Polskie pociągi pancerne
Polskie pociągi pancerne – rodzaj polskiej broni pancernej, głównie w okresie II RP (ale stosowanej także w pierwszych latach Polski Ludowej).
Pociągi pancerne w większości wywodzące się ze składów z okresu pierwszej wojny światowej, zmodernizowano w okresie międzywojennym. Brały one udział we wszystkich znaczących konfliktach II Rzeczypospolitej – w powstaniu wielkopolskim, wojnie z Ukraińcami, wojnie z bolszewikami i trzecim powstaniu śląskim. Kilkanaście pociągów pancernych uczestniczyło w kampanii wrześniowej. Były też wykorzystywane przez Polskie Siły Zbrojne oraz we wczesnym okresie powojennym (przez Służbę Ochrony Kolei i ludowe Wojsko Polskie).
Powstanie styczniowe
[edytuj | edytuj kod]W niektórych polskich źródłach znajduje się stwierdzenie, że pierwszy pociąg pancerny na ziemiach polskich wykorzystano podczas bitwy w Sosnowcu w powstaniu styczniowym. Wagony „opancerzono” podkładami kolejowymi i powycinano otwory strzelnicze. Pociąg nie wziął udziału w bezpośredniej walce, służąc jedynie jako środek transportu na miejsce walki[1] . Stefan Kieniewicz w 1964 roku ostro skrytykował nazywanie tego incydentu wykorzystaniem pociągu pancernego w walce:
I wreszcie na zakończenie niniejszego głosu gorący apel do pisarzy powieści historycznych, których interesuje problematyka powstania styczniowego: piszcie o nim jak najwięcej, ale róbcie to bez przesady, trzymając się w miarę możliwości prawdy historycznej o tych wielkich wydarzeniach. A już najmocniej należy wystrzegać się pisania różnego rodzaju głupstw. Pozwolę sobie przytoczyć jeden „kwiatek” z tej łączki: oto z dodatku do Żołnierza Polskiego poświęconego setnej rocznicy powstania 1863 r, ze zdumieniem dowiedziałem się, że w znanej potyczce w Sosnowcu po raz pierwszy w historii wojskowości użyto taktycznie pociągu pancernego. Co za nonsens! Przecież partyzanci zatrzymali pociąg kilometr przed stacją, wysiedli zeń, najnormalniej w świecie sformowali tyralierę i ruszyli w stronę osady. Tak więc była to najzwyklejsza potyczka, jakich setki miały miejsce w powstaniu. A niestety, podobne, bardzo szkodliwe dla czytelnika potknięcia zdarzają się nie tylko mało znanym redaktorom[2].
Pierwsza wojna światowa
[edytuj | edytuj kod]Pod koniec pierwszej wojny światowej pierwsze pociągi pancerne znalazły się w składzie polskich formacji wojskowych na Wschodzie[3]. Jednostki te przygotowały kilkusetosobową kadrę i dysponowały sześcioma improwizowanymi pociągami pancernymi i jednym zdobycznym)[4]:
- „Związek Broni” w I Korpusie Polskim w Rosji (10 lutego – 10 maja 1918)
- Nr 1 w Murmańsku (3 lipca – 29 września 1918, linia Archangielsk – Wołogda)
- Nr 2 w Murmańsku (jw.)
- „Warszawa” w 5 Dywizji Strzelców Polskich (lato 1918 – zima 1919; osłaniały ewakuacje dywizji przez Krasnojarsk, Irkuck, Harbin do Władywostoku)
- „Kraków” w 5 DSP (jw.)
- „Poznań” w 5 DSP (jw.)
- „Poznań II” – rosyjski pociąg pancerny zdobyty 24 grudnia 1919 na stacji kolejowej Tajga przez żołnierzy 5 Pułku Artylerii Polowej w walce ze zbuntowanymi oddziałami admirała Kołczaka, komendantem pociągu był mjr Ludwik Jurkiewicz[5].
