społecznej. Bliskość USA powoduje, że Kanadyjczycy otwarci są na wzorce i nowinki amerykańskie, choć istnieją również tendencje do zachowania maksymalnej możliwej odrębności[168]. Kanadyjskie cechy wymowy zaczerpnięte z wymowy amerykańskiej to:
- wymowa /r/ po samogłoskach i w pozycji wygłosowej
- wymowa /t/ zbliżona do /d/, polegająca na jednorazowym przeciągnięciu języka po wale dziąsłowym w takich słowach jak Ottawa
- brak redukcji w końcówkach -ary i -ory: /ˈsekrəˌtærɪ/, /ləˈbɒrəˌtɔrɪ/.
Wpływy brytyjskie w wymowie przejawiają się w następujący sposób[168]:
- /antɪ/ zamiast amerykańskiego /antaɪ/
- /zed/ zamiast /ziː/
- pierwsza sylaba wyrazu lieutenant to /lef-/, nie /luː-/
- bath /bɑːθ/, a nie bathe /beɪð/w znaczeniu czasownikowym
- wyrazy typu tune brzmią /tʃuː-/ zamiast //tuː-/, podobnie news wymawia się /njuːz/, a nie /nuːz/.
Angielszczyzna australijska[edytuj | edytuj kod]
Istnieją trzy rodzaje akcentu australijskiego: broad, general i cultivated[169]. Broad to kontinuum akcentów lokalnych, cultivated przypomina akcenty brytyjskie i jest ich naśladownictwem, wreszcie general to wariant pośredni między obydwoma wersjami i jest najczęściej używany[169]. Akcent broad ma tendencje przesuwania samogłosek do pozycji frontowej, w stronę /i/, /e/ i /æ/, podczas gdy pozostałe akcenty preferują wymowę tylną[170].
Podstawą uznania australijskiej wymowy za odrębny system jest system samogłoskowy, a szczególnie sposób, w jaki realizuje się dyftongi. System spółgłoskowy zbliżony jest do RP z niewielkimi odstępstwami[170].
- Samogłoski znane w RP jaki /iː/ i /uː/ (jak w wyrazach see i do) realizuje się przez dyftong /əɪ/ i, znacznie rzadziej, /əʊ/. Zmiany te występują wszędzie, a wymowa /iː/ stała się znakiem rozpoznawczym australijskiej angielszczyzny[170].
- dyftong znany w Received Pronunciation jako /eɪ/ ma pierwszy element bardziej otwarty, przedni lub tylny. Słyszalne jest to w wymowie wyrazu Australia i powitaniu g’day → /gə'daɪ/[170].
- Dyftong znany w RP jako /əʊ/, jak w wyrazie so, jest bardziej przedni i otwarty w swym początku. Akcent cultivated Australijczyków stara się używać wersji RP, bardziej przypominający /oʊ/.
- Pierwszy człon dyftongu /aɪ/, jak w wyrazie my, jest bardziej tylny i otwarty w wersji broad i general, przypominając wymowę /ɔɪ/[170].
- Dyftong znany w RP jako /aʊ/, jak w wyrazie /now/, jest przedni w akcentach broad i general i często podniesiony w stronę /æ/
- W nieakcentowanej sylabie szwa często zastępuje /ɪ/, np. hospital → /ˈhɒspətl/[170],
- Samogłoski sąsiadujące ze spółgłoskami nosowymi brzmią bardziej nosowo niż w RP. W wariancie broad takie wyrazy jak down mają mocno nosowe brzmienie.
Angielszczyzna karaibska[edytuj | edytuj kod]

System samogłoskowy angielszczyzny karaibskiej odbiega od wymowy RP czy wariantów amerykańskich. System samogłoskowy jest bardzo ograniczony (patrz diagram), w użyciu jest tylko 12 fonemów w miejsce dwudziestu w RP[171]:
samogłoski krótkie | samogłoski długie | dyftongi | |
/i/ kil kill | /iː/ trii tree | /ie/ biesin basin | |
/e/ dem they, them | /aː/ daag/ dog | /ai/ blain blind | |
/a/ mada mother | /uː/ duu do | //ou// roun round | |
/o/ op up | /uo/ uol old | ||
/u/ | put put |
Efektem takiego systemu jest fakt, że wiele wyrazów brzmi homofonicznie z innymi w porównaniu z angielszczyzną brytyjską lub amerykańską. Zatem den oznaczać może den lub then, /rat/ oznacza rot lub rat.
