Imperium Osmańskie

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Cybularny (dyskusja | edycje) o 11:08, 25 kwi 2018. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Imperium Osmańskie
دولت عالیه عثمانیه
Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye
Osmanlı İmparatorluğu
1299–1922
Flaga
 Herb Imperium Osmańskiego
Flaga Herb
Dewiza: (osmańskotur.) دولت ابد مدت
Devlet-i Ebed-müddet
(Wieczny kraj)
Położenie Imperium Osmańskiego
Język urzędowy

osmańskoturecki

Stolica

Söğüt (1299–1326),
Bursa (1325–1365),
Edirne (1365–1453),
Stambuł (Konstantynopol) (1453–1922)

Ustrój polityczny

Monarchia despotyczna

Typ państwa

sułtanat

Głowa państwa

sułtan Mehmed VI

Szef rządu

Wielki wezyr Ahmed Tevfik Pasza

Powierzchnia
 • całkowita


(1683) 5 200 000 km²

Liczba ludności (1919)
 • całkowita 


14 629 000

Waluta

akçe, kuruş, lira

Data powstania

1299

Data likwidacji

1 listopada 1922

Terytoria zależne

Chanat Krymski
(1475–1775)
Wołoszczyzna
(1396/1411–1859)
Siedmiogród
(1541–1699)
Mołdawia
(1487–1859)
Zjednoczone Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny
(1859–1861)
Księstwo Rumunii
(1861–1877/1878)
Księstwo Serbii
(1815–1877/1878)
Księstwo Bułgarii
(1878–1908)
Algieria
(1517–1830)
Egipt
(1867–1914)
Bizancjum
(1372–1403 i 1424–1453)
Cypr
(1878–1914)

Imperium Osmańskie[a] – państwo tureckie na Bliskim Wschodzie, założone przez Turków osmańskich, jedno z plemion tureckich w zachodniej Anatolii, które w okresie od XIV do XX wieku u szczytu rozwoju terytorialnego znajdowało się na trzech kontynentach: części Azji Południowo-Zachodniej, Afryce Północnej i Europie Południowo-Wschodniej. W kręgach dyplomatycznych na określenie dworu sułtana, później także całego państwa tureckiego, stosowano termin Wysoka Porta.

Historia

Początek i rozwój

Powstanie dynastii Osmanów wiąże się z zamętem, w jakim znalazła się Anatolia po podboju Sułtanatu Rum przez Mongołów po bitwie pod Kösedağ w roku 1243. Sułtanat stopniowo popadał w stan anarchii i na jego zachodnich obrzeżach, w strefie przygranicznej z Cesarstwem Bizantyńskim, powstało wkrótce szereg małych państw, do których należy zaliczyć także to utworzone przez Osmanów. Ówczesna Anatolia była już w znacznej mierze sturkizowana, zaś nowe plemiona tureckie przybyły do niej pod naporem Mongołów. Według ich własnej tradycji Osmanowie mieli wywodzić się z należącego do Oguzów plemienia Kayı, które przybyło do Anatolii z regionu Merwu około roku 1230. Jego wódz, Ertuğrul (druga połowa XIII w.), miał wstąpić na służbę sułtana Rum i zająć wraz ze swoim plemieniem okolice dzisiejszego Söğüt w północno-zachodniej Anatolii. Toponimia wskazuje na to, że Kayı przybyli do Anatolii już w XI wieku, niemniej istnienie Ertuğrula potwierdza obecność jego imienia na dwóch zachowanych monetach jego syna, Osmana (1299? – ok. 1324), od którego dynastia wzięła swoją nazwę. Bicie własnej monety przez Osmana sugeruje, iż zaczął on działać niezależnie od Seldżuków. Jedynym współczesnym mu źródłem pisanym, które wspomina Osmana, jest kronika bizantyńskiego historyka Jerzego Pachymeresa (zm. ok. 1310), który opisuje, jak w roku 1302 pokonał on armię bizantyńską pod Bafeonem w pobliżu Nikomedii. W ciągu następnej dekady Osman przejął kontrolę nad ziemiami na zachód od rzeki Sakarya i równiną Brusy, chociaż aż do końca swojego panowania nie udało mu się opanować żadnego znaczącego miasta. Po wieloletniej blokadzie bizantyńskie miasta poddały się dopiero jego synowi, Orchanowi (ok. 1324–1362) – Brusa (tur. Bursa), która stała się pierwszą stolicą Osmanów, w roku 1326, Nikea (İznik) w roku 1331 i Nikomedia (Izmit) w roku 1337. Jednocześnie ok. roku 1346 Osmanowie podbili emirat Karasu i przejęli jego flotę, co stało się zaczątkiem ich późniejszej potęgi morskiej. W tym samym roku Orchan zawarł sojusz z Janem Kantakuzenem (1347–1354) i oddziały osmańskie wspierały go w toczącej się na Bałkanach bizantyńskiej wojnie domowej. Wykorzystując pobyt wojsk osmańskich w Tracji syn Orchana, Sulejman (zm. 1357), w roku 1352 zajął twierdzę Tzympe, a w roku 1354 pozbawioną murów przez trzęsienie ziemi twierdzę Gallipoli, zdobywając tym samym pierwsze osmańskie przyczółki w Europie. W tym samym roku Osmanowie odebrali Eretnie Ankarę, jednak w Anatolii stali wobec sojuszu Eretny z Karamanidami. W roku 1362 ponownie utracili Ankarę na rzecz Eretny, by w jakiś czas później ją odzyskać[1][2][3][4].