Początki organizacji wojsk kolejowych
[edytuj | edytuj kod]W latach 1918–1919 na terenie powstającego państwa polskiego znajdowali się tylko nieliczni żołnierze doświadczeni w obsłudze tego rodzaju broni[4]. Problem były także braki w sprzęcie; znacząca jego część została pozyskana 28 października 1918, gdy oddział POW rozbroił austriacki 3 dywizjon pancerny, albo pochodziła z austriackich składów w Rzeszowie i Nowym Sączu. Pociągi pancerne początkowo budowano i naprawiano w Krakowie (Kierownictwo Budowy Pociągów Pancernych nr 2), Nowym Sączu (Warsztaty Kolejowe), Lwowie (Główne Warsztaty Kolejowe) i Warszawie, a w mniejszym stopniu – w Wilnie i Stanisławowie[6]. Wiele z tych pierwszych pociągów (oficjalnie nazywanych „improwizowanymi”) miało znaczące braki w uzbrojeniu i opancerzeniu; do opancerzenia wykorzystywano metalowe bramy, beton i worki z piaskiem; żołnierze nazywali je „ruchomymi okopami”[7].
Produkcja:
- Kraków i Nowy Sącz: do kwietnia 1919, zbudowano 7 pociągów pancernych, w tym pociąg „Wawel”[8]
- Nowy Sącz: opancerzono 12 parowozów i 70 wagonów, zbudowano pociąg Stefan Czarniecki[7]
- Lwów: do końca 1920, opancerzono 16 parowozów i 62 wagony, naprawiono 22 parowozy i 21 wagonów, zbudowano pociągi p.p. 3 „Podpułkownik Lis-Kula” (28 listopada 1918), „Pionier” (6 lutego 1919) i „Paderewski”[9]
- Warszawa: opancerzano wagony i parowozy, naprawiono 13 pociągów, zbudowano tam pociągi nr 11 do nr 15: nr 11 „Poznańczyk” (31 grudnia 1918), nr 13 „Boruta” (styczeń 1919), nr 14 „Zagończyk ” (styczeń 1919) i nr 15 „Groźny”[10]
- Wilno: opancerzono tam kilka parowozów i 30 wagonów[11]
W latach 1918–1920 w różnych zakładach wyprodukowano około 90 pociągów pancernych, budując lub opancerzając lokomotywy i kilkaset wagonów[12]. Ustalenie dokładnej liczby jest trudne; żywot niektórych składów był bardzo krótki; składy często łączono, pozostawiając nazwę jednego z nich[12]. Dodatkowo sytuację komplikuje wykorzystywanie pociągów zdobycznych.
Walki o granice
[edytuj | edytuj kod]Powstanie wielkopolskie
[edytuj | edytuj kod]W powstaniu wielkopolskim brały udział pociągi pancerne „Wawel”, „Poznańczyk”[13], „Rzepicha”, „Danuta” i „Goplana”[14].
Wojna polsko-ukraińska
[edytuj | edytuj kod]W wojnie z Ukraińcami walczyły następujące pociągi pancerne:
- „Kozak”
- „Odsiecz” później nazwany „Śmiały”[15]
- „Piłsudczyk”
- P.P. 3 („Pepetrójka”, ukończony 28 listopada 1918 roku), przemianowany na „Podpułkownik Lis-Kula” (w kwietniu 1919)[9]
- „Gromobój”
- „Pionier”
Wojna polsko-bolszewicka
[edytuj | edytuj kod]Nie jest znana dokładna liczba pociągów pancernych, które walczyły na wojnie z bolszewikami. Dotychczas ustalono nazwy 50 pociągów pancernych. Na skutek strat w akcji gotowa do użycia liczba pociągów przez większość wojny wynosiła poniżej dwudziestu[12]. 1 grudnia 1920 roku w skład wojsk kolejowych wchodziło 26 pociągów pancernych:
|
|
Pozostałe pociągi pancerne:
- „Boruta”[12] (utracony 25 lipca 1920 pod Kuźnicą)
- „Boruciątko” (utworzony po rozbiciu Boruty[12]; utracony w 1920)
- „Generał Dąbrowski” eks-„Grot” (zniszczony 5 lipca 1920 pod Równem)
- „Generał Dowbor” eks-„Krechowiak” (6 czerwca 1920 pod Wczerajsze)
- „Generał Konarzewski” (utracony 9 lipca 1920 pod Bobruskiem)
- „Generał Listowski” eks-„Postrach” (zniszczony 2 sierpnia 1920 pod Terespolem)
- „Generał Sikorski” (utracony 26 czerwca 1920 pod Słowiecznem)
- „Gromobój”
- „Groźny Szeroki” (utracony na Ukrainie wiosną 1920)
- „Kaniów II”
- „Piłsudczyk Szeroki” (utracony 19 lipca 1920 pod Baranowiczami)
- „Pionier Szeroki” (utracony 17 czerwca 1920)
- „Saper”
- „Smok”
- „Śmiały Szeroki” (zlikwidowany 2 kwietnia 1920, komendant – por. Kazimierz Bogucki[a])
- „Zagończyk” (zlikwidowany we wrześniu 1920)
III powstanie śląskie
[edytuj | edytuj kod]W czerwcu 1921, w czasie III powstania śląskiego, oddziały powstańcze dysponowały szesnastoma pociągami pancernymi, zorganizowanymi w cztery grupy, każda w składzie dwóch dywizjonów po dwa pociągi. Cztery z tych szesnastu pociągów nie nadawały się do akcji z powodu usterek. Przy Naczelnym Dowództwie Wojsk Powstańczych funkcjonował Inspektorat Pociągów Pancernych. Przeciętny pociąg miał dwa działa, kilkanaście karabinów i oddział szturmowy[11][16].