Angielszczyzna irlandzka[edytuj | edytuj kod]
Istnieje kilka cech odróżniających angielszczyznę irlandzką od standardu RP, dotyczących długości samogłosek, zaokrąglenia warg itp.[172]:
- /eɪ/ często przechodzi w /ɛ/ w wyrazach gave i came (wymawiane jak „gev” i „kem”)
- /ɔɪ/ w wyrazie „boy” w niektórych miastach (np. Cork) wymawiane jest jako [aɪ]
- występują różnice w stosunku do standardu RP między samogłoskami otwartymi; w szczególności takie słowa jak /path/ czy /calm/ wymawiane są przez przednie /aː/
- głoska /r/ jest wymawiana po samogłoskach w takich słowach jak car czy purse
- /t/ i /d/ wymawiane są zębowo (podobnie jak w języku polskim); spółgłoski /θ/ i /ð/ wymawiane są jak zwarte: thanks → /taŋks/, this → /dɪs/
- /l/ nie jest welaryzowane (tzw. „ciemne l”)
Angielszczyzna szkocka[edytuj | edytuj kod]
Istnieje kilka znaczących różnic odróżniających angielski mówiony w Szkocji od RP, przy czym nie ma jednorodnego szkockiego akcentu i zmiany mogą się różnić lokalnie. Oto największe różnice w stosunku do RP[173]:
- Brak zaokrągleń samogłosek w takich słowach jak stone czy go, wymawiane jak stane, gae
- Samogłoska przymknięta tylna /uː/ jest bardziej przednia, co wywołuje taki efekt jak w niemieckim umlaut ü czy /y/ we francuskim słowie tu, w pisowni objawia się to przez oi: moon → muin
- Wygłosowe /l/ zostało zastąpione jeszcze za czasów języka średnioangielskiego przez samogłoskę podobną do /u/, co znajduje odbicie w pisowni: saut zamiast salt, fou zamiast full itp.
- W związku z nieco odmiennym przebiegiem wielkiej przesuwki samogłoskowej szkocka odmiana angielskiego zachowała czystą samogłoskę /uː/ w takich słowach jak house (hoose) czy down (doon)
- Niektóre samogłoski nie mają w miarę stałej właściwej im długości, ale ich długość zależy od następującego po nich dźwięku (tzw. szkocka reguła długości samogłosek). Najbardziej dotknięte są samogłoski przymknięte: /i/ i /u/. Na przykład /i/ jest długie w leaves i sees, krótkie w leaf i cease. Zjawisko jest nie tylko funkcją długości przed spółgłoską dźwięczną, jak w RP.
