Nowogród

Szablon:POL miasto infobox Nowogród – miasto w woj. podlaskim, w powiecie łomżyńskim, nad Narwią, ok. 15 km od Łomży. Jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Nowogród. Wprawdzie dzisiejszy Nowogród położony jest na wzgórzu, jednak pierwotnie miasto zlokalizowane było u zbiegu rzek Narwi i Pisy, które dziś stanowią szlaki spływów kajakowych, łącząc dorzecze Wisły z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi.

Prawa miejskie Nowogród uzyskał w 1427. W 1869 je utracił, a następnie wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości, zostały one przywrócone. W okresie przedrozbiorowym miasto było siedzibą kasztelanii i jednym z ważniejszych grodów Mazowsza. Miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego w województwie mazowieckim. W Nowogrodzie mieścił się także sąd bartny.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. łomżyńskiego. Według danych z 30 czerwca 2012 r. miasto liczyło 2193 mieszkańców.

W miejscowości znajduje się kościół, który jest siedzibą parafii Narodzenia NMP. W strukturze kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, diecezji łomżyńskiej, dekanatu Łomża – św. Brunona.

Z dziejów Nowogrodu

W IX wieku w widłach Pisy i Narwi powstał pierwszy gródek obronny, który istniał do XII wieku. Miejsce lokalizacji pierwszego grodu leży po drugiej stronie rzeki Narwi w stosunku do dzisiejszego Nowogrodu, po lewej od ujścia Pisy. W miejscu grodu znalezione zostały groty strzał oraz topory bojowe. W XIII wieku na wysokim brzegu Narwi, gdzie obecnie znajduje się skansen, wybudowano nowy gród o umocnieniach drewniano-ziemnych.

Pierwsze pisemne wzmianki o Nowogrodzie pochodzą z 27 grudnia 1355. Mówią one o nadaniu przez króla Kazimierza Wielkiego ziemi warszawskiej Siemowitowi III. Z 1320 pochodzi pieczęć Nowogrodu, która jest świadectwem istnienia kasztelanii. Na pieczęci widnieje wizerunek trzech murowanych baszt z otwartą bramą i napisem łacińskim „Signum Novogrodensis”. Od Siemowita III w 1375 r. Nowogród otrzymał jego syn Janusz I Starszy. On to zbudował murowany zamek w miejsce spalonego wcześniej dwukrotnie drewnianego grodu kasztelańskiego. W 1427 roku Nowogród otrzymał prawa miejskie od Janusza I Starszego.

W 1794 podczas Insurekcji kościuszkowskiej miasto było jednym punktów polskiej obrony na linii Narwi. W czasie powstania listopadowego w mieście i okolicy doszło do bitwy, w trakcie której oddziały polskie zaatakowały garnizon rosyjski stacjonujący w mieście.

W czasie I wojny światowej na Narwi koło Nowogrodu utrzymywał się przez 3 miesiące front rosyjsko-niemiecki co spowodowało poważne zniszczenie miejscowości.

Bitwa o Nowogród

W 1937 mieszkało tutaj 260 rolników, 60 kupców, 15 stolarzy, 17 szewców, 6 młynarzy, ponadto funkcjonowały 34 sklepy. Po wybuchu 2. wojny światowej miasto było miejscem zaciętych walk, toczonych w ramach kampanii wrześniowej. Do obrony wykorzystane były m.in. schrony bojowe, wybudowane latem 1939 w granicach miasta i na przyległych do niego terenach (odcinek Nowogród-Szablak).

W następstwie walk Nowogród doznał bardzo poważnych zniszczeń. W 1978 miejscowość odznaczono – za zasługi w wojnie obronnej z 1939 – Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.

W Nowogrodzie znajduje się Gimnazjum im. Papieża Jana Pawła II oraz Szkoła Podstawowa, której patronem jest założyciel miejscowego skansenu kurpiowskiego – Adam Chętnik.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Nowogrodu w 2014 roku .
  

