Literatura albańska

Literatura albańska (alb. Letërsia shqipe) – literatura tworzona przez autorów narodowości albańskiej lub posługujących się językiem albańskim. Obejmuje nie tylko obszar dzisiejszej Albanii, ale również literaturę Arboreszy i Albańczyków z Kosowa, Macedonii Północnej, Czarnogóry i Grecji. Pierwszy albański tekst powstał w 1210 roku, natomiast pierwszy w języku albańskim – w 1555 roku. W 1685 roku wydano Cuneus prophetarum, pierwsze dzieło napisane oryginalnie po albańsku. W XVIII i XIX wieku powstawały utwory zapisywane alfabetem arabskim.

Historia

Okładka pracy Barletiego o Skanderbegu

Historię literatury albańskiej można podzielić na pięć okresów: literatura staroalbańska (do 1836), literatura okresu odrodzenia narodowego (1836–1912), literatura niepodległej Albanii (1912–1939), literatura reżimu Envera Hoxhy (1944–1990) oraz literatura po upadku komunizmu (od 1991); czasem wyodrębnia się także okres walki narodowowyzwoleńczej (1939–1944).

Literatura ludowa

Albańska literatura ludowa składa się z utworów (wierszowanych i prozatorskich) przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie. Dzieli się je na epickie pieśni legendarno-heroiczne, epickie pieśni historyczne, ballady, pieśni obrzędowe oraz liryki o charakterze społecznym bądź erotycznym, przysłowia i zagadki oraz baśnie, anegdoty i bajki.

Pieśni legendarno-heroiczne powstawały w północnoalbańskich górach. Są to krótkie utwory epickie wychwalające starcia bałkańskich Słowian z albańskimi muzułmanami. Najbardziej rozpowszechnionym utworem tego typu był „Cykl o Mujim i Halilim”, a także utwory, których bohaterem był Gjergj Elez Ali, walczący z zamorskim potworem, tzw. bajlozem, które są zaliczane do najpiękniejszych utworów albańskiej epickiej twórczości ludowej.

Pieśni historyczne powstawały w związku z wydarzeniami dziejowymi. Z XV wieku, czyli okresu walk Skanderbega, na terenie Albanii zachowały się jedynie szczątki pieśni. Znane są natomiast pieśni z wieków XVIII i XIX, wychwalające Kara Mahmuda Buszatlię i Alego z Tepeleny.

Ballady były tworzone na podstawie legend związanych z miejscowościami lub zdarzeniami, np. ballada „Rozafati” opiera się na legendzie o kobiecie zamurowanej w nowo budowanej twierdzy lub kościele.

Pieśni liryczne wyrażały uczucia nurtujące lud albański. Rozpowszechniły się szczególnie pieśni obrzędowe, np. zaręczynowe czy weselne, a także związane z uroczystościami pogrzebowymi, wykonywane do dziś. Pieśni o charakterze społecznym opisywały natomiast walkę i cierpienie.

Liryka miłosna była zróżnicowana – niektóre utwory były pełne humoru i radości, zaś inne były smutne i melancholijne, czasem nawet pełne rozpaczy.

Baśnie, bajki i anegdoty były najpospolitszym przejawem prozy ludowej. Pojawiały się w nich stworzenia fantastyczne, np. smoki, potwory czy uskrzydlone konie. Jedną z popularniejszych baśni była „Najpiękniejsza”, opowiadająca o zaklętej królewnie, ukazującej się pod postacią różnych zwierząt.

W drugiej połowie XIX wieku Jeronim De Rada zaczął gromadzić ludowe pieśni Arboreszów, które następnie opublikował w zbiorze pt. „Rapsody poematu albańskiego”. Innym ważnym zbiorem folklorystycznym była „Pszczoła albańska” Thimiego Mitko. Pierwszym większym zbiorem pieśni północnoalbańskich były „Gegijskie pieśni ludowe” wydane przez Wincentego Prennushi w 1911 roku. Zbieraniem i publikowaniem twórczości ludowej zajmowały się po uzyskaniu przez Albanię niepodległości czasopisma „Gwiazda Zaranna” i „Szczyt”.