- Podniebienna spółgłoska trąca jest słyszalna w takich słowach jak loch, nicht („noc”), ale często tam, gdzie w piśmie występuje -ch-, np. technical
- Często używana bezdźwięczna spółgłoska trąca dwuwargowa /ʍ/ (jak w hiszpańskim słowie llevar), pozwalając na rozróżnienie takich słów jak while i wile, whales i wales. Na północnym wschodzie /ʍ/ jest zastąpione przez /f/
- W obszarach miejskich spotyka się często zwarcie krtaniowe w takich słowach jak butter[173]
- Fonem /r/ jest zwykle realizowany jako spółgłoska uderzeniowa ɾ (tap), ale w pozycji przed samogłoską częstszy jest ɹ[174]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Barwa tej samogłoski jest pośrednia między [ɛ] a [e]; często w transkrypcji zapisywana jest jako /ɛ/ i jest jej bliższa[33]
- ↑ a b c Samogłoska /æ/ w RP jest przednia, ale nie tak otwarta jak samogłoska kardynalna /a/[160]. W porównaniu jednak z amerykańskim odpowiednikiem jest bardziej do niej zbliżona[38]. Co więcej, niektórzy autorzy uważają, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat brytyjskie /æ/ stało się na tyle zbliżone do /a/, że można je tak zapisywać w transkrypcji fonemicznej[161]
- ↑ a b W RP jest to samogłoska prawie otwarta centralna z wargami w neutralnej pozycji (bez zaokrąglenia). Symbolem na określenie takiej samogłoski w alfabecie fonetycznym jest [ɐ], ale symbol [ʌ] jest używany częściowo ze względu na tradycję, częściowo dlatego, że w wielu dialektach nadal używa się w tych kontekstach tylnej samogłoski[39]
- ↑ a b c Głoska ta w GA brzmi niemal identycznie jak szwa [ə][26]; może być uznana za jego alofon[27] i odpowiednik w sylabach akcentowanych[26]
- ↑ a b Kolorem różowym zaznaczone są odmiany regionalne; schematy dotyczą głównie brytyjskich akcentów
- ↑ W przypadku par spółgłosek pierwsza jest spółgłoską bezdźwięczną (poza parą l jasnego i ciemnego)
- ↑ Diagram przedstawia artykulację /h/, gdy następuje po nim samogłoska /i/
- ↑ Pierwszy symbol reprezentuje „jasne l”, a pierwszy diagram jego artykulację; drugi dotyczy „ciemnego l”
- ↑ Choć niektórzy językoznawcy oznaczają tę samogłoskę jako [r] tak jak w polszczyźnie, w rzeczywistości chodzi o zupełnie inny dźwięk, oznaczany jako [ɹ], a jeszcze precyzyjniej [ɹ̠] – zadziąsłowy aproksymant[106]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ English Phonetics. W: Study English Today [on-line]. [dostęp 2017-05-29].
- ↑ Charles G. Van Riper , Dorothy E. Smith , An Introduction to General American Phonetics, Waveland Press, 1992, s. 3, ISBN 978-0-88133-671-9 .
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 15.
- ↑ a b Henry Rogers , The Sounds of Language: An Introduction to Phonetics, Routledge, 2013, s. 19–20, ISBN 978-0-582-38182-7 .
- ↑ a b c Dauer 1993 ↓, s. 3–4.
- ↑ a b c Roach 2009 ↓, s. 3–4.
- ↑ a b c McMahon 2002 ↓, s. 69.
- ↑ a b Tom McArthur , The Oxford Companion to the English Language, Oxford University Press, 1992, s. 9, 982–983, ISBN 0-19-214183-X .
- ↑ a b c d Robert Lawrence Trask , Key Concepts in Language and Linguistics, Routledge, 1999, s. 1-2, ISBN 0-415-15742-0 .
- ↑ Jack C. Richards , Key Issues in Language Teaching, Cambridge University Press, 2015, s. 343-344, ISBN 978-1-107-45610-5 .
- ↑ Jonnie Robinson , Received Pronunciation, British Library, 2019 [dostęp 2019-11-30] .
- ↑ a b Cruttenden 2014 ↓, s. 4–5.
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 18.
- ↑ a b Newby 1987 ↓, s. 15.
- ↑ Why so many singers sound American – but British grime artists are bucking the trend, The Conversation, 2017 [dostęp 2019-11-30] .
- ↑ Miriam Krause , Jennifer Smith , ‘I Stole It from a Letter, off Your Tongue It Rolled.’ The Performance of Dialect in Glasgow’s Indie Music Scene [w:] Chris Montgomery, Emma Moore (red.), Language and a Sense of Place, Cambridge University Press, 2017, s. 215, DOI: 10.1017/9781316162477, ISBN 978-1-107-09871-8 .
- ↑ Kathryn LaBouff , Singing and Communicating in English: A Singer's Guide to English Diction, Oxford University Press, 2008, s. 241, ISBN 978-0-19-531138-9 .