|
|
|
Okres międzywojenny
[edytuj | edytuj kod]W połowie 1921 zarządzono likwidację dwunastu pociągów. Pozostałe dokompletowano i ujednolicono uzbrojenie. W służbie postanowiono zatrzymać 12 pociągów:
- nr 1 Piłsudczyk
- nr 2 Śmigły
- nr 3 Pierwszy Marszałek
- nr 4 Groźny
- nr 5 Danuta
- nr 6 Zagończyk
- nr 7 Paderewski
- nr 8 Śmierć
- nr 9 Poznańczyk
- nr 10 Bartosz Głowacki
- nr 11 Stefan Czarniecki
- nr 12 Generał Sosnkowski
Z tych dwunastu pociągów utworzono sześć dywizjonów, które włączono w skład pułków saperów kolejowych (element wojsk inżynieryjnych). Istniały trzy pułki saperów kolejowych (1 pułk saperów kolejowych w Krakowie; 2 pułk saperów kolejowych w Jabłonnie/Legionowie, 3 pułk saperów kolejowych w Poznaniu). 17 października 1923 roku Oddział I Sztabu Generalnego wydał rozkaz przeniesienia pociągów pancernych na stopę pokojową. Miejscem demobilizacji były pułki saperów kolejowych w Krakowie, Jabłonnie i Poznaniu. Wielu żołnierzy zdemobilizowano, znaczną część sprzętu uznano za przestarzały i poddano rozbiórce[17]. W 1924 roku 3 pułk rozformowano[18]; w tym roku rozformowano także dywizjony pociągów pancernych, a ich sprzęt zdeponowano jako zapas mobilizacyjny. W celach szkoleniowych sformowano w 1924 roku dywizjon ćwiczebny pociągów pancernych (jako 4 batalion przy 2 pułku saperów kolejowych w Jabłonnie/Legionowie) w składzie:
Zimą 1924 roku rozpoczęły się pierwsze kursy w dywizjonie ćwiczebnym; do jesieni 1927 roku przeszkolono ponad 2000 oficerów i żołnierzy. W styczniu 1925 roku pododdział ten przemianowano na dywizjon szkolny pociągów pancernych. W październiku 1927 roku dywizjon szkolny zmienił nazwę na 1 dywizjon pociągów pancernych. 17 kwietnia 1928 roku na bazie 1 pułku saperów kolejowych sformowano 2 dywizjon pociągów pancernych w Niepołomicach. Każdemu dywizjonowi przydzielono 6 pociągów. W skład każdego dywizjony wchodziły: dowództwo, szkolny pociąg pancerny, kadrowy pociąg pancerny, plutony: ogniowy, motorowy, wypadowy minersko-saperski, łączności, gospodarczy, kompania drezyn, kwatermistrzostwo, park pancerny i warsztaty[19]. W maju 1929 roku nastąpiła radykalna reorganizacja wojsk inżynieryjnych; obydwa pułki saperów kolejowych przemianowano na bataliony mostów kolejowych. W 1936 roku armia dysponowała 10 pociągami, po 5 w każdym dywizjonie; liczba ta utrzymała się do okresu września 1939 roku[20].