Następca Orchana, Murad I (1362–1389) w roku 1369 zdobył Adrianopol (Edirne) i wkrótce przeniósł do niego swoją stolicę. Następnie Osmanowie rozpoczęli wojnę z Bułgarami i Serbami, oraz pokonali tych drugich w bitwie nad Maricą w roku 1371. To zwycięstwo „zapewniło Osmanom większą część ówczesnego państwa bułgarskiego, podczas gdy Serbowie i Bizantyńczycy zostali sprowadzeni do statusu płacących trybut wasali osmańskiego sułtana”[5]. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych w Anatolii Osmanowie zaanektowali północną część bejliku Germiyan, wraz z jego stolicą Kütahyą, oraz bejlik Hamid. Ta ostatnia aneksja poważnie zagroziła Karamanidom i w 1387 zaatakowali oni posiadłości Osmanów. W odpowiedzi Murad ściagnął oddziały swoich chrześcijańskich wasali z Bałkanów i odniósł zdecydowane zwycięstwo, po którym dotychczas jeszcze niezależni władcy Anatolii uznali jego zwierzchność. Jedynym wyjątkiem był rządzący w Sivasie Kadı Burhaneddin (1381/1382 – ok. 1398), który wcześniej zdetronizował dynastię Eretny. Jednocześnie kontynuowano ekspansję na Bałkanach i w roku 1387 Osmanowie zajęli Saloniki. Jednak gdy Murad był zajęty sprawami Anatolii, Serbowie, Bułgarzy i Bośniacy zjednoczyli się przeciwko niemu i pokonali osmańską armię pod Plocznikiem w roku 1388. Błyskawiczna osmańska kampania tego samego roku zmusiła Bułgarów do kapitulacji. Z kolei wiosną następnego roku Serbowie zostali rozgromieni w bitwie na Kosowym Polu, w której Murad zginął. Syn Murada, Bajezid (1389–1402), do roku 1392 dokonał brutalnej aneksji większości anatolijskich bejlików, jednakże w tym roku doznał klęski z rąk Burhaneddina i musiał zrezygnować z podbicia Karamanidów. W roku 1393 podbił on Carstwo Widyńskie i zmusił do złożenia hołdu Stefana Lazarevicia (1389–1427). Następnie jego armie zajęły Tesalię, zaś po tym jak Paleologowie odmówili potwierdzenia swojej podległości Bajezid rozpoczął blokadę Konstantynopola. W tym samym czasie inna osmańska armia narzuciła bezpośrednie zwierzchnictwo Albanii. W roku 1395 Bajezid ujął i stracił ostatniego bułgarskiego cara Iwana Szyszmana (1371–1395), by rok później rozgromić zmobilizowaną przeciwko niemu krucjatę w Bitwie pod Nikopolis. To zwycięstwo w Europie wzmocniło także pozycję Bajezida w Anatolii i w roku 1397 wreszcie podbił on Karamanidów, a rok później, po tym jak Burhaneddin zginął w walce z Ak Kojunlu, także Sivas. Te podboje w Azji doprowadziły do konfrontacji Bajezida z Timurem (1370–1405), który w roku 1402 zadał mu druzgocącą klęskę w bitwie pod Ankarą[6][7][8][9][10].

