Budapeszt

Szablon:Miasto zagranica infobox Budapeszt (węg. Budapest; przymiotnik: budapeszteński) – stolica i największe miasto Węgier, położone w północnej części kraju, nad Dunajem. Formalnie stworzony został w latach 1872-73 z trzech połączonych ze sobą miast: Budy i Óbudy na prawym brzegu Dunaju oraz Pesztu – na lewym.

Budapeszt to jedna z najważniejszych metropolii Europy Środkowej. Stanowi wielki ośrodek kulturalny (biblioteka narodowa, liczne muzea, galerie, teatry, 2 opery) i naukowy (Akademia Nauk, uniwersytet (od 1635), politechnika (od 1782), Akademia Sztuk Pięknych, wiele innych uczelni i instytutów badawczych). Jest też ważnym centrum turystycznym i uzdrowiskowym (kompleksy balneologiczne).

Historia

Okres rzymski

W I. wieku u źródeł przy Wzgórzu Gellérta osiedlili się Celtowie. Około roku 89 na północ od dzisiejszego centrum Rzymianie założyli osadę Aquincum. Dla ochrony przeprawy przez Dunaj na lewym brzegu powstała twierdza Contra Aquincum (w pobliżu dzisiejszego Placu 15 Marca). W Aquincum umieszczono załogę zbrojną. W roku 106 Aquincum stało się stolicą prowincji Pannonia Inferior (liczyło 20000 mieszkańców). Upadek Rzymu i wędrówka ludów spowodowały wyludnienie Aquincum. W Panonii mieszkali Hunowie, Ostrogoci, Longobardowie, Awarzy, Słowianie a w początku X. wieku osiedli się tam Węgrzy.

Średniowieczne miasto

Korona świętego Stefana

Gdy w początku 10. wieku w Panonii osiedlili się Węgrzy, Buda staje się jedną z głównych osad (miejsce to zostanie później nazwane Starą Budą, węg. Óbuda). Pochodzenie nazwy jest tłumaczone różnie: od imienia młodszego brata Arpada – Budy bądź od słowiańskiego słowa oznaczającego budynek. W późniejszych okresach Buda stała się jednym z głównych siedzib węgierskich władców (obok Ostrzyhomia i Székesfehérváru. W roku 1046 w czasie powstania pogańskiego na wzgórzu budańskim został zamęczony biskup Gerhard (węg. Gellért) – od jego imienia pochodzi nazwa Wzgórze Gellérta. Na lewym brzegu w roku 1148 powstaje Peszt (chociaż istnieją ślady wcześniejszego słowiańskiego osadnictwa, o czym świadczy także etymologia nazwy). Rozwój miasta został zahamowany przez najazd tatarski w roku 1242 r., który spustoszył całą środkowowschodnią Europę. Król węgierski Bela IV nakazał później wybudować w całym kraju kamienne twierdze. Jedna z takich twierdz stanęła na południe od Óbudy w miejscu dzisiejszego Wzgórza Zamkowego (Várhegy). Stąd od roku 1261 do XVI. wieku władali węgierscy królowie. Wokół powstało miasto – Buda.

Okres rozkwitu

Buda w roku 1493

Buda i Peszt rozwijały się szczególnie za panowania Zygmunta Luksemburskiego (założenie uniwersytetu w 1395) i Macieja Korwina (pierwsza drukarnia 1473). Za czasów Jagiellonów budapeszteńskie trójmiasto liczyło 25 – 30 tys. mieszkańców i należało wraz z Pragą, Wiedniem i Krakowem do największych miast Europy. Miasto było znaczącym ośrodkiem handlu bydłem i winem. Wszystko zmieniła okupacja turecka.