- ↑ a b Peter Roach: British English: Received Pronunciation (ang.). W: Cambrigde Dictionary [on-line]. Cambridge University Press. s. 242. [dostęp 2017-06-18].
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 43.
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 33.
- ↑ Kreidler 1989 ↓, s. 35.
- ↑ a b c Peter Ladefoged , A Course in Phonetics, Henle & Henle, 2001, s. 28–32, 80–82, ISBN 0-15-507319-2 .
- ↑ Roach 2009 ↓, s. 13–17.
- ↑ Charles F. Meyer , Introducing English Linguistics, Cambridge University Press, 2010, s. 202, ISBN 978-0-521-15221-1 .
- ↑ a b c d e Thorum 2013 ↓, s. 134–138.
- ↑ a b Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 109.
- ↑ John Christopher Wells , Accents of English, Volume 1: An Introduction, Cambridge University Press, 1982, s. 121, 132, ISBN 0-52129719-2 .
- ↑ a b c d e f g Crystal 2003 ↓, s. 240.
- ↑ a b c d Crystal 2003 ↓, s. 240–241.
- ↑ a b c d Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 90.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 32–33.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 33.
- ↑ a b Cruttenden 2014 ↓, s. 116–117.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 37.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 99.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 38.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 39.
- ↑ a b Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 102.
- ↑ Cruttenden 2014 ↓, s. 121–123.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 41.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 42–43.
- ↑ a b Roach 2009 ↓, s. 13–15.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 45.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 131.
- ↑ McMahon 2002 ↓, s. 70.
- ↑ Roach 2009 ↓, s. 16–17.
- ↑ a b Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 122.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 46.
- ↑ a b Dauer 1993 ↓, s. 36.
- ↑ a b Bałutowa 1991 ↓, s. 58.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 119.
- ↑ a b c Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 116.
- ↑ a b c Bałutowa 1991 ↓, s. 49.
- ↑ Crystal 2003 ↓, s. 241.
- ↑ a b Ratree Wayland , Phonetics: A Practical Introduction, Cambridge University Press, 2019, s. 87–90, ISBN 978-1-108-41834-8 .
- ↑ Tara McAllister Byun , Elaine R. Hitchcock , Michelle T. Swartz , Retroflex Versus Bunched in Treatment for Rhotic Misarticulation: Evidence From Ultrasound Biofeedback Intervention, „Journal of Speech, Language, and Hearing Research”, 57 (6), 2014, s. 2116–2130, DOI: 10.1044/2014_JSLHR-S-14-0034 .
- ↑ Dauer 1993 ↓, s. 32.
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 51.
- ↑ a b c d Jassem 1951 ↓, s. 52–54.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 30–33.
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 53.
- ↑ Dauer 1993 ↓, s. 25.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 63–80.
- ↑ a b c Frank Lorenz , Basics of Phonetics and English Phonology, Logos Verlag Berlin, 2013, s. 51–52, ISBN 978-3-8325-3109-6 .
- ↑ a b Bałutowa 1991 ↓, s. 63.
- ↑ a b Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 137.
- ↑ Thorum 2013 ↓, s. 78–79.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 66.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 68.
- ↑ a b Bałutowa 1991 ↓, s. 72–73.
- ↑ a b Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 146.
- ↑ a b c Thorum 2013 ↓, s. 90–92.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 70.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 143.
- ↑ a b c d Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 149.
- ↑ a b Bałutowa 1991 ↓, s. 75.
- ↑ a b Bałutowa 1991 ↓, s. 76.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 152.
- ↑ a b c Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 155.
- ↑ a b Cruttenden 2008 ↓, s. 156.
- ↑ Cruttenden 2008 ↓, s. 145-148.
- ↑ a b Roach 2009 ↓, s. 18–19.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 71.
- ↑ Martin J. Ball , Joan Rahilly , Phonetics: The Science of Speech, Routledge, 2013, s. 98, ISBN 978-0-340-70009-9 .
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 70–71.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 87.
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 37.
