Wojskowa Służba Wewnętrzna

Wojskowa Służba Wewnętrzna Ministerstwa Obrony Narodowej (WSW) – instytucja kontrwywiadu wojskowego, bezpieczeństwa SZ PRL i utrzymania dyscypliny wojskowej. Utworzona 10 stycznia 1957 roku, w miejsce zlikwidowanego Głównego Zarządu Informacji MON, podległa Ministerstwu Obrony Narodowej.

Zadaniem WSW było m.in. zwalczanie działalności szpiegowskiej skierowanej przeciwko SZ PRL i sojuszniczym siłom zbrojnym, dywersji politycznej, terroru, sabotażu, zapobieganie tworzenia nielegalnych związków wewnątrz tzw. LWP. WSW przejęła także od komend garnizonów utrzymywanie porządku i dyscypliny, a także ściganie przestępstw popełnionych przez personel Sił Zbrojnych.

Emblemat WSW

Utworzenie WSW

Wojskowa Służba Wewnętrzna powołana została rozkazem Nr 01/MON Ministra Obrony Narodowej z 10 stycznia 1957 roku, w miejsce Głównego Zarządu Informacji Wojska Polskiego. Głównym powodem rozformowania "Informacji Wojskowej" była rola, jaką odegrała w czasach stalinizmu w Polsce. Tak zwana Informacja Wojskowa brała czynny udział obok bezpieki Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w walce z żołnierzami wyklętymi, od 1944 roku, kiedy rozpoczęły się aresztowania żołnierzy Armii Krajowej i nie tylko. Do 1957 roku Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego aresztował ok. 17 tys. osób cywilnych i żołnierzy.

Szefowie WSW

"korpusówka" WSW

Na czele WSW stał szef służby. W latach 1957-1990 obowiązki szefa WSW pełnili kolejno:

• gen. bryg. Aleksander Kokoszyn (10 I 1957 - 14 XI 1964
• gen. bryg./dyw. Teodor Kufel (p.o. 14 XI 1964 - 24 VI 1965 i szef 1965-1979)
• gen. dyw. Czesław Kiszczak (1979 - 1981)
• gen. dyw. Edward Poradko (1981 - 1986)
• gen. bryg. Edmund Buła (15 VIII 1986 - 31 VIII 1990)

Organizacja

Podległy Szefowi aparat centralny otrzymał nazwę Szefostwa. Przez pierwszą dekadę istnienia Wojskowa Służba Wewnętrzna dzieliła się na dwa podstawowe piony: operacyjny i porządkowo-dochodzeniowy, nadzorowane przez dwóch Zastępców Szefa WSW. Pion operacyjny (kontrwywiadowczy) był pionem wiodącym. W sierpniu 1961 roku, zarządzeniem Nr 790/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 23 sierpnia 1961 roku, utworzono dodatkowe stanowisko Zastępcy Szefa WSW do spraw politycznych.

Szczegółowa struktura WSW przedstawiała się następująco

Zarząd I (kontrwywiad wojskowy)

Odpowiadał za realizacje i kontrolę osłony kontrwywiadowczej jednostek wojskowych oraz zakładów specjalnych (przemysł zbrojeniowy).

W składzie Zarządu I funkcjonowały

• Oddział I - ochrona tajemnicy i profilaktyka
• Oddział II - kontrwywiad ofensywny, dokonywanie werbunków OZI, prowadzenie tzw. gier operacyjnych
• Oddział III - zwalczanie dywersji ideologicznej
• Oddział IV - analiza kontrwywiadowcza

Zarząd II (porządkowo-dochodzeniowy)

W składzie Zarządu II funkcjonowały

• Oddział I - prowadzenie dochodzeń i współpraca z Naczelną Prokuraturą Wojskową i Komendą Główną Milicji Obywatelskiej
• Oddział II - nadzór nad służbami patrolowymi, porządkowo-ochronnymi, oraz regulacji ruchu związków taktycznych (oddziałowi II podlegał także batalion ratowniczy byłego GZI WP)
• Oddział III - prowadzenie pracy operacyjno-poszukiwawczej w pionie dochodzeniowym
• Oddział IV - badanie efektywności pionu dochodzeń oraz praca kontrolno-instruktażowa
• Główny Inspektorat Samochodowy - prowadzenie inspekcji wojskowych środków transportu

Samodzielny Oddział III - (Specjalny)

Wykonywał zadania usługowe o charakterze kontrwywiadowczym.