Okupacja turecka

Aleja Andrássyego w roku 1875

Po zwycięstwie w bitwie pod Mohaczem w roku 1526 Turcy bardzo szybko opanowali większą część Węgier. Buda stała się od roku 1541 na półtora stulecia z metropolii miastem prowincjonalnym – siedzibą budańskiego paszału. Większość kościołów została zamieniona w meczety bądź zburzona, duża część węgierskich i niemieckich mieszkańców wyjechała. W ich miejsce przyjechali Serbowie, Ormianie i Grecy. Najwięcej Serbów mieszkało w dzielnicy Tabán, na południe od zamku. O serbskiej obecności przypominają prawosławne cerkwie w Budapeszcie czy Szentendre, a także nazwy miejscowości rozpoczynające się na Rác (co jest starym węgierskim oznaczeniem Serbów), np. miejscowość Ráckeve. W Budapeszcie doskonałym przykładem jest również kąpielisko lecznicze Rác fürdő w I. dzielnicy. Można dostrzec także ślady obecności Turków – mahometańskim miejscem pielgrzymkowym jest do dziś mauzoleum derwisza Güla Báby (Gül Bába türbe) z lat 40. XVI w. w dzielnicy Rózsadomb na północ od zamku. Wiele do dziś czynnych łaźni pochodzi z czasów najazdu Tureckiego.

Pod władzą Habsburgów

Zamek Królewski w roku 1930

Dopiero w roku 1686 roku po ciężkim sześciotygodniowym oblężeniu Buda została zdobyta przez wojska habsburskie i większość Węgier wyzwolona spod tureckiej okupacji. Miasto szybko otrząsnęło się z wojennych ruin i zaczęło się szybko rozwijać. Główne urzędy węgierskie zostały przeniesione z Bratysławy do Budy. Do końca XVIII wieku Trójmiasto liczyło ok. 40 tys. obywateli i zyskiwało coraz większe znaczenie na arenie międzynarodowej. Modernizacja Pestu i Budy wiele zawdzięcza Stefanowi Széchenyiemu – przykładowo zainicjował budowę pierwszego (łańcuchowego) mostu przez Dunaj, który dziś nosi jego imię. W czasie rewolucji węgierskiej w latach 1848-1849 Trójmiasto zjednoczyło się w jedno miasto, jednak po stłumieniu powstania odwołano połączenie miast a na wzgórzu Gellerta wybudowano cytadelę, mającą zastraszyć Węgrów. Po utworzeniu Austro-Węgier Trójmiasto (Peszt, Buda i Óbuda) połączyła się 1 stycznia 1873 w Budapeszt.

Rosnąca metropolia

Budapeszt – Parlament

Budapeszt – Śródmieście

Zamek Królewski

Głównie Pest rozwinął się szybko w nowoczesne miasto konkurujące z Wiedniem. Powstały szerokie bulwary i przedmieścia z parkami. Liczba mieszkańców Pesztu powiększyła się dwudziestokrotnie w czasie XIX wieku. Obok Węgrów mieszkali tu także Niemcy i Żydzi, duży był także napływ Słowaków.

Okres międzywojenny

Porażka w pierwszej wojnie światowej i rozpad Austro-Węgier były ciężkim wstrząsem, dodatkowo w roku 1919 rządy objęli komuniści. Państwo Węgierskie utraciło prawie 2/3 swojego terytorium i metropolia budapeszteńska okazała się nieproporcjonalnie wielka w stosunku do państwa. Mimo to Budapeszt stale się powiększał. W roku 1930 liczba mieszkańców przekroczyła milion.

II wojna światowa

II wojna światowa pozostawiła w mieście olbrzymie szkody. Mimo wysiłków szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga większość Żydów została wywieziona do obozów, głównie do Auschwitz-Birkenau, gdzie większość została zabita w komorach gazowych. W roku 1944 ustępująca armia niemiecka wysadziła wszystkie mosty na Dunaju w Budapeszcie i przez następnych 6 miesięcy broniła się na jego prawym brzegu.

Rządy komunistyczne

W roku 1950 wprowadzono aktualny do dziś podział miasta na dzielnice. Na jesieni 1956 roku Budapeszt stał się ośrodkiem rewolucji przeciw władzy komunistycznej. Powstanie ludowe zostało krwawo stłumione przez radzieckie czołgi.

W połowie lat 80. Budapeszt osiągnął maksymalną liczbę mieszkańców (2,1 mln).

Współczesność

W nocy z 18 na 19 września 2006 r. doszło przed gmachem telewizji publicznej do starć między demonstrantami a policją (wywołanymi skandalem politycznym wokół socjalistycznego premiera Węgier Ferenca Gyurcsánya). Rannych zostało ok. 150 osób.

