Krynki
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
Krynki od strony południowej, po prawej widoczna cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Prawa miejskie |
przed 1518, 2009 | ||||
Burmistrz |
Jolanta Gudalewska | ||||
Powierzchnia |
3,85 km² | ||||
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
+48 85 | ||||
Kod pocztowy |
16-120 | ||||
Tablice rejestracyjne |
BSK | ||||
Położenie na mapie gminy Krynki | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa podlaskiego | |||||
Położenie na mapie powiatu sokólskiego | |||||
53°15′55,00″N 23°46′19,89″E/53,265278 23,772192 | |||||
TERC (TERYT) |
2011044 | ||||
SIMC |
0032655 | ||||
Urząd miejski ul. Garbarska 1616-120 Krynki | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Krynki – miasto w Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie sokólskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Krynki.
Krynki uzyskały lokację miejską przed 1518 rokiem[2], zdegradowane w 1950 roku[3], ponowne nadanie praw miejskich w 2009 roku. Miasto królewskie lokowane przed 1518 rokiem, położone było w powiecie grodzieńskim województwa trockiego Wielkiego Księstwa Litewskiego[4].
Miejsce obrad sejmików ziemskich województwa mścisławskiego w 1659 roku[5].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.
Historia
[edytuj | edytuj kod]W 1429 roku zbudowano dwór książęcy przy drodze z Krakowa do Grodna. W 1434 roku w kryńskim dworze zorganizowano spotkanie Władysława Jagiełły z wielkim księciem litewskim Zygmuntem Kiejstutowiczem. W 1509 roku Zygmunt Stary nadał Krynkom herb, a w roku 1522 ufundował kościół. Prawa miejskie nadano w roku 1569 (bądź potwierdzono prawa nadane w początku wieku). Miasto rozwijało się dynamicznie. Pod koniec XVI wieku rozróżniano Stare i Nowe Miasto, powstawały wsie – przedmieścia. Krynki znajdowały się w ekonomii grodzieńskiej.
Przez Krynki wielokrotnie przechodziły rozmaite wojska. W 1706 roku, podczas wojny północnej w mieście zatrzymał się król Szwecji Karol XII.
W Krynkach od początku XVI wieku zaczęli osiedlać się Żydzi. Otrzymali w 1639 roku przywilej na założenie synagogi, cmentarza i mykwy, a także na rozwijanie handlu, budowę oberż i produkcję alkoholu. W 1789 roku w mieście mieszkało ok. 700 Żydów. Miejscowa gmina żydowska była większa od białostockiej i należała do najliczniejszych w tej części kraju. W II poł. XVIII wieku administratorem ekonomii grodzieńskiej został słynny reformator, podskarbi Antoni Tyzenhauz. Dzięki niemu przebudowano miasto nadając mu oryginalny układ przestrzenny z sześciobocznym rynkiem (placem gwiaździstym) oraz dwunastoma ulicami promieniście zeń wybiegającymi. Układ ten zachował się do dziś i jest to jedyny taki rynek w Polsce. Po rozbiorach Polski Krynki znalazły się na terenie Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski)[6].
W XIX wieku rozwinął się w mieście przemysł. Powstawały manufaktury włókiennicze, głównie za sprawą Żydów i Niemców z Królestwa Polskiego. Największa była manufaktura Lipharta (założona w 1860 roku) zatrudniająca 106 pracowników. Rozwój przemysłu spowodował szybki wzrost liczby mieszkańców – do 3336 w 1878 roku. Ponad 80% stanowili Żydzi. Kryzys ekonomiczny lat 80. XIX wieku spowodował upadek włókiennictwa, natomiast przyczynił się do rozwoju garbarstwa. Liczba mieszkańców stale rosła, osiągając 10 000 w 1914 roku (90% stanowili Żydzi). Powstały liczne organizacje żydowskie. W Krynkach działało kilkanaście chederów (podstawowych szkół religijnych) i jedna jesziwa (szkoła średnia).
Na przełomie XIX i XX wieku w miasteczku rozwinął się silny ruch robotniczy, miasto stało się ogniskiem zapalnym ruchów strajkowych, w których wzięli udział polscy i żydowscy robotnicy. W 1905 roku garbarze kryńscy zorganizowali strajk powszechny, w wyniku którego robotnicy na kilka dni przejęli władzę nad miastem (wydarzenie określane mianem „republiki kyńskiej/kryneckiej”)[6].
Po I wojnie światowej miasto odbudowywało się z trudem. Duża grupa Żydów wyjechała do Ameryki i Palestyny. Liczba ludności zmalała o połowę. W 1920[potrzebny przypis] roku, już po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, Krynki znalazły się na terenie powiatu grodzieńskiego położonego w województwie białostockim.
Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 5206 osób, wśród których 886 było wyznania rzymskokatolickiego, 801 prawosławnego, 6 ewangelickiego, 1 greckokatolickiego a 3495 mojżeszowego, 3 mahometan i 17 bezwyznaniowców. Jednocześnie 1083 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 703 białoruską, 1 niemiecką, 3400 żydowską, 17 rosyjską, 1 gruzińską i 1 litewską. Były tu 734 budynki mieszkalne[7].
W czasie kampanii wrześniowej stacjonowała tu 13 eskadra towarzysząca[8].