- ↑ Andrzej Porzuczek , Arkadiusz Rojczyk , Janusz Arabski , Praktyczny kurs wymowy angielskiej dla Polaków, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2013, s. 31, ISBN 978-83-226-2144-8 .
- ↑ a b c d Crystal 2003 ↓, s. 244–245.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 85–86.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 8–11.
- ↑ a b c Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 14–22.
- ↑ a b c Dauer 1993 ↓, s. 142.
- ↑ a b c d Bałutowa 1991 ↓, s. 83.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 23.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 26.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 104.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 35.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 90.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 93.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 47–50.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 55–58.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 85.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 96.
- ↑ a b c Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 72.
- ↑ Mikołaj Rychło , Polish reż and English rye concealed in Polish rżysko: a case study of a pair of cognates and a root archaism, „Linguistica Silesiana” (39), 2018, s. 119–133 .
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 75.
- ↑ Cruttenden 2014 ↓, s. 224.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 65.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 101–102.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 83.
- ↑ Sawala, Szczegóła i Weckwerth 2009 ↓, s. 14–74.
- ↑ Andrzej Porzuczek , Arkadiusz Rojczyk , Janusz Arabski , Praktyczny kurs wymowy angielskiej dla Polaków, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2013, s. 127–128, ISBN 978-83-226-2144-8 .
- ↑ a b c Crystal 2003 ↓, s. 242.
- ↑ Cruttenden 2014 ↓, s. 209.
- ↑ a b Cruttenden 2008 ↓, s. 232.
- ↑ a b c d e Crystal 2003 ↓, s. 246.
- ↑ McMahon 2002 ↓, s. 108.
- ↑ a b McMahon 2002 ↓, s. 106.
- ↑ Jassem 1951 ↓, s. 31.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 130–135.
- ↑ a b Bałutowa 1991 ↓, s. 133–134.
- ↑ Dauer 1993 ↓, s. 85–88.
- ↑ Martin Hewings , English Pronunciation in Use. Advanced, Cambridge University Press, 2007, s. 49, ISBN 978-0521619561 .
- ↑ Cruttenden 2008 ↓, s. 310.
- ↑ Cruttenden 2008 ↓, s. 269.
- ↑ a b c d e Crystal 2003 ↓, s. 247.
- ↑ Cruttenden 2008 ↓, s. 251-252.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 114–115.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 115.
- ↑ a b c Bałutowa 1991 ↓, s. 116.
- ↑ Gussmann 2002 ↓, s. 4.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 119.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 121.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 123.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 122–123.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 124–125.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 153.
- ↑ Allen 1954 ↓, s. 174.
- ↑ a b Allen 1954 ↓, s. 176.
- ↑ Allen 1954 ↓, s. 180-181.
- ↑ a b Allen 1954 ↓, s. 182.
- ↑ a b Swan 2015 ↓, s. 545.
- ↑ Allen 1954 ↓, s. 2.
- ↑ Allen 1954 ↓, s. 2–3.
- ↑ Allen 1954 ↓, s. 4.
- ↑ Newby 1987 ↓, s. 85.
- ↑ a b Jassem 2011 ↓, s. 114.
- ↑ Jassem 2011 ↓, s. 302.
- ↑ Jassem 2011 ↓, s. 120–129.
- ↑ Fox 2000 ↓, s. 279.
- ↑ a b Allen 1954 ↓, s. 54.
- ↑ a b Crystal 2003 ↓, s. 248.
- ↑ a b c Kreidler 1989 ↓, s. 167.
- ↑ a b c Kreidler 1989 ↓, s. 167–168.
- ↑ Crystal 2003 ↓, s. 236.
- ↑ Bałutowa 1991 ↓, s. 30–120.
- ↑ Delacroix 2014 ↓, s. całość.
- ↑ American English monoftongs (ang.). W: Macquarie University Sydney- Department pf Phonology [on-line]. [dostęp 2017-05-31].
- ↑ Peter Roach , English Phonetics and Phonology, Cambridge University Press, 1991, s. 15, ISBN 0-521-40718-4 .