W składzie Samodzielnego Oddziału III funkcjonowały

• Wydział I - ochrona ministra obrony narodowej oraz jego najbliższej rodziny
• Wydział II - instalacja podsłuchów, dokonywanie tajnych przeszukań w mieszkaniach.
• Wydział III - obserwacja
• Wydział IV - obsługa podsłuchów (głównie wojskowych linii telefonicznych)
• Wydział V – radiokontrwywiad, wykrywanie obcych radiostacji nadawczych

Samodzielny Oddział IV

Samodzielny Oddział IV obejmował

1. administrację
2. kancelarię tajną
3. ewidencję operacyjną
4. archiwum
5. łączność kodowaną i szyfrową
6. sprawy mobilizacyjne
7. legalizację dokumentów
8. opiniowanie żołnierzy przewidzianych przez MON do awansów na wyższe stopnie wojskowe.

Wydział Kadr

Oddział Polityczny

Ośrodek Szkolenia WSW w Mińsku Mazowieckim

Terenowymi jednostkami Wojskowej Służby Wewnętrznej były

Na szczeblu Okręgów Wojskowych

• Zarząd Pomorskiego Okręgu Wojskowego
• Zarząd Śląskiego Okręgu Wojskowego
• Zarząd Warszawskiego Okręgu Wojskowego

Na szczeblu rodzajów sił zbrojnych

• Oddział Wojskowej Służby Wewnętrznej Marynarki Wojennej (od 1979 r. - Zarząd)
• Zarząd Wojskowej Służby Wewnętrznej Wojsk Obrony Powietrznej Kraju
• Zarząd Wojskowej Służby Wewnętrznej Wojsk Lotniczych (Poznań)
• Oddział WSW Warszawa

Na niższych szczeblach -

• Siedemnaście Oddziałów WSW
• Dziesięć Wydziałów WSW

Niektóre zadania zlecano wyspecjalizowanym strukturom Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Dotyczyło to kontroli korespondencji, tym zajmowało się Biuro W MSW, (Biuro W - perlustracji korespondencji) oraz podsłuchów zakładanych w systemie cywilnej łączności telefonicznej, tym zajmowało się Biuro T MSW.

Zmiany w organizacji WSW

W następnych pięciu latach w Szefostwie WSW dokonano niewielkich zmian strukturalno-organizacyjnych:

• 8 czerwca 1957 roku Kurs Doskonalenia Oficerów WSW w Mińsku Mazowieckim został przeformowany w Ośrodek Szkolenia WSW.
• 10 grudnia 1958 roku w podporządkowanie WSW został przyjęty 14 Batalion Wartowniczego, który przemianowano na Batalion Ochrony WSW.
• 19 grudnia 1959 roku Zarządowi II WSW została podporządkowana 13 Kompania Regulacji Ruchu.
• 30 czerwca 1962 roku z połączenia Batalionu Ochrony WSW i 13 Kompanii Regulacji Ruchu został sformowany Pułk Ochrony i Regulacji Ruchu.
• 24 czerwca 1965 roku zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z 24 czerwca 1965 roku w struktury Ministerstwa Obrony Narodowej zostały włączone organa WSW KBW i WOP. Jednostki WSW WOP na skutek zarządzenia z 29 września 1971 r. Ministra Spraw Wewnętrznych i Ministra Obrony Narodowej powróciły w 1971 r. w podporządkowanie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Liczebność WSW

Ze względu na przejęcie od komend garnizonów dodatkowych funkcji porządkowych, Wojskowa Służba Wewnętrzna nie była formacją mniej liczną od byłego Głównego Zarządu Informacji WP. W 1960 roku liczyła 4230 osób, w tym 1348 oficerów, 1069 podoficerów oraz 1813 szeregowców. W późniejszym czasie jej liczebność znacznie wzrosła.

Spadła natomiast liczba tajnych współpracowników pionu kontrwywiadu wojskowego. W grudniu 1957 roku było ich już tylko 2100.

W 1986 roku w sieci agenturalnej WSW pracowało ponad 16 tys. ludzi (OZI), z którymi spotykano się w ponad tysiącu mieszkań i lokali konspiracyjnych pozostających w dyspozycji kontrwywiadu.