Literatura staroalbańska

Strona mszału Buzuku

Pierwsze znane dzieło literatury albańskiej to manuskrypt Teodora ze Szkodry z 1210 roku, odnaleziony w 1998 w archiwach Watykanu. Do momentu jego odkrycia, najstarszym znanym albańskim tekstem była formuła chrztu z roku 1462, autorstwa Paulusa Angelusa, arcybiskupa Durrës. Kolejne znane utwory są datowane na drugą połowę XV wieku. W XVI wieku w Albanii pisano głównie po łacinie. Jednym z ważniejszych autorów był Marin Barleti, którego głównymi dziełami były „Historia życia i czynów Skanderbega, księcia Epirotów” oraz „O oblężeniu Szkodry przez Turków…”. W 1555 roku opublikowano pierwszy tekst w języku albańskim, a konkretnie w dialekcie północnogegijskim – mszał napisany przez księdza Gjona Buzuku. Innym ważnym dziełem literatury staroalbańskiej jest katechizm „E mbsuame e krështerë” autorstwa Lekë Matrëngi, prawosławnego księdza społeczności Arboreszy na Sycylii; był to pierwszy drukowany zabytek piśmiennictwa albańskiego we Włoszech. 30 maja 1635 wydano słownik łacińsko-albański napisany przez Franga Bardhiego, będący jednocześnie pierwszą pracą w języku albańskim, która nie zawierała treści religijnych. W słowniku, oprócz 5 000 słów, znalazło się również wiele zwrotów i przysłów zaczerpniętych z żywego języka albańskiego. Kolejnym istotnym tekstem Bardhiego była apologia Skanderbega, zatytułowana „Jerzy Kastriota, Epirota, zwany Skanderbegiem…”, w której autor udowadniał albańskość Skanderbega, w co ówcześni pisarze powątpiewali.

Strona tytułowa „Cuneus prophetarum”

18 października 1685 opublikowano „Çeta e profetëve” („Cuneus prophetarum”, pol. „Grono proroków”), pierwszą książkę napisaną oryginalnie w języku albańskim, której autorem był Pjetër Bogdani. Innym autorem tekstów religijnych był Pjetër Budi. Do jego ważniejszych przekładów należą Nauka chrześcijańska (religijny traktat Roberta Bellarmina), Liturgika obrządku rzymskiego i Zwierciadło spowiedzi, wszystkie wydane w Rzymie. Do przekładów dołączył dwa, skierowane do albańskiego kleru, listy-przedmowy własnego autorstwa oraz 23 wiersze religijne (po łacinie i albańsku), z których część również była jego autorstwa.

Kościół prawosławny w Imperium Osmańskim dążył do grecyzacji prawosławnych Albańczyków. Reakcją na te działania były starania o wprowadzenie języka albańskiego do liturgii cerkiewnej, co doprowadziło do prób przetłumaczenia Biblii na ten język. W pierwszej połowie XVII wieku tzw. Anonim z Elbasanu przełożył fragmenty Nowego Testamentu. Cały tekst Biblii przetłumaczył Theodor Haxhifilipi, jednak z owego przekładu zachowały się tylko fragmenty. W latach 1824–1827 Grigor Gjirokastriti i Vangjel Meksi przełożyli Nowy Testament na dialekt toskijski i wydali ów przekład na Korfu, co miało spory wpływ na dalszy rozwój literackiego języka albańskiego.

W XVII i XVIII wieku wraz z ożywieniem życia kulturalnego Arboreszy, rozwijała się również ich literatura (w latach 30. XVIII wieku w Kalabrii otwarto dwa kolegia albańskie kształcące duchownych, w których uczono greki, łaciny i języka albańskiego), natomiast życie kulturalne na terenie Albanii skupiało się głównie na północy kraju – w przypadku literatury gegijskie piśmiennictwo religijno-dydaktyczne autorstwa księży z lokalnych klasztorów. W tej grupie znajdowało się wielu poetów poruszających tematy religijne, m.in. Nikollë Brankati, Nikollë Filja czy Nikollë Keta. Ten ostatni był autorem pierwszego sonetu w języku albańskim. Innym ważnym poetą arboreskim był Jul Variboba, uważany przez wielu Albańczyków za pierwszego prawdziwego albańskiego poetę. Jego poezja opierała się na piśmiennictwie ludowym, a jego pieśni nabożne wciąż są śpiewane przez Arboreszów. W 1762 roku opublikował on długi poemat „Żywot Najświętszej Marii Panny” („Ghiella e Shën Mëriis Virghiër”). Była to jedyna książka autorstwa Arboreszy wydana w XVIII wieku. Po albańsku pisali także włoscy misjonarze, a Francesco Da Lecce wydał w 1702 roku pierwszy słownik włosko-albański oraz pierwszą gramatykę języka albańskiego (1716).