W 1931 roku zakończyła się modernizacja pociągów pancernych, uzbrajanych w jednolite działa i karabiny maszynowe[19]. Stosowano nieoficjalny podział na pociągi „lekkie” i „ciężkie”[21]. Składy „lekkie” miały parowóz pancerny z tendrem, dwa wagony artyleryjskie i jeden szturmowo-desantowy, wagony były zbrojone głównie w sprzęt austriacki z okresu pierwszej wojny światowej i zdobyczny rosyjski z okresu wojny polsko-bolszewickiej; zwykle oznaczało to 2–4 działa 75 milimetrów, 8–16 ciężkich karabinów maszynowych i dwa ckm-y przeciwlotnicze[21]. Do tego pociągowi towarzyszył także pluton drezyn pancernych, później zastąpionych w „ciężkich” składach czołgami (FT-17) i tankietkami[22]. Składy „ciężkie” miały podobny zestaw wagonów, ale lepszej jakości sprzęt: parowozy Ti3, w wagonie artyleryjskim (z opancerzeniem 12–25 milimetrów i załogą 27 żołnierzy), haubice kalibru 100 milimetrów (wz. 14/19A) obok dział 75 milimetrów (wz. 02/26), lepsza lokalizacja karabinów maszynowych (wysuwane stanowiska, wieżyczka); w sumie ckm-ów było w wagonie artyleryjskim sześciu do ośmiu[23]. Wagon szturmowy miał mniejszą liczbę ckm-ów (około czterech), była tam radiostacja pociągu, załoga składała się ze plutony wypadowego, obsługi ckm-ów, i sekcji techniczno-łącznościowej (obsługa agregatów, radiostacji itp.)[24]. Składy zwykle miały dwie platformy o nośności siedemnastu ton, z materiałami do naprawy lub niszczenia torów i pozaszynowymi środkami lokomocji (łazik, motocykle, rowery)[25]. Każdy pociąg pancerny posiadał także skład gospodarczy, obsadzony przez pluton techniczno-gospodarczy (około 48 ludzi)[26]. Skład gospodarczy dysponował kilkoma (zwykle czterema) ckm-ami, miał wagony mieszkalne, amunicyjne, sprzętowe, warsztat mechaniczny, kuchnię, izbę chorych, kancelarię itp.[26] Pełna załoga pociągu pancernego (ze składem gospodarczym) liczyła 8 oficerów, 59 podoficerów i 124 strzelców (zobacz więcej w organizacja wojenna polskiego pociągu pancernego w 1939)[26].
Do połowy lat 30. pociągi pancerne uważano za znaczącą siłę[27], jednak pod koniec lat trzydziestych narastało przekonanie, że jest to przestarzały rodzaj broni. Dlatego też w tym okresie przestano rozbudowywać i modernizować pociągi; istniejące miały być używane aż do pełnego wyeksploatowania, bez planowych uzupełnień[28].
Kampania wrześniowa
[edytuj | edytuj kod]Pociągi zmobilizowane przez 1 dywizjon pociągów pancernych w Legionowie (dow. ppłk Jan Damasiewicz) otrzymały numery 11–15, natomiast pociągi zmobilizowane przez 2 dywizjon pociągów pancernych w Niepołomicach (dow. mjr Sączewski) otrzymały numery 51–55[29]. Ponadto 2 dywizjon wystawił Ośrodek Zapasowy Pociągów Pancernych[30]. Do 1 września zmobilizowano pociągi nr 11, 12, 13, 51, 52, 53, 54 i 55; zostały przydzielone do różnych armii i grup operacyjnych, gdzie miały stanowić jednostki szybkiej interwencji i ochrony linii kolejowych[30]. Pociągi nr 14 i 15 zakończyły mobilizację 3 września i zostały skierowane do odwodu Naczelnego Dowództwa[30].
Poza 10 pociągami etatowymi, wojska polskie sformowały też kilka pociągów improwizowanych. Do transportu ewakuacyjnego 1 dywizjonu włączono jeden wagon bojowy; 2 dywizjon zmobilizował także szkolny pociąg pancerny.