Timur przywrócił władzę w Anatolii obalonym przez Osmanów dynastiom i tym samym utracili oni większość zdobyczy w regionie. Bajezid wkrótce zmarł w niewoli, a jego synowie rozpoczęli walkę o sukcesję po ojcu, z której ostatecznie w roku 1413 zwycięsko wyszedł Mehmed I (1403–1421). Trzy lata później stłumił on groźny bunt Şeyha Bedreddina i pokonał wspieranego przez hospodara wołoskiego Mirczę (1386–1418) Mustafę, swojego prawdziwego lub rzekomego brata, który po klęsce znalazł schronienie w Bizancjum. W trakcie swego panowania Mehmed ponownie podbił niektóre zachodnie bejliki i pokonał Karamanidów. Murad II (1421–1444, 1446–1451) natychmiast po wstąpieniu na tron stanął w obliczu rewolt uwolnionego przez Bizancjum Mustafy, którego uznano za sułtana w europejskich posiadłościach Osmanów, oraz anatolijskich władców zhołdowanych przez Mehmeda I. W 1422 roku pokonał on jednak Mustafę, a rok później kolejny bunt swojego brata, by następnie podporządkować sobie wszystkie państwa zachodniej Anatolii z wyjątkiem Dżandarydów i Karamanidów. W kolejnych latach Murad skoncentrował się na wojnie z Wenecją, której rezultatem było odzyskanie w roku 1430 utraconych po bitwie pod Ankarą Thessalonik. Głównym rywalem Osmanów stało się teraz Królestwo Węgier. W latach 1441–1442 Osmanowie doznali szeregu porażek z rąk Jana Hunyadego, jednak ostatecznie pokonali Węgrów i ich sojuszników w bitwach pod Warną w roku 1444 i na Kosowym Polu w roku 1448. Mehmed II (1444–1446, 1451–1481) rozpoczął swoje panowanie od przygotowań do oblężenia Konstantynopola, który ostatecznie zdobył 29 maja 1453 roku i „imperium Osmanów objęło sukcesję po imperium bizantyńskim”[11].

Osmanowie byli początkowo koczowniczym plemieniem utworzonym wokół osoby eponimicznego przywódcy, w sposób charakterystyczny dla epoki postmongolskiej. Ich pierwsi władcy nosili tytuł chana lub chunkara i dopiero co do Murada I jest pewne, iż przyjął tytuł sułtana. Zgodnie z koczowniczo-turecką tradycją państwo należało do rodziny, której przewodził ojciec. Jego terytorium było podzielone na domeny rządzone przez synów, określone terytoria otrzymywali też dowódcy wojskowi. Znaczną rolę w pierwszych sukcesach Osmanów odegrał etos wojowników dżihadu, ghazich, którzy zasilali ich szeregi znęceni możliwością zdobycia łupów w graniczącym z terytorium Osmanów Bizancjum. Swoje znaczenie miał także fakt rosnącej presji demograficznej w przeludnionej po przybyciu uciekinierów przed mongolską inwazją centralnej Anatolii. Po podboju równin Bitynii, które nie nadawały się na pastwiska, Osmanowie zaczęli w swe szeregi przyjmować ludność osiadłą, w tym także chrześcijan. Ten ostatni fakt był zgodny z tradycjami seldżuckiej Anatolii, gdzie chrześcijan od muzułmanów nie dzieliły wyraźne społeczne bariery, istniał natomiast silny konflikt pomiędzy mieszkańcami miast, wyznającymi ortodoksyjny, sunnicki islam i hołdującymi wyrafinowanej perskiej kulturze, a koczownikami, których ludowa odmiana islamu była przesiąknięta środkowo-azjatyckim szamanizmem. W obu tych formach islamu ważną rolę odgrywały mistyczne tarikaty, takie jak bardziej arystokratyczny i wywodzący się od związanej z Rumim tradycji perskiej Mevleviyye oraz ludowy, przechowujący w sobie elementy chrześcijaństwa i szyizmu Bektaşiyye. Prawdopodobnie początkowo także Osmanowie byli związani z bardziej heteredoksyjnymi nurtami islamu, ale z biegiem czasu stali się oni patronami prawowiernego sunnizmu, w czym znaczną rolę odegrały ich rosnące związki z miejskimi bractwami religijnymi tak zwanymi ahi. Administracja Osmanów w tym okresie miała charakter wojskowy i kontynuowała tradycje seldżuckie. Do końca epoki opierała się ona głównie na anatolijskich rodach takich jak Evrenos, Mikail i Çandarlı, spośród których rekrutowali się wyżsi dowódcy i wezyrowie. Halil Hayreddin Paşa Çandarlı (zm. 1387) był pierwszym wielkim wezyrem, który łączył uprawnienia dowódcy armii z byciem najwyższym zastępcą sułtana w zakresie administracji cywilnej, co stało się później charakterystyczną cechą osmańskiego systemu rządów. To jemu także przypisuje się powołanie tak kojarzonych z Osmanami instytucji jak doborowa piechota janczarów i związany z jej powstaniem system poboru chrześcijańskich dzieci, tzw. devşirme. Janczarowie wraz z doborowym korpusem spahisów stanowili stałą armię sułtana, tzw. kapıkulu. Wcześniej Orchan utworzył regularne oddziały müsellem, piechotę yaya i nieregularne oddziały Akıncı. Rdzeń armii szybko zaczęli jednak stanowić konni spahisi utrzymujący się z dzierżonych od państwa timarów. Ci timarioci pełnili także rolę najniższego szczebla osmańskiej administracji, bezpośrednio reprezentując ją w stosunku do podległych im chłopów. Aż do reform tanzimatu osmańskie społeczeństwo dzieliło się na dwie podstawowe grupy: râya, którzy byli ponoszącymi wszelkie ciężary poddanymi sułtana, i askerî, którzy służąc sułtanowi jako żołnierze i urzędnicy byli zwolnieni z większości ciężarów. To w rękach tych ostatnich koncentrowała się większość bogactwa, a obok świeckich podwładnych sułtana do askerî zaliczali się także ulemowie[12][13][14][15][16].