W XVIII wieku zaczęła rozwijać się poezja mieszczańska w języku albańskim, zapisywana alfabetem arabskim. Twórców tej poezji nazywano bejtedżinami. Byli oni popularni wśród muzułmańskiej warstwy feudalnej, duchowieństwa i zamożnego mieszczaństwa. Bejtedżinowie byli pod dużym wpływem literatury orientalnej i język ich utworów zawiera wiele orientalizmów, głównie tureckich, arabskich i perskich. Twórczość ta była często przekazywana ustnie lub w odpisach rękopiśmiennych; niektóre utwory stały się anonimowe i zostały częścią poezji ludowej. Poezja mieszczańska podzieliła się na dwa nurty: świecki i religijny. Po raz pierwszy w albańskiej poezji zaczęto opisywać miłość, przyjaźń, piękno przyrody i kobiet. Rozwinęła się również poezja muzułmańska, którą zajmowali się głównie bektaszyci w XIX wieku; były to głównie hymny na cześć proroka i ody. Głównym przedstawicielem nurtu religijnego był Dalip Frashëri, autor wierszowanej historii islamu, zatytułowanej „Hadikaja” (1842).

Autorem pierwszego znanego tekstu (ok. 1725 roku) w języku albańskim zapisywanym alfabetem arabskim jest Muçi Zade. Ponadto stosowali go także Nezim Ibrahim Frakulla, Hasan Zyko Kamberi czy Muhamet Kyçyku, który napisał pierwsze w albańskiej literaturze poematy poetyckie: „Erveheja” i „Józef i Zulejka” („Jusufi e Zelihaja”). Innym ważnym przedstawicielem tej grupy był Zenel Bastari, który jako pierwszy w literaturze bejtedżinów przedstawił ideologiczną ekspresję świadomości społecznej.

Literatura odrodzenia narodowego

Naim Frashëri

Jeronim De Rada

Odrodzenie narodowe to okres dążenia Albańczyków do wyzwolenia spod panowania osmańskiego oraz odradzania się piśmiennictwa w języku albańskim, wcześniej zdominowanego przez wpływy osmańskie. Jego początek jest datowany na 1836 rok, kiedy Naum Bredhi (znany pod pseudonimem Naum Veqilharxhi) wystosował do prawosławnych Albańczyków list otwarty w języku greckim, w którym nakreślił zadania albańskiego ruchu narodowego w dziedzinie oświaty i kultury. Niedługo później Bredhi stworzył alfabet dla języka albańskiego i w 1844 opracował elementarz. W okresie odrodzenia rozwinęła się publicystyka, proza polityczna, poezja liryczna i epicka oraz powstała proza powieściowa i nowelistyczna, a także powstawały liczne stowarzyszenia i organizacje kulturalne, gazety i czasopisma w języku albańskim (najważniejsze z nich to „Albania” wydawana w latach 1897–1909 w Brukseli, a następnie w Londynie, „Światło”, tygodnik „Naród”, dwumiesięcznik satyryczny „Błyskawica” oraz tygodnik „Czas”); kultywowano język również przez otwieranie szkół z językiem albańskim (pierwsza w Korczy w 1887). Z inicjatywy wielu działaczy patriotycznych, na czele których stał Sami Frashëri, w 1879 roku w Stambule założono Towarzystwo do Publikacji Książek Albańskich, zwane Towarzystwem Stambulskim. Jeszcze w tym samym roku wydało ono w 20 tys. egzemplarzy „Elementarz języka albańskiego”, wprowadzając przy okazji ujednolicony alfabet dla tego języka. Ze względu na trudności ze strony władz tureckich, towarzystwo utworzyło wiele filii poza granicami Turcji: Światło (później Wiedza) w Bukareszcie (1881), Pragnienie w Sofii (1896), Braterstwo w Egipcie, Ognisko w Bostonie. Na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęto również otwierać filie towarzystwa w Albanii: Zjednoczenie (1899) i Świt (1901) w Szkodrze, Braterstwo w Elbasanie i Postęp w Korczy. Deklaracją programową ruchu odrodzeniowego stała się broszura Frashëriego pt. „Albania, czym była, czym jest i czym będzie”.