Geografia

Położenie

Dunaj, który przepływa przez miasto od północy na południe na długości 28 km, tworzy kilka wysp; najbardziej znane z nich to wyspa Małgorzaty (węg. Margit-sziget) i wyspa Czepel (Csepel-sziget). Średni przypływ wody w Dunaju wynosi 2330 m³/s. Rzeka dzieli miasto na dwie wyraźnie różniące się części. Lewobrzeżny Peszt położony jest na równinie, prawobrzeżna Buda na wzgórzach (Budai-hegység) osiągających na terenie miasta wysokość 527 m (János-hegy). Najniższym miejscem miasta jest powierzchnia Dunaju (98 m). Centrum miasta leży na wysokości 105 m. We wzgórzach budańskich znajduje się kilka dostępnych dla turystów jaskiń (Pálvölgyi-barlang, Mátyás-barlang). W mieście znajdują się źródła termalne.

Demografia

• Ludność Budapesztu na przestrzeni ostatnich 2 stuleci

Podział administracyjny

Budapeszt jest podzielony na 23 dzielnice oznaczone liczbami rzymskimi. Numeracja jest zgodna z ruchem wskazówek zegara zaczynając od środka. Podział ten pochodzi z roku 1950, wydzielono wtedy 22 dzielnice. Ostatnia zmiana miała miejsce w 1994 roku, kiedy z obszaru dotychczasowej XX dzielnicy Pesterzsébet wydzielono jako osobne osiedle Soroksár, które stworzyło dzielnicę XXIII. Od roku 1990 burmistrzem jest Gábor Demszky.