Szczyt potęgi

Trzy lata po zdobyciu Konstantynopola Mehmed II poniósł klęskę z rąk Hunyadego w trakcie odsieczy Belgradu, ale nie zatrzymało to ekspansji Osmanów. W roku 1459 zaanektowali oni Serbię, a w latach 1460 i 1461 udało im się podbić odpowiednio Despotat Morei oraz Cesarstwo Trapezuntu, i tym samym zlikwidować ostatnie pozostałości panowania bizantyńskiego. Przy okazji podboju Trapezuntu zaanektowano też państwo Dżandarydów. W roku 1461 Osmanów zaatakował hospodar wołoski Wład III (1448, 1456–1462, 1476), jednak odwetowy najazd sułtana w następnym roku doprowadził do osadzenia na Wołoszczyźnie podporządkowanego mu Radu (1462–1473, 1473–1474, 1474 i 1474–1475). W roku 1463 Mehmed podbił Królestwo Bośni, ale w odpowiedzi na jego dawne terytorium wkroczyli Węgrzy. Jednoczesne zajęcie Argos doprowadziło do wybuchu drugiej wojny z Wenecją, która po zajęciu Szkodry i Durrës wspierała walczącego z Osmanami na terenie Albanii Skanderbega (zm. 1468). W roku 1468 Mehmed II zajął terytoria Karamanidów, jednak podporządkowane im niegdyś plemiona nadal podnosiły bunty w imieniu pretendentów z ich rodu, którzy byli popierani przez władcę Ak Kojunlu, Uzun Hasana (1452–1478). Ten ostatni zawarł sojusz z Wenecją i Osmanowie stanęli w obliczu jednoczesnego ataku z zachodu i wschodu. To zagrożenie zniknęło dopiero, gdy Mehmed pokonał Uzun Hasana w decydującej bitwie pod Başkentem w 1473 roku. W roku 1478 Osmanowie zdobyli Szkodrę i ostatecznie podporządkowali sobie Albanię, co przypieczętował pokój z Wenecją zawarty w następnym roku. Podczas swojego panowania Mehmed II zmusił do uznania swojej zwierzchności także kolonie genueńskie nad Morzem Czarnym, a w roku 1475 Chanat Krymski. W roku 1480 jego armia zaatakowała Rodos i zajęła Otranto na południu Włoch, jednak planowanemu atakowi na Rzym zapobiegła śmierć Mehmeda II w następnym roku[11][17][18].

Wojny Mehmeda II wymagały rabunkowej wręcz polityki fiskalnej i jeszcze za jego życia opozycja wobec niej skupiła się wokół jego najstarszego syna, Bajezida (1481–1512), który w walce o władzę po śmierci ojca pokonał swojego brata Cema. Na początku swojego panowania, w roku 1484, Bajezid poprowadził kampanię przeciwko Mołdawii, zdobywając Budziak, poza tym jednak zarzucił politykę podbojów. „Po krótkich wojnach z Wenecją i Węgrami następowały rozejmy, nie wnoszące żadnych istotnych zmian w układ wzajemnych stosunków czy obopólne granice”[19]. Podobnie nierozstrzygnięta była wojna z mamelukami, toczona w latach 1485–1491. W sumie „panowanie Bajezida II było okresem wielkiego rozwoju gospodarczego w stabilnej i bezpiecznej atmosferze”, a stworzone wówczas warunki „utorowały drogę wielkim podbojom Selima I i Sulejmana I”[20]. Jego łagodna polityka zawiodła jednak w przypadku turkmeńskich plemion Anatolii, których styl życia był nie do pogodzenia z osmańskim sposobem rządzenia. Ich przywódcą stał się Isma'il I (1501–1524) z szyickiego rodu Safawidów, który po podboju Ak Kojunlu otwarcie rzucił wyzwanie Osmanom. Pojednawcza postawa Bajezida nie przystawała do sytuacji i został on obalony przez swojego syna Selima I (1512–1520), który był przywódcą frakcji opowiadającej się za bardziej zdecydowanymi działaniami. Selim miał stracić 40 tys. zwolenników Isma’ila w Anatolii, po czym w roku 1514 pokonał jego samego w decydującej bitwie na równinie Czałdyran. W jej wyniku Selim zajął górzysty region rozciągający się od Erzurumu do Diyarbakıru, co sprawiło że „Anatolia była chroniona przed najazdami ze wschodu, a szlaki wiodące do Azerbejdżanu, na Kaukaz i do Bagdadu stały dla Osmanów otworem”[21]. Najazd Selima na emirat Dulkadir w następnym roku doprowadził do konfrontacji z mamelukami. Ich armia została pokonana najpierw 24 sierpnia 1516 roku pod Mardż Dabik w pobliżu Aleppo, a następnie 22 stycznia 1517 roku pod Ar-Rajdanijją w pobliżu Kairu. W rezultacie sułtanat mameluków przestał istnieć, a jego terytorium zostało wcielone do państwa Osmanów, poza tym Turcy opanowali niewielki skrawek lądu na północ od zatoki Adeńskiej, zaś Szarif Mekki wysłał Selimowi klucze do świętych miast i zadeklarował swoje posłuszeństwo. Przyłączenie tych ziem wyznacza początek nowej epoki w dziejach Osmanów, odtąd bowiem nie byli oni już pograniczną turecką dynastią, ale panowali nad samym centrum świata muzułmańskiego, co wiązało się ze wzrastającą rolą islamu jako źródła legitymizacji władzy oraz osłabieniem elementu czysto tureckiego na rzecz wpływów arabskich i perskich[22][23].