W okresie odrodzenia dominowała literatura patriotyczna oparta na wątkach historycznych. Powstał również pierwszy w historii dramat w języku albańskim, „Emira” autorstwa Antona Santoriego, którego 3 akty opublikował w latach 1883–1884 swoim miesięczniku „Sztandar Arboreszów” Jeronim De Rada. Pierwsze próby konstrukcji dramatycznej podejmował Andon Zako Çajupi, uznawany za jednego z twórców dramatu w Albanii i jego komedia obyczajowa „Czternastoletni narzeczony”. Stworzył również tragedię „Bohater kraju” i komedię polityczną pisaną prozą pt. „Po śmierci”, a także zbiór liryków i satyr „Ojciec Tomorri”. Głównym twórcą powieści był natomiast Ndoc Nikaj, uznawany za ojca powieści albańskiej.

Duży wkład w rozwój literatury i idei narodowowyzwoleńczej mieli Naim Frashëri, bektaszyta, autor poematu „Trzody i rolnictwo” (1882) oraz, w końcowym okresie twórczości, dwóch utworów epickich: „Qerbelaja” (1898) dotyczący walk politycznych i religijnych wśród muzułmanów oraz „Historia Skanderbega” (1898), który stał się najbardziej poczytnym utworem wśród ówczesnych Albańczyków i Jeronim De Rada, najwybitniejszy poeta Arboreszów w tym okresie, którego głównym dziełem jest „Pieśni Milosao” (1836), romantyczna ballada z elementami patriotycznymi, od której datuje się odrodzenie literatury Arboreszów. Był też założycielem pierwszego albańskiego czasopisma, miesięcznika polityczno-literackiego „Sztandar Arboreszów”, wydawanego w latach 1883–1887 oraz autorem poematów „Pieśni Serafiny Topii” i „Zwierciadło życia ludzkiego” (nowa wersja poprzedniego) oraz złożonego z pięciu ksiąg poematu „Nieszczęsny Skanderbeg”. De Rada jest uważany za twórcę nowoczesnej albańskiej literatury pięknej.

Początkiem nowelistyki albańskiej jest opowiadanie Kostandina Kristoforidhiego pt. „Góralskie polowanie”. Był on również autorem „Słownika albańsko-nowogreckiego”. Przetłumaczył także Nowy Testament na dialekt gegijski (1869) i toskijski (1879) (język tych przekładów stał się podstawą prozy okresu odrodzenia oraz wywarł ogromny wpływ na jej rozwój), a także napisał w języku nowogreckim gramatykę dialektu toskijskiego. Ponadto oczyścił język albański z barbaryzmów. Innym pionierem albańskiej nowelistyki był także Mihal Grameno. Do jego najważniejszych dzieł należą „Dobry ród”, „Pocałunek” i „Chrzcielny grób”. Był on także redaktorem czasopism „Liga Prawosławna” i „Czas”. Próbował również tworzyć dramaty – jest autorem tragedii „Śmierć Pyrrusa” oraz komedii „Klątwa na język albański”, jednakże akcja dramatyczna jest w nich słabo rozwinięta.

Innymi znaczącymi twórcami tamtego okresu byli m.in. Zef Sqiro, Gavril Dara, Filip Shiroka, Aleksander Stavre Drenova, Ndre Mjeda, Hil Mosi i Zef Serembe, który jest autorem wierszy „Za wolność Wenecji” i „Do pani Heleny”, a także zbioru wierszy, zatytułowanego po prostu „Wiersze” (wydane w 1926 roku przez jego wnuka), który zawierał treści patriotyczne, religijne i refleksyjne.