Latem 1939 roku dowództwo Lądowej Obrony Wybrzeża postanowiło sformować jednostkę pociągów pancernych do Obrony Wybrzeża[31]. W warsztatach portowych Marynarki Wojennej w Gdyni opancerzono prowizorycznie (workami z piaskiem) dwie lory i dwa wagony, uzbrojone w dwa działa kalibru 75 milimetrów z flotylli rzecznej w Pińsku; załogę skompletowano z trzech baterii morskiego dywizjonu artylerii lekkiej[31]. Pociąg ten był gotowy 26 sierpnia[32]. 3 września warsztaty opuścił drugi pociąg; składał się on z dwóch krytych wagonów wzmocnionych skrzyniami z piaskiem, załogę stanowili żołnierze 2 Morskiego Pułku Strzelców[32]. 7 września zakończono pracę nad trzecim pociągiem; do opancerzenia jego wagonów użyto blachy 9 mm, przeznaczonej na niszczyciele „Orkan” i „Huragan”[33]. Improwizowane pociągi pancerne stoczyły w obronie wybrzeża 14 walk[34]. Dwa pierwsze (źródła nie podają ich nazw, tylko kolejność), lekko opancerzone, zostały dość szybko unieszkodliwione przez nieprzyjaciela ("pierwszy" – 4 września, "drugi" – nocą z 3 na 4 września); pociąg trzeci („Smok Kaszubski”) walczył do 12 września[35].
20 września Dowództwo Obrony Warszawy sformowało dwa improwizowane pociągi pancerne, którym nadano numery 1 i 2. Pociągi te miały dwie armaty 75 mm i dwa ciężkie karabiny maszynowe na trzech lekko opancerzonych platformach. Pociąg pancerny nr 1, sformowany 22 września, pozostawał w dyspozycji dowódcy Odcinka „Warszawa-Zachód”, płk dypl. Mariana Porwita, a Pociąg Pancerny nr 2, sformowany 23 września, pozostawał w bezpośrednim podporządkowaniu gen. bryg. Waleriana Czumy. O działalności tych pociągów brakuje dokładniejszych danych; źródła nie podają także ich nazw[36].
W kampanii wrześniowej wzięły po stronie polskiej następujące pociągi:
- pociąg pancerny nr 11 – kpt. Bolesław Korobowicz, przydział Armia „Poznań”. Zniszczony 16 września[37].
- pociąg pancerny nr 12 – kpt. Kazimierz Majewski, przydział Armia „Poznań”. Zniszczony 9 września[37].
- pociąg pancerny nr 13 – kpt. Stanisław Młodzianowski, przydział Armia „Modlin”. Zniszczony 10 września[37].
- pociąg pancerny nr 14 – kpt. Jerzy Żelechowski, od 9 września kpt. Henryk Galwelczyk, odwód Naczelnego Dowództwa, przydział Armia „Pomorze”. Zniszczony 16 września[37].
- pociąg pancerny nr 15 – kpt. Kazimierz Kubaszewski, odwód Naczelnego Dowództwa. Zniszczony 28 września[37].
- pociąg pancerny nr 51 – kpt. Leon Cymborski, od 2 września kpt. Zdzisław Rokossowski, przydział Armia Kraków. Zniszczony 22 września[37].
- pociąg pancerny nr 52 – kpt. Mikołaj Gonczar, przydział Armia „Łódź”. Zniszczony 20 września[37].
- pociąg pancerny nr 53 – kpt. Mieczysław Malinowski, przydział Armia „Łódź”. Skapitulował 22 września[37].
- pociąg pancerny nr 54 – kpt. Jan Rybczyński, od 2 września kpt. Józef Kulesza, przydział Armia Kraków. Zniszczony 7 września[37].
- pociąg pancerny nr 55 – kpt. Andrzej Podgórski, początkowo przydział Grupa Operacyjna „Wyszków”, od 3 września, przydzielony do Armii Prusy. Zniszczony 19 września[37].