Pierwszy kryzys i jego przezwyciężenie

Szczyt potęgi Turcji nastąpił za Sulejmana Wspaniałego, który na przełomie XV i XVI w. zakończył podbój południowo-wschodniej Europy (m.in. 1521 zdobycie Belgradu, 1541 – Budy, podporządkowanie Siedmiogrodu), ponadto opanował Bagdad i Jemen; potężna flota turecka narzuciła zwierzchnictwo Algierowi, Tunisowi i Trypolitanii. Sulejman Wspaniały rozbudował administrację centralną i prowincjonalną oraz związany z tym system lennych posiadłości wojsk (timar), a także system podatkowy, popierał handel i rzemiosło, przyczynił się do rozwoju kultury i sztuki. Po jego śmierci zaczęły się pierwsze oznaki upadku Turcji (m.in. klęska pod Lepanto w 1571). Zwycięstwo Jana III Sobieskiego nad oblegającą Wiedeń armią turecką w 1683 zapoczątkowało serię klęsk Turcji. W 1699 (na mocy pokoju w Karłowicach) Polska odzyskała część Ukrainy prawobrzeżnej i Podole (zajęte przez Turcję 1672), Habsburgowie otrzymali prawie całe Węgry, Wenecja – Moreę (Peloponez), Wyspy Egejskie i niektóre twierdze dalmatyńskie, Rosja – Azow i Zaporoże.

Wiek XVIII

Sprawy wewnętrzne

Postanowienia traktatu karłowickiego podważyły władzę sułtana Mustafy II. W 1703 roku zbuntował się oddział żołnierzy zaciężnych, którego poparli janczarzy, ulemowie i lud stolicy. Nowy mufti ogłosił, że lud ma prawo do wypowiedzenia posłuszeństwa sułtanowi, który nadużył władzy. Mustafę II zdetronizowano, a na tron wyniesiono Ahmeda III. Nowy sułtan szybko pozbył się swoich mocodawców. Piętnaście lat po wstąpieniu na tron wprowadził on erę tulipanów, czyli bezprecedensowe zainteresowanie i zafascynowanie europejskością oraz powrotem do tradycji zdobniczych Imperium Osmańskiego z XVI wieku.

Sprawy zagraniczne

W polityce zagranicznej Turcy pragnęli przywrócić starą granicę na środkowych Węgrzech czy Podolu. Jedyną metodą była wojna. Jedna z nich, VI wojna austriacko-turecka, zakończyła się dalszymi stratami na Bałkanach, lecz wojna rosyjsko-turecka (1710–1711), związana z klęską Karola XII w bitwie pod Połtawą, przyniosła korzyści związane z podpisaniem pokoju adrianopolskiego. Zmagania z Wenecją przyniosły natomiast odzyskanie półwyspu Peloponez. Na wschodzie, korzystając z podboju Persji przez afgańską dynastię Hotaki, zajęła bez walk Azerbejdżan, Gruzję, Chozestan i Kurdystan.

