Modernizm w Polsce

Dom Towarowy Jedynak w Bydgoszczy, 1911

Willa Brukalskich w Warszawie, 1927

Ministerstwo Komunikacji w Warszawie, 1929

B. Pniewski i B. Lachert, Pawilon Polski w Paryżu, 1937. Rotunda z piaskowca i pawilon ze szkła i stali

M. Leykam, Dom Towarowy Okrąglak w Poznaniu, 1949

Arseniusz Romanowicz, Warszawski Dworzec Centralny, 1975

J. Grabowska-Hawrylakowa, Os. Pl. Grunwaldzki we Wrocławiu

Spodek (hala widowiskowa) w Katowicach, proj. 1964

Modernizm – prąd w architekturze rozwijał się w Polsce w dwóch fazach, rozdzielonych II wojną światową i wymuszonym okresem socrealizmu w architekturze. Inna nazwa: funkcjonalizm.

Przed II wojną światową modernizm stanowił w Polsce styl obiektów elitarnych, takich jak wille, czy też budynków użyteczności publicznej. Jednocześnie powstało kilkanaście modernistycznych osiedli, przede wszystkim spółdzielczych (np. osiedla WSM, TOR w Warszawie). W latach 30. sceptycyzm wobec funkcjonalistycznych tendencji końca lat 20. dał się zauważyć również w Polsce – łączono formy modernistyczne z elementami nadającymi budynkom wrażenie solidności i trwałości.

Przed 1939 budynki w stylu modernistycznym były w największej ilości budowane w Warszawie (Saska Kępa, Stary Żoliborz, Stary Mokotów), Gdyni i Katowicach (dzielnica południowa i Ligota). W tych miastach znajdują się całe dzielnice z budynkami zbudowanymi w stylu modernistycznym. Dużo budynków modernistycznych zachowało się także we Lwowie, Łodzi, Stalowej Woli, Toruniu i Bielsku-Białej (Aleje Sułkowskiego, Górne Przedmieście).

Powojenny modernizm miał znacznie większy zasięg. Jego wielki rozkwit nastąpił od 1956-1957, później stanowił w praktyce państwowo uregulowaną wytyczną projektową dla nowych obiektów i trwał aż do końca lat 80. XX w.

Po zmianie ustroju w Polsce w 1989 roku obserwuje się zjawisko podkreślane przez środowiska publicystyczne oraz architektoniczne czyli dewastowanie i oszpecanie architektury modernistycznej zarówno przedwojennej jak i powojennej poprzez nieumiejętne, tandetne remonty prowadzone często na masową skalę nie przez architektów lecz decydentów. Krytycy takiej działalności wskazują na zły stan wiedzy o historii architektury wśród społeczeństwa oraz prawie całkowite zapomnienie, iż modernizm doskonale cechuje zdanie amerykańskiego architekta L. Sullivana forma wynika z funkcji oraz twierdzenie wybitnej polskiej architekt J. Grabowskiej-Hawrylak iż modernizm charakteryzuje się pięknymi, białymi fasadami i taką barwę powinno się stosować podczas remontów.

Wybrane przykłady polskiego modernizmu

(lista chronologiczna)