- szkolny pociąg pancerny – kpt. Franciszek Pietrzak. Zniszczony 10 września[b][38]
- pociąg pancerny nr 1 (improwizowany przy obronie Warszawy)[36] – por. rez. br. panc. Tadeusz Studziński
- pociąg pancerny nr 2 (improwizowany przy obronie Warszawy)[36] – por. rez. br. panc. Stanisław Waśkiewicz
- Pierwszy improwizowany pociąg pancerny Obrony Wybrzeża – por. Zygmunt Budzyński[32]. Zniszczony 4 września
- Drugi improwizowany pociąg pancerny Obrony Wybrzeża – por. A. Matuszak[39] Zniszczony 4 września
- Trzeci improwizowany pociąg pancerny Obrony Wybrzeża „Smok Kaszubski: – kpt. mar. Jerzy Tadeusz Błeszyński, a po jego zranieniu por. mar. Adrian F. Hubicki[33]. Zniszczony 12 września
We wrześniu pociągi pancerne brały udział w blisko 90 walkach z oddziałami niemieckimi. Miały udział w lokalnych sukcesach, zwłaszcza odznaczyły się pociągi nr 53 w bitwie pod Mokrą i nr 54 w obronie Śląska[40]. Pociągi pancerne zniszczyły lub uszkodziły kilkadziesiąt pojazdów pancernych, zestrzeliły lub uszkodziły trzy samoloty, zadały znaczne straty piechocie wroga. Pociągi nr 11 i 55 zostały zniszczone w bezpośredniej walce z nieprzyjacielem; nr 13 został zniszczony przez lotnictwo wroga; większość pozostałych została zniszczona przez własne załogi, gdy warunki uniemożliwiły dalszą walkę[41]. Skuteczność pociągów pancernych zaskoczyła zarówno dowództwo własne jak i niemieckie[42].
Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie
[edytuj | edytuj kod]Służba Ochrony Kolei
[edytuj | edytuj kod]Po 1945 Służba Ochrony Kolei (SOK) dysponowała czterema pociągami i dwiema drezynami pancernymi:
- nr 1 „Szczecin”
- nr 2 „Grom”
- nr 3 „Huragan”
- nr 4 „Błyskawica”
- drezyna pancerna Steyr
- drezyna pancerna „Baśka”
Dowódcą utworzonego na początku 1947 dywizjonu pociągów pancernych SOK został kpt. Marian Jarosz (stacjonował w Zagórzu i uczestniczył w walkach z Ukraińską Powstańczą Armią (UPA)[43]. Pociąg nr 2 „Grom” uczestniczy w ochronie szlaków podczas referendum ludowego w 1946 i pierwszych powojennych wyborów w 1947, następnie został wykorzystany w filmie pt. Jarzębina czerwona z 1969, po czym przebywał w Przemyślu, a ostatecznie przejęło go Muzeum Kolejnictwa w Warszawie[44].
Pociągi te zostały wycofane ze służby po 1950.
Dywizjon Artylerii Kolejowej
[edytuj | edytuj kod]W 1947, na bazie poniemieckiego pociągu pancernego sformowany został dywizjon artylerii kolejowej (dakol), jako jednostka podległa Polskiej Marynarce Wojennej, dowodzona przez kmdr. por. I. Sitnickiego, formowany na Oksywiu, później w Darłowie. Planowano modernizację jednostki, której jednak nie przeprowadzono. Dywizjon został rozformowany we wrześniu 1952 roku[45].
W polskich muzeach
[edytuj | edytuj kod]Obecnie w Polsce znajdują się trzy zachowane egzemplarze sprzętu pancernego:
- improwizowany wagon pancerny (prawdopodobnie z pociągu nr 11 Poznańczyk) w Poznaniu
- improwizowany wagon pancerny w Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku w Jaworzynie Śląskiej. Wagon pochodzi ze pociągu pancernego SOK P.P Nr 1 „Szczecin”[46][47]
- ciężka drezyna pancerna PT16 (Panzertriebwagen 16) w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie; od 2001 Panzertriebswagen 16 znajdował się w skansenie taboru kolejowego w Chabówce, obecnie w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie.
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Porucznik Kazimierz Bogucki, komendant Pociągu Pancernego „Śmiały Szeroki”, 9 listopada 1920 został pośmiertnie awansowany na kapitana piechoty z dniem 25 września 1920 „w uznaniu nadzwyczajnych zasług dla dobra Ojczyzny położonych i okupionych bohaterską śmiercią”. Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 45 z 24 listopada 1920 r., s. 1227.
- ↑ Przy 2 Dywizjonie. Spotyka się nazwy: „Stefan Czarniecki” też „Zagończyk” lub „Naprzód” – sprzeczne dane. Za przypisem Jana Brzeskiego w przypisach do pamiętnika (Konieczny 1999 ↓, s. 26). Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓ sugerują, że każdy dywizjon miał pociąg szkolny; Brzeski na s. 7 (wstęp do pamiętnika) także sugeruje, że 1 Dywizjon też miał pociąg szkolny; brakuje o nim jednak innych danych.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Świątecki 2013 ↓.