Próby reform i upadek

W roku 1683 zapoczątkowana została kontrofensywa chrześcijaństwa. W 1699 r. Turcy stracili prawie w całości Węgry, a w 1774 r. wyparto ich z Besarabii i Krymu, a dokonała tego Rosja. W 1804 r. w Serbii wybuchło powstanie zakończone niepowodzeniem. W latach 1821–1829 od władzy tureckiej uwolniła się Grecja. Rosja próbowała wykorzystać zaistniałą sytuację, ale została powstrzymana przez Wielką Brytanię i Francję, które w wojnie krymskiej (1853-56) walczyły po stronie tureckiej. Powstanie bułgarskie w 1876 r. doprowadziło do nowej wojny turecko-rosyjskiej w 1877-78 r. Na mocy postanowień kongresu berlińskiego w 1878 Turcja utraciła prawie wszystkie posiadłości na Bałkanach oraz w Tunisie i Egipcie. W 1908 roku młodoturcy, czyli bojowe ugrupowanie nacjonalistów, doszli do władzy, którą utrzymali do 1918 r. Włochy wykorzystały kryzys w Turcji, aby zająć Libię i Trypolitanię w latach 1911–1912. Kraje bałkańskie usunęły Turków z Albanii i Macedonii w 1912-13 r.. W 1914 r. Turcja przystąpiła do I wojny światowej po stronie Niemiec. W wyniku tej wojny utraciła Syrię, Mezopotamię i nominalne zwierzchnictwo nad Egiptem i Kuwejtem.

W 1920 roku Imperium Osmańskie uległo podziałowi na skutek traktatu pokojowego w Sèvres. Jednakże, w 1922 zniesiono kalifat, już wcześniej zniesiono sułtanat i w 1923 roku Turcja stała się republiką, której pierwszym prezydentem został Mustafa Kemal Atatürk.

Przemiany wewnątrzpaństwowe

Okres od 1718 roku do 1730 jest nazywany w historii Turcji Erą Tulipanów (tur. Lale Devrı). Jest to czas panowania Ahmeda III, kiedy to zainteresowano się sztuką i kulturą europejską oraz powrócono do stylu zdobniczego z XVI wieku oraz do stylu z okresu Safawidów. Era Tulipanów zakończyła się wybuchem powstania w 1730 roku, tzw. Buntem Czerwonych Turbanów, którego przyczyną były między innymi klęski na froncie perskim.

Wojny i zdobycze terytorialne

Rozwój terytorialny Imperium osmańskiego w latach 1299–1683
Imperium osmańskie w 1900 roku
Imperium osmańskie w 1914 roku

W wiekach XIII-XIV władcom tureckim udało się podbić całą Anatolię oraz rozpocząć trwający ponad dwa wieki podbój Półwyspu Bałkańskiego, stopniowo podporządkowując sobie skłócone i słabe feudalne państewka chrześcijańskich władców. Po ataku mongolskiego władcy Timura Chromego nastąpiło osłabienie państwa na początku XV wieku. Dopiero Mehmed I zjednoczył ponownie państwo w 1413 roku. Przegrana w bitwie pod Wiedniem rozpoczęła wypieranie Turków z Europy.

Organizacja państwa

Sułtan był władcą despotycznym, „panem ludzkich karków” – wszystkich poddanych traktowano jak jego niewolników. Państwo i cała ziemia w jego obrębie uznawana była za dziedziczną własność dynastii Osmanów. Wola sułtana była święta, a jedynym ograniczeniem jego władzy był szariat (prawo religijne) – nie mógł on postępować wbrew jego przepisom. Sułtana nazywano kalifem, „sługą dwóch świątyń” (odniesienie do opieki nad Mekką i Medyną), „imperatorem Wschodu i Zachodu”, a wykorzystując perskie wzorce ustrojowe – padyszachem (panem królów) lub szachinszachem (królem królów). Sułtani tytułowali się także cesarzami rzymskimi (po zdobyciu Konstantynopola w 1453 roku).

Sułtan rządził z pomocą zastępu urzędników. Najwyższym był wielki wezyr, który odpowiadał za koordynację prac urzędów, politykę zagraniczną, ogólną politykę wewnętrzną, często dowodził wyprawami wojennymi. Poza nim było jeszcze dwóch wezyrów niższego stopnia. Dwaj ministrowie zajmowali się skarbowością i finansami, çavus başi (czyt. czawus baszi) kierował dworem i wymiarem sprawiedliwości, kapudan pasza dowodził flotą wojenną, kahyabey kierował sułtańską kancelarią, dwóch kadiaskerów odpowiadało za sądownictwo wojskowe. Najwyżsi urzędnicy byli członkami dywanu (rady doradczej sułtana), która często obradowała sama i, niczym rząd, zajmowała się sprawami powierzonymi przez władcę.