do roku 1939

• Zakłady Doświadczalne Szkoły Głównej Handlowej, ul. Rakowiecka 24 w Warszawie, Jan Koszczyc Witkiewicz, 1925-1926
• Sejm RP, ul. Wiejska 2/4/6 w Warszawie, Kazimierz Skórewicz, 1925-1928
• Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, al. Szucha 25 w Warszawie, Zdzisław Mączeński, 1925-1927
• Dom Romualda Gutta, ul. Hoene-Wrońskiego 5 w Warszawie, Romuald Gutt, 1926-1928
• Willa Brukalskich, ul. Niegolewskiego 8 w Warszawie, Stanisław Brukalski i Barbara Brukalska, 1927
• Kościół św. Rocha w Białymstoku, Oskar Sosnowski, 1927-1946
• Osiedla spółdzielcze na Żoliborzu w Warszawie – kolonie IV, VII, IX WSM, Stanisław Brukalski z żoną Barbarą, 1927-1932
• Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, ul. Sanguszki 1 w Warszawie, Antoni Dygat, 1927
• Muzeum Narodowe w Warszawie, Al. Jerozolimskie 3, Tadeusz Tołwiński, 1927-1932
• Centralny Instytut Wychowania Fizycznego (obecnie AWF) na Bielanach w Warszawie, Edgar Aleksander Norwerth, 1928-1930
• Dom rodziny Lachertów, ul. Katowicka 9-11-11a w Warszawie, Bohdan Lachert i Józef Szanajca, 1928
• Zespół Szkół Handlowych w Poznaniu, Stefan Cybichowski, 1928
• Hala wystawowa w Toruniu, Kazimierz Ulatowski, 1928
• Pawilony Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu, (w większości rozebrane) 1929
• Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego na Polesiu w Łodzi, 1928-1931
• Bank Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, Rudolf Świerczyński, 1928-1931
• Dom profesorów Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych w Katowicach, ul. Wojewódzka 23, arch. Eustachy Chmielewski, 1929
• Gmach Urzędu Skarbowego Drapacz Chmur w Katowicach, ul. Żwirki i Wigury 15, arch. Tadeusz Kozłowski, konstrukcja Stefan Bryła 1929-30
• Kościół garnizonowy św. Kazimierza w Katowicach, ul. Skłodowskiej Curie, arch. Leon Dietz d'Arma, współpraca Jerzy Zarzycki, 1930
• Gmach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Wacław Krzyżanowski, 1931-1939
• Tor wyścigów konnych Służewiec, ul. Puławska 266 w Warszawie, Zygmunt Plater-Zyberk, 1931-1939
• Pływalnia solankowo-termalna w Ciechocinku, Romuald Gutt i Aleksander Szniolis, 1931-32
• Hotel Patria w Krynicy, Bohdan Pniewski, 1932
• Sanatorium Wiktor w Żegiestowie, Jan Bagieński, 1934
• Osiedle mieszkaniowe w Alejach Sułkowskiego w Bielsku-Białej, 1934-1937
• Gmach Główny Muzeum Narodowego w Krakowie, Czesław Boratyński, Edward Kreisler, Bolesław Schmidt, 1934-1939
• Kamienica Jana Wedla, ul. Puławska 26 i 28 w Warszawie, Juliusz Żórawski, 1935-1938
• Gmach Starostwa Krajowego Pomorskiego w Toruniu, arch. Jerzy Wierzbicki, 1935-36
• Dom Związku Powstańców Śląskich, ul. Matejki 3 w Katowicach, arch. Zbigniew Rzepecki 1936
• Muzeum Śląskie w Katowicach (zburzone w 1939 r.), arch. Karol Schayer, 1934-36
• Zakład Ubezpieczeń Społecznych w Gdyni, Roman Piotrowski, 1935-1936
• Gmach Urzędów Niezespolonych w Katowicach, pl. Sejmu Śląskiego 1, arch. Witold Kłębkowski, Lucjan Sikorski (1937)
• Gmach Komunalnej Kasy Oszczędności w Bielsku-Białej, przy pl. Bolesława Chrobrego, Paweł Juraszko, 1938
• Dom Żeglarza Polskiego, obecnie Wydział Nawigacyjny – Akademia Morska w Gdyni, Bohdan Damięcki, Tadeusz Sieczkowski, 1938-1939