Po dwuletniej okupacji radzieckiej, w czerwcu 1941 roku miasto zajęli Niemcy. 21 grudnia 1941 roku okupanci utworzyli getto[9]. Przeszło przez nie ok. 6 tys. Żydów[10]. 2 listopada 1942 roku ok. 5 tys. Żydów z Krynek wywieziono do obozu przejściowego w Kiełbasinie pod Grodnem[10][11]. Getto szczątkowe zlikwidowano 24 stycznia 1943 roku[10]. Kryneccy Żydzi trafili do obozu zagłady w Treblince[11].
Między 21 a 24 lipca 1944 roku wojska 35 Korpusu 3 Armii Radzieckiej dowodzone przez generała majora Wiktora Żołudiewa toczyły walki o zdobycie umocnionego węzła obrony niemieckiej w Krynkach i okolicach. W trakcie inspekcji pierwszej linii atakujących wojsk pojazdy dowództwa korpusu dostały się pod ogień niemieckiej artylerii w wyniku czego poległ dowódca korpusu i kilkunastu towarzyszących mu oficerów i żołnierzy. W wyniku walk 3 Korpus wsparty przez siły 40 Korpusu generała porucznika Kuzniecowa zajął miasto[12].
Zniszczone w większej części miasto nigdy nie odzyskało dawnej świetności. W 1950 roku odebrano mu prawa miejskie, które przywrócono w 2009 roku[6][13][14]. Mieszkańcy Krynek trudnią się głównie rolnictwem. Miejscowość jest znana w regionie z produkcji wody źródlanej. Współcześnie Krynki są zamieszkałe niemal wyłącznie przez Polaków, którzy stanowią ponad 96% mieszkańców Krynek[potrzebny przypis].
W Krynkach mieszkał pisarz polsko-białoruski Sokrat Janowicz. Z Krynek pochodził także polski malarz Andrzej Szonert.
W miejscowości urodziła się także tworząca w jidysz poetka i pisarka Sara Fel-Jelin[15].
Honorowym obywatelem Krynek jest Tomasz Miśkiewicz[16].
Osobne artykuły:Demografia
[edytuj | edytuj kod]- Piramida wieku mieszkańców Krynek w 2014 roku[1].
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- cerkiew prawosławna pw. Narodzenia Bogarodzicy – parafialna, murowana, zbudowana w 1864
- kościół katolicki pw. św. Anny – parafialny wzniesiony w latach 1907–1913 wg projektu Stefana Szyllera
- dzwonnica bramna z XVIII wieku – najstarsza budowla Krynek
- cmentarz żydowski
- kaplica prawosławna pw. św. Antoniego – cmentarna, drewniana
- Synagoga chasydów ze Słonimia – zbudowana w drugiej połowie XIX wieku, obecnie magazyn, jedna z nielicznych zachowanych, wolno stojących bożnic chasydzkich w Polsce.
- Synagoga Kaukaska – zbudowana w 1850, obecnie Gminny Ośrodek Kultury i Sportu.
- Stara Synagoga
- Wielka Synagoga – obecnie pozostałości ruin.
W centralnej części Krynek znajduje się oryginalne, jedyne takie w Polsce i jedno z dwóch na świecie (drugie w Paryżu) rondo, od którego odchodzi promieniście 12 ulic[13][17].
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Ulica Grochowa
-
Ulica Zaułek Szkolny w Krynkach
-
Dzwonnica bramna z XVIII wieku – najstarsza budowla Krynek
-
Cmentarz prawosławny
-
Cmentarz katolicki
-
Macewy na cmentarzu żydowskim
-
Granica polsko-białoruska w pobliżu miasta Krynki
Ludzie związani z Krynkami
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Krynki w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Cecylia Bach-Szczawińska , Z dziejów Krynek w XVI wieku, „Studia Podlaskie”, 20, 2012, s. 11, DOI: 10.15290/sp.2012.20.01, ISSN 0867-1370 [dostęp 2023-03-04] (pol.).
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44–45.
- ↑ Stanisław Alexandrowicz , Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII w., „Acta Baltico-Slavica”, t. 7, 1970, s. 92 .
- ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 33, na czas okupacji rosyjskiej sejmiki województwa mścisławskiego przeniesiono z Mścisławia do Krynek.
- ↑ a b c Historia [online], Miasto i Gmina Krynki, 30 października 2016 [dostęp 2022-12-20] (pol.).
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 30 .
- ↑ Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991, s. 349. ISBN 83-206-0795-7.
- ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 912 .
- ↑ a b c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 259. ISBN 83-01-00065-1.
- ↑ a b Yitzhak Arad: Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington: Indiana University Press, 1999, s. 397. ISBN 978-0-253-21305-1.
- ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, 1988, s. 74, ISBN 83-217-2709-3 .
- ↑ a b Bo Krynki są jak Paryż [online], Gazeta Współczesna, 9 stycznia 2009 [dostęp 2023-03-04] (pol.).
- ↑ Dz.U. z 2008 r. nr 137, poz. 860 (INFOR, fotokopia).
- ↑ Cecylia Bach-Szczawińska , Emil Majuk , Krynki, [w:] Szlakami sztetli. Podróże przez zapomniany kontynent, Lublin: Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, 2015, s. 36, ISBN 978-83-61064-93-0 .
- ↑ Życiorys – Muzułmański Związek Religijny w RP [online], mzr.pl [dostęp 2023-08-17] .
- ↑ Adam Czesław Dobroński , Miasta województwa podlaskiego, Białystok 2014, s. 181, ISBN 978-83-64505-00-3 .
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Cmentarz żydowski w Krynkach
- Krynki, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 758 .