Obiekty zabytkowe

Widok na Narew ze Skansenu Kurpiowskiego

• zamek - za panowania króla Polski Kazimierza Wielkiego na wzgórzu Ziemowita powstał murowany zamek, jeden z najstarszych w tym regionie. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że zamek wznosił się przed dworkiem stojącym obecnie na terenie skansenu, a od miasta oddzielała go fosa. Na wale wcześniej istniejącego w tym miejscu grodu odsłonięto w 1969 roku ślady budynku zakończonego poligonalną apsydą i podwaliny pod dużą szafę ołtarza, które są przypuszczalnie pozostałościami wzmiankowanego w źródłach drewnianego kościoła św. Barbary istniejącego od XIV do XVII wieku.
• skansen im. Adama Chętnika - jest ciekawym obiektem w Nowogrodzie, prezentującym budownictwo kurpiowskie (najczęściej XIX-wieczne). Skansen ten został założony w 1927 przez etnografa i działacza społecznego – Adama Chętnika. Wprawdzie podczas ostatniej wojny wiele zbiorów zostało zniszczonych bądź zagrabionych, jednak Adam Chętnik podjął starania na rzecz odbudowy skansenu i powiększenia ilości znajdujących się w nim eksponatów. Obecnie skansen kurpiowski, mający charakter parku etnograficznego, prezentuje walory architektoniczne ok. 3000 obiektów, pochodzących z okolicznych terenów.
• kościół murowany pw. Narodzenia NMP - zabytkowy, pochodzi pierwotnie z XV w. Na przestrzeni lat był wielokrotnie przebudowywany po pożarach i zniszczeniach wojennych. Po zakończeniu ostatniej wojny, odbudowano go w latach 1946-1956 dzięki staraniom proboszczów: ks. Stanisława Prószyńskiego oraz Stanisława Miklaszewicza. W latach 1980-1982 wykonano polichromie wnętrza kościoła, ufundowano dzwony i odbudowano wieże.
• plebania - murowana, znajduje się obok kościoła; zbudowana została w 1882 dzięki staraniom ówczesnego proboszcza ks. W. Sienkiewicza. Budynek plebanii również znajduje się w rejestrze obiektów zabytkowych. Kilkaset metrów od kościoła znajduje się parafialny cmentarz grzebalny (o pow. 2,8 ha) z bramą i 4 nagrobki o znaczeniu historycznym z 1850.
• cmentarz wojenny żołnierzy polskich - z 1920; położony jest on w północno-zachodniej części Nowogrodu, w lasku przy ul. Sikorskiego. Teren cmentarza wojennego wyznaczony przez wkopane betonowe słupy.
• Pomnik Młodym Bohaterom z 1920 r. znajduje się przy ul. Miastkowskiej. Ma formę kopca otoczonego betonowym ogrodzeniem. Na kopcu betonowy pomnik z tablicą zwieńczony krzyżem i figurą orła białego. Na tablicy upamiętniającej widnieją nazwiska 42 żołnierzy. W mogile pochowano także 34 nieznanych żołnierzy polskich. Pomnik powstał w 1923 roku aby upamiętnić bohaterską obronę Nowogrodu i Miastkowa żołnierzy 205 ochotniczego pułku piechoty poległych w walce z radzieckim korpusem kawalerii Gaja.
• grodzisko stożkowate typu motte zwane "Górki", położone na granicy Nowogrodu i wsi Jankowo-Młodzianowo. Od XIII do XIV wieku wznosiła się na nim drewniana wieża rycerska, którą otaczała palisada. Grodzisko broniło przeprawy na rzece Narwi. Badania na nim w 1967 roku prowadził archeolog Tadeusz Żurowski.
• grodzisko „Kępa" leżące u ujścia rzeki Pisy do Narwi. Trójkątny cypel wyniesiony nad poziom wody około 3-4 m jest odcięty od lądu półokrągłym rowem w odległości 40 m i otoczony wałem w odległości 90 m. Grodzisko funkcjonowało od IX do XIII wieku, gdy osadnictwo z tego miejsca przeniesiona na miejsce dzisiejszego Nowogrodu.

Bibliografia

• Mała Encyklopedia Wojskowa, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967, Wydanie I, Tom 2
• Informator Archeologiczny 1967, (publikacja 1968), Nowogród Łomżyński "Górki", pow. Łomża, Badania 1967, s.349, 351-352
• Informator Archeologiczny 1969, (Publikacja 1970), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1967, s.288-289
• Informator Archeologiczny 1970, (Publikacja 1971), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1970, s.238-239
• Informator Archeologiczny 1971, (Publikacja 1972), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1971
• Informator Archeologiczny 1974, (Publikacja 1975), Nowogród, pow. Łomża, Badania 1974, s.187

Linki zewnętrzne

• Nowogród, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 246 .
• Strona Urzędu Miasta i Gminy Nowogród