po roku 1945

• Dom Towarowy Okrąglak w Poznaniu, Marek Leykam, 1949-1954
• Centralny Dom Towarowy (CDT) ob. Smyk, ul. Bracka 15 w Warszawie, Zbigniew Ihnatowicz i Jerzy Romański, 1949-1952
• Ściana Wschodnia w Warszawie (Wars, Sawa, Sezam, Junior, Rotunda PKO, Kino Relax, Biurowiec Uniwersal), ul. Marszałkowska 100-122, Zbigniew Karpiński z zespołem, 1958-1968
• Supersam w Warszawie przy placu Unii Lubelskiej, Jerzy Hryniewiecki i Wacław Zalewski, 1959-1962 (obiekt zburzony)
• Przystanek Ochota linii średnicowej PKP, Al. Jerozolimskie w Warszawie, Arseniusz Romanowicz i Piotr Szymaniak, (proj. 1954-55) 1960-1962
• Hala widowiskowo-sportowa Spodek w Katowicach, Maciej Gintowt, Maciej Krasiński, 1964-1971 – jeden z pierwszych w skali światowej obiektów z dachem zrealizowanych w systemie tensigrity, w formie wielkiej nachylonej półczaszy nakrytej płaszczyzną zawieszoną na napiętych na obwodzie linach.
• Osiedle mieszkaniowe Za Żelazną Bramą w Warszawie, Jerzy Czyż, 1972 - jedno z niewielu powojennych osiedli całkowicie wyposażonych w praktyczne portfenetry zapewniające pełne nasłonecznienie mieszkań.
• Obserwatorium Wysokogórskie na Śnieżce, Witold Lipiński i Waldemar Wawrzyniak, 1966-1974
• Osiedle mieszkaniowe Plac Grunwaldzki we Wrocławiu, Jadwiga Grabowska-Hawrylakowa, 1967-1973 – zespół sześciu wieżowców i trzech pawilonów usługowych usytuowanych na platformie – strefie pieszej, przykrywającej parking. Plastyczne, lecz zarazem bardzo strukturalne i tektoniczne elewacje wykonane zostały z prefabrykowanych elementów betonowych. Rzadki wśród osiedli mieszkaniowych przykład fasad pokrytych estetycznymi płytkami ceramicznymi tzw. klinkierem.
• Kościół Matki Bożej Królowej Polski w Krakowie (Arka Pana), Wojciech Pietrzyk, 1967-1977
• Pijalnia Główna w Krynicy, Zbigniew Mikołajewski, Stanisław Spyt, 1971
• Dworzec kolejowy w Katowicach, Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz Wierzbicki, 1972

Ważniejsze obiekty niemieckiego modernizmu w Polsce

• Hala Stulecia we Wrocławiu, Max Berg, 1913
• Wieża Górnośląska w Poznaniu, częściowo zburzona, obecnie Iglica (pawilon 11) Targów Poznańskich, Hans Poelzig, 1911
• Biurowiec we Wrocławiu, Hans Poelzig, 1912
• Dom Tekstylny Weichmanna w Gliwicach, Erich Mendelsohn, 1921-1922
• Dom towarowy Rudolf Petersdorff we Wrocławiu, Erich Mendelsohn, 1927-1928
• Osiedle-wystawa Deutsche Werkbundu WUWA we Wrocławiu, 1929

Główni przedstawiciele modernizmu w Polsce

Stanisław Brukalski i Barbara Brukalska Henryk Buszko Aleksander Franta Jadwiga Grabowska-Hawrylakowa Bohdan Lachert Marek Leykam Maciej Nowicki Bohdan Pniewski Arseniusz Romanowicz Halina Skibniewska Jerzy Sołtan Karol Schayer

Szymon Syrkus i Helena Syrkusowa Józef Szanajca Romuald Gutt Czesław Przybylski Zygmunt Stępiński Halina Skibniewska Oskar Sosnowski Adolf Szyszko-Bohusz Juliusz Żórawski Zespół "Tygrysów" Lucjan Korngold

Zobacz też

• Modernizm w Niemczech
• Postmodernizm w Polsce
• Architektura Katowic w latach 1922-1939