Generalnie było to państwo o strukturze feudalnej o ogromnych wpływach biurokracji i armii. Ludność niemuzułmańska była zorganizowana w system milletów – quasi-suwerennej władzy nad poszczególnymi narodami imperium. Było ono na tyle sprawnie administrowane, iż w Europie wieków XV-XVII panowało wśród wielu rządzących oraz filozofów społecznych przekonanie o niemalże doskonałości systemu tureckiego, który próbowano mniej lub bardziej udatnie naśladować (początki absolutyzmu w Europie). W swojej organizacji gospodarczej było to państwo łupieskie, które swój złoty okres przeżywało w okresie grabienia podbijanych terytoriów. Taka organizacja państwa była spadkiem po koczowniczych początkach imperium, kiedy było ono po prostu jednym z wielu łupieżczych sułtanatów, istniejących w Azji Mniejszej. Imperium nie zdołało jednak z powodu nadmiernej biurokratyzacji i militaryzacji życia społecznego wytworzyć klasy średniej i zaczątków nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej. Spowodowało to, iż od wieku XVII imperium zaczęło powoli chylić się ku upadkowi (w wiekach XVIII i szczególnie XIX zwano Turcję „chorym człowiekiem Europy”).

Kultura

Imperium osmańskie było państwem wielokulturowym o charakterze militarno-religijnym. Szansę znacznego awansu społecznego stwarzało jedynie przejście na islam, jakkolwiek Osmanie tolerowali grecką arystokrację – prawosławnych chrześcijan, tzw. fanariotów, którzy sprawowali wiele wysokich urzędów w państwie tureckim – wykorzystywano ich między innymi jako tłumaczy. Wielu wysokich urzędników wywodziło się ponadto spośród Albańczyków (muzułmanów). Generalnie kultura imperium była militarystyczna, biurokratyczna (regulowano np. kolor ubrań i butów noszonych przez wyznawców poszczególnych religii[24]) i teokratyczna, ale nie nacjonalistyczna, a Turcy jako narodowość nie byli faworyzowani.

Wbrew panującym często stereotypowym opiniom, należy zwrócić uwagę na względną tolerancję religijną panującą w Imperium. Prześladowania ze względów religijnych nie były częste i zwykle stanowiły wyraz zemsty za bunty czy niepowodzenia wojenne w walkach z chrześcijanami, niekiedy także efekt fanatyzmu poszczególnych namiestników[25]. Tolerancja wobec Żydów stanowiła przyczynę migracji znacznej części Żydów Sefardyjskich (wygnanych w 1492 roku z Hiszpanii) na tereny Imperium, głównie do Salonik. Z drugiej strony nie-muzułmanie byli poddani instytucjonalnej dyskryminacji – musieli płacić władzom dodatkowe podatki i byli poddani różnym ograniczeniom prawnym. Chrześcijanie musieli dostarczać swoje dzieci jako janczarów do armii. Przejście na islam było także często jedyną drogą do kariery na sułtańskim dworze.

Wojsko

Główną siłą zbrojną Imperium byli:

  • Janczarzy. Początki formacji w późnym średniowieczu (w ciągu XIV wieku). Była to piechota (i jednocześnie rodzaj zakonu-bractwa wojskowego) złożona z żołnierzy wychowywanych od małego w fanatyzmie religijnym i oddaniu dla sułtana. Pochodzili oni z rodzin chrześcijańskich, odbierano ich rodzicom w bardzo młodym wieku i wcielano do „bractwa”, gdzie przechodzili bardzo surowy trening. Byli oni formacją czysto zawodową na utrzymaniu państwa i jako tacy nie mogli zajmować się żadną inną działalnością (np. prowadzeniem interesów) a możliwości założenia rodziny były bardzo ograniczone. Janczarzy słynęli z doskonalej dyscypliny i waleczności, odgrywając kluczową rolę w podbojach Imperium Osmańskiego (szczególnie w jego „złotym okresie”: wieki XIV-XVII). Od połowy wieku XVII dyscyplina w ich szeregach znacznie spadła (pozwolono między innymi na zajmowanie się handlem wskutek czego wielu janczarów stało się bardziej kupcami niż żołnierzami), mnożyły się nadużycia, dochodziło do buntów i rebelii (janczarzy nawet obalali i wynosili sułtanów). Pod koniec XIX wieku zostali zniszczeni przez jednego z sułtanów, który uznał ich za formację całkowicie przestarzałą i poprzez swoja prywatę groźną dla państwa.
  • Spahia. Ciężka jazda o przedfeudalnym charakterze (byli oni dzierżawcami ziemi nadanej im przez sułtana, a nie jej właścicielami jak rycerze w Europie). Przez wielu znawców uważani za jedną z najlepszych formacji konnych w historii (obok perskich katafraktów, polskiej husarii i egipskich mameluków). Ich sposób walki i codziennego życia był nieco podobny do europejskiego rycerstwa (szlachty) choć byli znacznie bardziej zdyscyplinowani i nigdy nie osiągnęli takich wpływów w państwie jak szlachta w Europie.
  • Akindżi. Lekka jazda i początkowo główna siła imperium, której zadaniem był zwiad, wypady łupieżcze oraz patrolowanie granic. Uzbrojeni byli i walczyli w stylu, który można w uproszczeniu nazwać „tatarskim”. Odegrali znaczną rolę w początkach imperium potem ich rola znacznie spadła.
  • Wojska posiłkowe i sojusznicze. Dużą siłą byli Tatarzy, Albańczycy, Wołosi i mamelucy z którymi jednak bywały też kłopoty (np. mamelucy początkowo byli przeciwnikami imperium i nigdy do końca nie pogodzili się z utratą niepodległości).
  • Bardzo liczne, ale słabo wyszkolone było pospolite ruszenie.