Dzielnice Budapesztu

Dzielnice Budapesztu

• I - Várkerület (składają się na nią osiedla: Gellérthegy (część), Krisztinaváros (część), Tabán (część), Vár i Víziváros (część))
• II - (składają się na nią osiedla: Adyliget, Budakeszierdő (część), Budaliget, Csatárka, Erzsébetliget, Erzsébettelek, Felhévíz, Gercse, Hársakalja, Hárshegy, Hűvösvölgy, Kővár, Kurucles, Lipótmező, Máriaremete, Nyék, Országút, Pálvölgy, Pasarét, Pesthidegkút-Ófalu, Petneházyrét, Remetekertváros, Rézmál, Rózsadomb, Szemlőhegy, Széphalom, Szépilona, Szépvölgy, Törökvész, Újlak (część), Vérhalom, Víziváros (część), Zöldmál)
• III - Óbuda-Békásmegyer (składają się na nią osiedla: Aquincum, Aranyhegy, Békásmegyer, Csillaghegy, Csúcshegy, Filatorigát, Hármashatárhegy, Kaszásdűlő, Mátyáshegy, Mocsárosdűlő, Óbuda, Óbudaisziget, Remetehegy, Rómaifürdő, Solymárvölgy, Táborhegy, Testvérhegy, Törökkő, Újlak (część), Ürömhegy)
• IV - Újpest (składają się na nią osiedla: Istvántelek, Káposztásmegyer, Megyer, Népsziget (część), Székesdűlő, Újpest)
• V - Belváros-Lipótváros (składają się na nią osiedla: Belváros, Lipótváros)
• VI - Terézváros (składa się na nią osiedle: Terézváros)
• VII - Erzsébetváros (składają się na nią osiedla: Erzsébetváros, Istvánmező (część))
• VIII - Józsefváros (składają się na nią osiedla: Istvánmező (część), Józsefváros, Kerepesdűlő, Tisztviselőtelep)
• IX - Ferencváros (składają się na nią osiedla: Ferencváros, Gubacsidűlő, József Attila lakótelep)
• X - Kőbánya (składają się na nią osiedla: Felsőrákos, Gyárdűlő, Keresztúridűlő, Kőbánya-Kertváros, Kúttó, Laposdűlő, Ligettelek, Népliget, Óhegy, Téglagyárdűlő, Újhegy)
• XI - Újbuda (składają się na nią osiedla: Albertfalva, Dobogó, Gazdagrét, Gellérthegy (część), Hosszúrét, Kamaraerdő, Kelenföld, Kelenvölgy, Kőérberek, Lágymányos, Madárhegy, Őrmező, Örsöd, Péterhegy, Pösingermajor, Sasad, Sashegy (część), Spanyolrét, Szentimreváros, Tabán (część))
• XII - Hegyvidék (składają się na nią osiedla: Budakeszierdő (część), Csillebérc, Farkasrét, Farkasvölgy, Istenhegy, Jánoshegy, Kissvábhegy, Krisztinaváros (część), Kútvölgy, Magasút, Mártonhegy, Németvölgy, Orbánhegy, Sashegy (część), Svábhegy, Széchenyihegy, Virányos, Zugliget)
• XIII - (składają się na nią osiedla: Angyalföld, Margitsziget, Népsziget (część), Újlipótváros, Vizafogó)
• XIV - Zugló (składają się na nią osiedla: Alsórákos, Herminamező, Istvánmező, Kiszugló, Nagyzugló, Rákosfalva, Törökőr, Városliget)
• XV - (składają się na nią osiedla: Pestújhely, Rákospalota, Újpalota)
• XVI - (składają się na nią osiedla: Árpádföld, Cinkota, Mátyásföld, Rákosszentmihály, Sashalom)
• XVII - Rákosmente (składają się na nią osiedla: Akadémiaújtelep, Madárdomb, Rákoscsaba, Rákoscsaba-Újtelep, Rákoshegy, Rákoskeresztúr, Rákoskert, Rákosliget, Régiakadémiatelep)
• XVIII - Pestszentlőrinc-Pestszentimre (składają się na nią osiedla: Alacskai úti lakótelep, Almáskert, Bélatelep, Belsőmajor, Bókaytelep, Erdőskert, Erzsébettelep, Ferihegy, Ganzkertváros, Ganztelep, Gloriett-telep, Halmierdő, Havanna-telep, Kossuth Ferenc-telep, Lakatostelep, Liptáktelep, Lónyaytelep, Miklóstelep, Rendessytelep, Szemeretelep, Szent Imre-kertváros, Szent Lőrinc-telep, Újpéteritelep)
• XIX - Kispest (składają się na nią osiedla: Kispest, Wekerletelep)
• XX - Pesterzsébet (składają się na nią osiedla: Gubacsipuszta, Kossuthfalva, Pacsirtatelep, Pesterzsébet, Pesterzsébet-Szabótelep)
• XXI - Csepel (składają się na nią osiedla: Csepel-Belváros, Csepel-Kertváros, Csepel-Ófalu, Csepel-Rózsadomb, Csepel-Szabótelep, Csillagtelep, Erdőalja, Erdősor, Gyártelep, Háros, Királyerdő, Királymajor, Szigetcsúcs)
• XXII - Budafok-Tétény (składają się na nią osiedla: Baross Gábor-telep, Budafok, Budatétény, Nagytétény)
• XXIII - Soroksár (składają się na nią osiedla: Millenniumtelep, Soroksár, Soroksár-Újtelep)

Gospodarka

Wielki ośrodek przemysłowy (60% produkcji krajowej), m.in. zakłady autobusów Ikarus, taboru kolejowego Mavag, wytwórnie motocykli, statków rzecznych, farmaceutyków, przemysł metalurgiczny, maszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, chemiczny, włókienniczy. Ważny ośrodek handlowo-finansowy (banki, giełda).

Transport

Dworzec Wschodni w Budapeszcie

Budapeszt jest węzłem komunikacyjnym o międzynarodowym znaczeniu drogowym, kolejowym, rzecznym i lotniczym (najstarsze metro w Europie kontynentalnej, dworce kolejowe Keleti, Déli, Nyugati, Budapest Ferencváros, Budapest Józsefvárosi i inne), port rzeczny Csepel, Międzynarodowy Port Lotniczy Ferihegy).