Kolejne lata

Fan Noli

W 1908 roku na kongresie albańskich działaczy narodowych w Monastirze uchwalono, że teksty w języku albańskim będą zapisywane w alfabecie łacińskim. Cztery lata później Albańczycy ogłosili we Wlorze Deklarację Niepodległości. Pojawiły się tłumaczenia literatury światowej na język albański, w tym także wydany w 1933 roku w Szkodrze przekład powieści Quo vadis Henryka Sienkiewicza, a w Szkodrze zaczęto wydawać pierwsze gazety. Na przełomie lat 20. i 30. zaczęła powstawać krytyka literacka, której początek jest związany z Faikiem Konicą i czasopismem „Albania”. W gronie najwybitniejszych twórców okresu międzywojennego warto wymienić Faika Konicę, Gjergja Fishtę i Fana Nolego, który w 1924 roku został premierem kraju.

Noli pisał głównie wiersze polityczne, np. „Chrystus z biczem”, „Marsz Barabasza”, „Marsz ukrzyżowania” i „Pieśń sułtana Salepa”, które były ironicznym i gniewnym protestem przeciwko ruchowi opozycyjnemu Ahmeda Zogu; był także autorem „Dziejów Skanderbega” (1921). Tłumaczył również powieści Szekspira (m.in. „Hamlet”, „Makbet” i „Otello”), Cervantesa („Don Kichot”), Chajjama („Rubajjaty”), Ibsena i Poego. Fishta był założycielem i redaktorem miesięcznika „Gwiazda Polarna”, który odegrał ważną rolę w życiu kulturalnym kraju po odzyskaniu niepodległości. Do jego ważniejszych utworów zalicza się cykl ballad epickich „Lutnia gór”, zbiór satyr „Osy Parnasu” oraz zbiór tekstów lirycznych „Sjesta muz”. Przetłumaczył także „Ifigenię w Aulidzie” oraz „Chorego z urojenia”. Innym poetą tamtego okresu był przedstawiciel symbolizmu, Lasgush Poradeci, który również był tłumaczem (przekładał m.in. twórczość Puszkina i Majakowskiego). Jest on często nazywany najwybitniejszym albańskim poetą XX wieku, a w swoich dziełach często opisywał Jezioro Ochrydzkie.

Fatos Lubonja

Ismail Kadare

Po objęciu władzy przez Envera Hoxhę, literatura została podporządkowana stylistyce socrealizmu, dlatego też rozwijała się w izolacji od literatury światowej. Tematyka narodowo-patriotyczna była głównym nurtem literatury tamtego okresu. Twórcom stojącym w opozycji do reżimu zakazywano pisania, skazując na długoletnie kary więzienia, np. Fatos Lubonja spędził w więzieniu 17 lat (1974–1991). W 1945 roku powołano Związek Pisarzy i Artystów Albanii, który wydawał czasopisma „Listopad” i „Światło”. Głównymi autorami byli poeci Dhimitër Shuteriqi, Shefqet Musaraj i Llazar Siliqi oraz prozaicy: wspomniany wcześniej Shuteriqi, Fatmir Gjata i Zihni Sako. Jednym z ważniejszych twórców socrealistycznych był też Dritëro Agolli (1931–2017), długoletni przewodniczący Związku Pisarzy i Artystów Albanii (1973–1992). Zadebiutował w 1958 roku; pisał zarówno opowiadania i powieści, jak i utwory poetyckie oraz dramaty. W latach 70. był krytykowany za ironię, którą uważano za krytykę systemu Hoxhy. Innymi ważnymi twórcami tamtego okresu byli Kolë Jakova, Sterjo Spasse, Fatmir Gjata i Fatos Arapi.