- ↑ Cruttenden 2014 ↓, s. XVII, 119–122.
- ↑ a b c d e f g Cruttenden 2014 ↓, s. 87–88.
- ↑ McMahon 2002 ↓, s. 67.
- ↑ Paul Carley , Inger M. Mees , American English Phonetics and Pronunciation Practice, Routledge, 2019, s. 131, ISBN 978-1-138-58851-6 .
- ↑ a b c d e Crystal 2003 ↓, s. 357.
- ↑ a b c d Wells 1982 ↓, s. 602–622.
- ↑ Minow 2010 ↓, s. 60.
- ↑ a b Crystal 2003 ↓, s. 341.
- ↑ a b accent a marker of national identity (ang.). W: Macquarie University Sydney- Department pf Phonology [on-line]. [dostęp 2017-06-11].
- ↑ a b c d e f Crystal 2003 ↓, s. 351.
- ↑ a b Crystal 2003 ↓, s. 348.
- ↑ Crystal 2003 ↓, s. 337.
- ↑ a b Crystal 2003 ↓, s. 329.
- ↑ Cruttenden 2014 ↓, s. 88–89.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- William Stannard Allen , Living English Speech, London: Longman, 1954, ISBN 978-0582523616 .
- Bronisława Bałutowa, Wymowa angielska dla wszystkich, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, ISBN 83-214-0446-4 .
- Alan Cruttenden , Gimpson's Pronunciation of English, wyd. 7, Londyn: Hodder Education, 2008, ISBN 978-0-340-958773 .
- Alan Cruttenden , Gimpson's Pronunciation of English, wyd. 8, Routledge, 2014, ISBN 978-0-415-72174-5 .
- David Crystal, The Cambridge Encyclopedia of the English Language, Cambridge University Press, 2003, ISBN 0-521-53033-4 .
- Rebecca M. Dauer , Accurate English. A Complete Course in Pronunciation, Prentice Hall Regents, 1993, ISBN 0-13-007253-2 .
- Lawerence Delacroix , Dictionary of Contemporary English, Harlow: Longman Pearson, 2014, ISBN 978-1-4479-7497-0 .
- Anthony Fox , Prosodic Features and Prosodic Structure: The Phonology of 'Suprasegmentals', Oksford: Oxford University Press, 2000, ISBN 0-19-925396-X .
- Edmund Gussmann, Phonology Analysis and Theory, Cambridge: Cambridge University Press, 2002, ISBN 978-0-521-57428-0 .
- Wiktor Jassem, Wymowa angielska, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1951 .
- Wiktor Jassem , Podręcznik wymowy angielskiej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2011, ISBN 83-01-07348-9 .
- Charles W. Kreidler , The Pronunciation of English, Oxford: Blackwell Publishing, 1989, ISBN 978-1-4051-1335-9 .
- April McMahon , An Introduction to English Phonology, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2002, ISBN 0-7486-1251-3 .
- Verena Minow , Variation in the Grammar of Black South African English, Frankfurt nad Menem: Peter Lang GmbH, 2010, ISBN 978-3-631-60148-8 .
- Michael Newby , The Stucture of English, Cambridge University Press, 1987, ISBN 0-521-34996-6 .
- Peter Roach , English Phonetics and Phonology, Cambridge University Press, 2009, ISBN 978-0-521-71740-3 .
- Krzysztof Sawala , Tomasz Szczegóła , Jarosław Weckwerth , Say It Right. Multimedialny kurs wymowy angielskiej, Swarzędz: Oficyna Wydawnicza Atena, 2009, ISBN 978-83-923700-4-8 .
- Michael Swan , Practical English Usage, Oxford: Oxford University Press, 2015, ISBN 978-0-19-442098-3 .
- Arden R. Thorum , Phonetics: A Contemporary Approach, Jones & Bartlett Learning, 2013, ISBN 978-1-4496-7889-0 .
- John Christopher Wells , Accents of English, Tom 3: Beyond the British Isles, Cambridge: Cambridge University Press, 1982, ISBN 0-521-24225-8 .
|