Kultura

Muzea

• Węgierskie Muzeum Narodowe (Magyar Nemzeti Múzeum), Kossuth Lajos tér
• Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), Dózsa-György-útca 39-41
• Muzeum Historyczne Budapesztu (Budapesti Történeti Múzeum), Szent György tér 2
• Pałac Sztuki (Műcsarnok), Dózsa-György-útca 37
• Muzeum Etnograficzne (Néprajzi Múzeum), Kossuth Lajos tér
• Pałac Sztuk (Művészetek Palotája), Komor Marcell útca 1
• Muzeum Sztuki Stosowanej (Magyar Iparművészeti Múzeum), Üllői utca 33-37
• Terror Háza (Dom Terroru), Andrássy útca 60
• Muzeum Aquincum (Aquincumi Múzeum), Szentendrei útca 135-139

Teatry

• Nemzeti Színház (Teatr Narodowy), Bajor-Gizi-Park 1
• Magyar Állami Operaház (Węgierska Opera Państwowa), Andrássy útca 22
• Vígszínház (Teatr Komedii), Szent István körút 14
• Pesti Vigadó (Sala koncertowa Vigadó, Vigadó ter 2
• Lasertheater (teatr laserowy w planetarium w Parku Ludowym (Nepliget) działający w latach 1980 - 2010 i wyświetlający sześć razy w tygodniu światła do muzyki znanych wykonawców)

Najważniejsze obiekty

• budynek parlamentu
• Aquincum – pozostałości po mieście starożytnych Rzymian
• gotycki kościół Macieja (pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny), z wysoką, smukłą wieżą. Miejsce koronacji królów Węgier
• łaźnia turecka z XVI wieku
• mauzoleum Gül Baby – derwisza osmańskiego z XVI wieku
• zamek królewski – siedziba Węgierskiej Biblioteki Narodowej (Országos Széchényi Könyvtár) i kilku muzeów
• barokowe pałace i kościoły (m.in. Paulinów, św. Anny, Elżbietanek)
• Most Łańcuchowy im. Széchenyiego
• Bazylika św. Stefana
• secesyjne i neoklasyczne gmachy publiczne (parlament, opera, Muzeum Narodowe)
• Hősök tere (Plac Bohaterów) z Muzeum Sztuk Pięknych (Szépművészeti Múzeum), w którym znajduje się bogata kolekcja malarstwa europejskiego
• Zamek Vajdahunyad
• Wielka Synagoga w Budapeszcie – największa w Europie
• Pomnik Wolności na Wzgórzu Gellerta

• 
  Plac Bohaterów
• 
  Most Łańcuchowy
• Zamek Królewski
  Zamek Królewski
• 
  Bazylika św. Stefana
• Kościół Macieja pw. NMP – widok z Baszty rybackiej
  Kościół Macieja pw. NMP – widok z Baszty rybackiej
• 
  Muzeum Sztuk Pięknych
• 
  Węgierska Akademia Nauk
• 
  Gresham
• 
  Węgierska Opera Państwowa
• Węgierskie Muzeum Narodowe
  Węgierskie Muzeum Narodowe
• 
  Muzeum Sztuki Stosowanej
• 
  Pomnik króla Stefana przed Basztą rybacką
• Rondo Kodálya (Kodály körönd)
  Rondo Kodálya (Kodály körönd)
• 
  Plac Vörösmarty
• Kamieniczki na Wzgórzu Zamkowym
  Kamieniczki na Wzgórzu Zamkowym
• 
  Pomnik Wolności (Szabadság-szobor) na Wzgórzu Gellerta, w tle Cytadela
• 
  Teatr Narodowy w Budapeszcie
• New-York pałac
  New-York pałac
• Váci utca
  Váci utca
• 
  Széchenyi Fürdő

Polonica

• W dzielnicy Kőbánya znajduje się polski kościół i Dom Polski, wybudowany staraniem tamtejszej Polonii.
• W dzielnicy III w parku Męczenników Katynia u zbiegu ulic Nagyszombat, Szőlő i Bécsi budowany jest Pomnik Męczenników Katynia.
• W dzielnicy III przy Moście Małgorzaty znajduje się Pomnik Obrońców Przemyśla.
• W parku, otaczającym Węgierskie Muzeum Narodowe, znajduje się odsłonięty w roku 1977 pomnik generała Józefa Wysockiego z napisem: „Ku pamięci Józefa Wysockiego (1809-1874), generała wojsk polskich, który w latach 1848-49, jako dowódca Legionu Polskiego walczył o wolność Węgier”.

Linki zewnętrzne

• Budapest Portál (niem. • ang. • węg.)
• Budapeszt i Węgry – przewodnik
• Secesyjny Budapeszt – strona poświęcona secesyjnej architekturze Budapesztu.
• Statuy z Budapesztu
• Zdjecia z Budapesztu sierpien 2011