Kadry WSW i szkoły

Przygotowaniem kadr zajmowała się od lipca 1945 roku Szkoła Informacji, która trzy lata później przekształcona została w Oficerską Szkołę Informacji Wojska Polskiego w Wesołej pod Warszawą. W lutym 1957 roku została przeniesiona do Mińska Mazowieckiego i przeformowana w Kurs Doskonalenia Oficerów, a następnie w Ośrodek Szkolenia WSW i ostatecznie w Centralny Ośrodek Szkolenia Wojskowej Służby Wewnętrznej im. Feliksa Dzierżyńskiego w Mińsku Mazowieckim. Począwszy od 1960 roku dziesięciu absolwentów ośrodka kierowano na Wyższe Kursy Kontrwywiadu Wojskowego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR w Nowosybirsku (podległe Trzeciemu Zarządowi Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR). Od 1967 roku w strukturze COS WSW działała Szkoła Chorążych WSW przyjmująca co roku kilkunastu- kilkudziesięciu maturzystów i kształcąca kadetów na chorążych zawodowych WSW oraz Podoficerska Szkoła Zawodowa WSW kształcąca elewów na rocznych kursach podoficerów (absolwent szkoły otrzymywał stopień kaprala) zawodowych WSW. W styczniu 1974 roku otwarto w ośrodku Szkołę Oficerów Rezerwy, która w 1981 roku została przemianowana na Szkołę Podchorążych Rezerwy WSW. Do obu szkół- na podstawie ówcześnie obowiązujących przepisów o powszechnym obowiązku obrony PRL - kierowano na roczne przeszkolenie absolwentów szkół wyższych, najczęściej magistrów prawa, politologii itp. Absolwentem SPR WSW był między innymi Bogusław Pacek, późniejszy generał dywizji i Komendant Główny Żandarmerii Wojskowej.

Koordynacja współpracy między WSW MON a Trzecim Zarządem Głównym KGB ZSRR

Od 1956 roku koordynacją współpracy pomiędzy WSW (jeszcze wtedy GZI WP) a kontrwywiadem SZ ZSRR zajmował się szef oficerów łącznikowych KGB do spraw kontrwywiadu wojskowego. Zazwyczaj był on jednocześnie III zastępcą szefa Misji Łącznikowej KGB przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.

Likwidacja WSW

Organy kontrwywiadu i wywiadu wojskowego Polski Ludowej zostały formalnie zlikwidowane w RP na początku lat 90 XX wieku. We wrześniu 1988 roku zniszczono pierwszą partię (11 ton teczek donosicieli) dokumentów ilustrujących historię poprzednika WSW - zlikwidowanej w 1957 roku tzw. Informacji Wojskowej , odpowiedzialnej w czasach stalinowskich za masowe zbrodnie i represje w Wojsku Polskim, a kierowanej przez oddelegowanych w tym celu oficerów Trzeciego Zarządu Głównego MGB ZSRR i GRU. Kolejnych pięć ton teczek IW zostało zniszczonych w październiku 1989 roku. Akcję nadzorował płk Mieczysław Kacprzyk .

Szefostwo Wojskowej Służby Wewnętrznej zostało zlikwidowane rozkazem Ministra ON z 18 kwietnia 1990 roku. Tworząc nowe służby ze zlikwidowanej WSW wyciągnięto pion porządkowo-dochodzeniowy i utworzono Żandarmerię Wojskową, a pion kontrwywiadowczy przyłączony do działającego wywiadu wojskowego Zarządu II SG, nowej instytucji wojska nadano nazwę Służby Wywiadu i Kontrwywiadu Zarządu II SG WP. Które z kolei w 1991 roku przeformowano na Inspektorat Wojskowych Służb Informacyjnych MON.

Zmiany te miały głównie organizacyjny charakter i nie doprowadziły do głębszej merytorycznej i kadrowej reformy tej służby.

Natomiast funkcje policyjne (pionu porządkowo-dochodzeniowego) przejęła Żandarmeria Wojskowa z Komendą Główną ŻW w Warszawie, powołana zarządzeniem Ministra Obrony Narodowej w 1990 roku (w ten sposób reaktywowano tradycję przedwojennej Żandarmerii Wojska Polskiego, formalnie rozwiązanej w 1949 roku w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie).

Obecnie Żandarmeria Wojskowa realizuje część zadań dawnej WSW, a mianowicie w zakresie: profilaktyki i zapobiegania przestępczości oraz zjawiskom patologicznym w Siłach Zbrojnych RP, działalności dochodzeniowo-śledczej, przestrzegania dyscypliny wojskowej i działalności prewencyjnej.

Żołnierze Wojskowej Służby Wewnętrznej jako służba mundurowa nosili białe otoki na czapkach garnizonowych, a podczas patroli hełmy z dużym białym napisem "WSW". Jednakże wielu żołnierzy pełniących służbę operacyjną, rozpoznawczą itp. podczas czynności służbowych nie było ubranymi w mundur wojskowy.

Żołnierze WSW i Służba, przez pozostałych żołnierzy SZ PRL byli prześmiewczo nazywani Wojskową Służbą Weterynaryjną, mimo istnienia takiej w wojsku.

Bibliografia

• Leszek Pawlikowicz, Tajny front zimnej wojny. Uciekinierzy z polskich służb specjalnych 1956-1964, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004, ISBN 83-7399-074-7.