- ↑ Kieniewicz 1964 ↓, s. 228.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 9.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 10.
- ↑ Jaskulski 1997 ↓, s. 9.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 11.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 16.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 14.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 15.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 17.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 19.
- ↑ a b c d e f Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 20.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 14, 17.
- ↑ Rezler 2008 ↓, s. 313.
- ↑ Lucjan Fac , Marek Mikrut , Pierwsze w walce Lwów i Przemyśl 1918, 2019 .
- ↑ Sobczyński 1934 ↓, s. 22.
- ↑ a b c d Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 23.
- ↑ Wojskowy przegląd historyczny, 41:3–4, s. 81.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 24.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 33.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 29.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 29, 31.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 29-30.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 30.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 30-31.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 32.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 25.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 32-33.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 33-34.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 34.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 172.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 173.
- ↑ a b Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 175–176.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 181–182.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 175–176, 181–182.
- ↑ a b c Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 104–105.
- ↑ a b c d e f g h i j Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 35, 207.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 207.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 174–176.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 202.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 204.
- ↑ Krawczak i Odziemkowski 1987 ↓, s. 204-205.
- ↑ Improwizowane pociągi pancerne Służby Ochrony Kolei (SOK). pibwl.republika.pl. [dostęp 2014-06-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 marca 2016)].
- ↑ Artur Bata: Bieszczady w ogniu. Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 205. ISBN 83-03-01790-X.
- ↑ Magnuski 1985 ↓, s. 284.
- ↑ Janusz Magnuski: Wozy bojowe LWP 1943-1983. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1985, s. 282. ISBN 83-11-06990-5.
- ↑ Michał Drela: Pociągi pancerne z okresu 1940-1948. Polskie Pociągi Pancerne. [dostęp 2015-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-01)]. (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Stanisław Jaskulski: 30 Poleski Pułk Artylerii Lekkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. zeszyt 105. ISBN 83-87103-41-1.
- Stefan Kieniewicz: Powstanie styczniowe 1863. T. 2. Polskie Towarzystwo Historyczne, 1964.
- Bronisław Konieczny: Mój wrzesień 1939. Pamiętnik z kampanii wrześniowej spisany w obozie jenieckim. Kraków: Księgarnia Akademicka, 1999, seria: Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. ISBN 83-7188-328-5.
- Tomasz Krawczak. Polskie pociągi pancerne w wojnie obronnej 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2, s. 149-179, 1982. Warszawa: Wydawnictwo "Czasopisma Wojskowe". ISSN 0043-7182.
- Tadeusz Krawczak, Janusz Odziemkowski: Polskie pociągi pancerne w wojnie 1939 r. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, seria: Biblioteka Pamięci Pokoleń. ISBN 83-05-11723-5.
- Zbigniew Lalak: Broń pancerna w PSZ 1939–1945. Warsaw: Pegaz-Bis : O.K. Media, 2004. ISBN 83-922002-0-9.
- Janusz Magnuski: Wozy bojowe LWP 1943-1983. Warszawa: Wydawn. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 978-83-11-06990-9.
- Adam Jacek Ostrówka: Pociągi Pancerne Wojska Polskiego 1918–1939. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2004. ISBN 83-7322-673-7.
- Marek Rezler: Powstanie Wielkopolskie 1918–1919: spojrzenie po 90 latach.. Dom Wydawniczy Rebis, 2008.
- Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
- Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1989. ISBN 83-11-07660-X.
- Bernard Sobczyński. Rozwój historyczny pociągów pancernych. „Przegląd Wojskowo-Techniczny. Broń Pancerna i Samochody”. 15 (1), s. 14-30, 1934. Warszawa: Drukarnia Ministerstwa Spraw Wojskowych; Dowództwo Saperów; Dowództwo Broni Pancernych; Dowództwo Wojsk Łączności.
- Piotr Świątecki: PIERWSZY POLSKI POCIĄG PANCERNY. Gmina. Magazyn samorządowy, 2013-06-24. [dostęp 2013-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-29)]. (pol.).
- Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918–1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddz. Broni Pancernej, 1971.