Po upadku komunizmu ponownie zaczęto tłumaczyć literaturę światową i współczesną. Powstały nowe czasopisma literackie, a swoje utwory zaczęli tworzyć pisarze eliminowani przez komunistyczne władze oraz byli więźniowie polityczni (m.in. Lubonja, który często w swoich tekstach poruszał motyw komunistycznych obozów pracy). Najbardziej znanymi poza granicami Albanii współczesnymi pisarzami są m.in. Ismail Kadare (zdobywca pierwszej w historii Man Booker International Prize w 2005 roku oraz tłumacz wierszy Adama Mickiewicza na język albański, który w swojej twórczości wykorzystuje elementy mitologii greckiej oraz albańskich legend), Ylljet Aliçka, Fatos Kongoli, laureatka nagrody Kristal Vilenice – Luljeta Lleshanaku, Ben Blushi – laureat Nagrody Literackiej Unii Europejskiej z 2014 roku oraz Ridvan Dibra.

Bibliografia

• Wacław Cimochowski: Literatura albańska. W: Władysław Floryan (red.): Dzieje literatur europejskich. T. 3, cz. 2: Literatura bułgarska, literatury narodów Jugosławii, literatura węgierska, literatura albańska, literackie dziedzictwo Celtów - wprowadzenie ogólne, literatura irlandzka, literatura szkocko-gaelicka, literatura w języku Manx, literatura walijska, literatura kornicka, literatura bretońska, literatura polska w kontekście europejskim. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1991. ISBN 978-83-01-08523-0.
• Robert Elsie: Albanian Literature: A Short History. London: I.B. Tauris, 2005. ISBN 1-84511-031-5. (ang.)
• Robert Elsie: Historical Dictionary of Albania. Lanham: Scarecrow Press, 2010, seria: Historical Dictionaries of Europe. ISBN 978-0-8108-6188-6. (ang.)
• Koço Bihiku: A History of Albanian Literature. Tirana: 8 Nëntori, 1980. (ang.)
• Robert Elsie: Histori e letërsisë shqiptare. Abdurrahim Myftiu (tłum.). Tirana: Dukagjini, 1997. (alb.)
• Tibor Dienes: Albania – przewodnik turystyczny. Łódź: Księży Młyn, 2008, seria: Miejsca świata. ISBN 978-83-61253-18-1.
• H.T. Norris: Islam in the Balkans: Religion and Society Between Europe and the Arab World. London: Hurst & Company, 1993. ISBN 1-85065-167-1. (ang.)
• Grażyna Federowicz (red.): Quo Vadis Henryka Sienkiewicza – bibliografia wydań polskich i obcojęzycznych/Quo Vadis by Henryk Sienkiewicz – bibliography of the Polish and foreign language editions. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2016, s. 37. ISBN 978-83-7009-655-7. (pol. • ang.)
• Robert Elsie. Albanian Literature in the Moslem Tradition: Eighteenth and Early Nineteenth Century Albanian Writing in Arabic Script. „Oriens”. 33, s. 287-306, 1992. DOI: 10.2307/1580608. ISSN 0078-6527 (ang.). 
• Irena Sawicka. A Crossroad Between West, East and Orient – The Case of Albanian Culture. „Colloquia Humanistica”. 2 (2013), s. 97-113, 2013. Instytut Slawistyki PAN. DOI: 10.11649/ch.2013.006. ISSN 2392-2419 (ang.). 
• Mazzlum Saneja. Twórczość „narodu wyklętego”. „Nasz Głos”. 6-7/2008 (135-136), s. 39-40, 2008. Civitas Christiana. ISSN 1507-8426.  (cały numer)
• Kritika letrare. W: Sabri Hamiti: Letërsia moderne shqipe. Tirana: UET-Press, 2009, s. 433-437. ISBN 978-99956-39-03-7. (alb.)
• Robert Elsie: Zarys historii literatury albańskiej. T. 3: Albańska literatura wieku XVIII i XIX. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2004. ISBN 978-83-231-1679-0.

Literatura dodatkowa

• Robert Elsie: History of Albanian literature. New York: Columbia University Press, 1995. ISBN 0-88033-276-X. (ang.)
• Mehmet Kraja: Historia e letërsisë shqipe. Prishtinë: Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, 2010. ISBN 978-9951-413-90-9. (alb.)
• Anthony J. Klančar. Modern Albanian Literature. „Books Abroad”. 16, No. 1, s. 20-23, 1942. DOI: 10.2307/40082372 (ang.).