Armie imperium były na ogół bardzo liczne i zdyscyplinowane. W średniowieczu oraz wiekach XVI i XVII dorównywały skutecznością bojową swoim zachodnim odpowiednikom. Później ogólne zapóźnienie technologiczne imperium i upadek dyscypliny spowodowały, że w wieku XIX armia imperium poza swoją liczebnością nie przedstawiała już większej wartości bojowej. Jednakże w latach 1829 i 1855 istniały wojska Nizam i Cedid, co dosłownie znaczy – piechota nowego wzoru. Regimenty te były podobnie szkolone i wyposażone jak wojska europejskie, a także dorównywały im swoją wartością bojową.

Prowincje

W okresie swojego rozkwitu w skład imperium osmańskiego wchodziło 29 prowincji z Azji, Afryki i Europy, kilka księstw wasalnych (wśród których były Wołoszczyzna, Siedmiogród, Mołdawia, Algieria i Tunezja) oraz chanat krymski, które były zobowiązane do wierności państwu Osmanów.

Ciekawostki

  • Imperium Osmańskie jako jedyny ówczesny kraj nie uznało rozbiorów Polski[b]. Na osmańskim dworze, podczas oficjalnych uroczystości, oczekiwać miał pusty fotel dla reprezentanta Rzeczypospolitej, a na pytanie padyszacha gdzie jest poseł Lechistanu, władca otrzymywał odpowiedź: „ambasador nie był w możności przybyć”[c]. Niektórzy[kto?] polemizują z tym stwierdzeniem uważając, że choć formalnie nie ma podpisu przedstawiciela tego kraju na żadnym międzynarodowym dokumencie dokonującym rozbioru Polski, to jednak nikt nie pytał osmańskich władz o zgodę na podział ziem Rzeczypospolitej. Uważają też, że u schyłku XVIII wieku w źródłach zarówno polskich, jak i osmańskich, z początku XIX w. brak jakichkolwiek wzmianek o „pustym fotelu posła z Lechistanu”. U schyłku XVIII w. Imperium Osmańskim w salach reprezentacyjnych nie używano europejskich mebli, także krzeseł i foteli. Jedynym „meblem” w sali audiencyjnej padyszacha był tron. Z poglądem, iż Imperium Osmańskie nie uznało rozbioru Rzeczypospolitej polemizował już anonimowy publicysta w broszurze „Do broni” wydanej w 1877 r. we Lwowie. Otóż jego zdaniem Porta „nie mogła uznawać lub nie uznawać rozbioru Polski, gdyż po roku 1856 nie należała do koncertu mocarstw europejskich, nie mogła zatem wypowiadać opinii o stosunkach międzynarodowych”. Zdaniem powyższego autora Imperium Osmańskie pośrednio uznało rozbiór Rzeczypospolitej, gdyż podobnie jak inne mocarstwa nie odmawiało carowi tytułu Króla Polskiego[26].
  • Historycy polscy nagminnie stosują zamiennie nazwę Turcja dla Imperium Osmańskiego. Tymczasem zdaniem europejskich osmanistów: „Nie można też stwierdzić bez zastrzeżeń, że terytoria osmańskie stanowiły «Turcję» lub nawet «cesarstwo tureckie» w jakimkolwiek sensie”[27]. Z tym stanowiskiem w pełni zgadza się Jerzy S. Łątka i proponuje nazwę Osmania jako skrót dla Imperium Osmańskiego. Od lat powtarza: „Dawna Osmania i dzisiejsza Turcja to dwa różne cywilizacyjnie światy. Nie tylko z tego powodu, iż kraj o nazwie Turcja zaistniał dopiero w 1923 r. Dlatego, iż kosmopolityczną, wielonarodowościową Portę cementował islam i ciągłość dynastii Osmanów, zaś ukształtowana przez paszę Mustafę Kemala (Kemala Atatürka) Turcja to narodowa, konsekwentnie laicka republika. Wysoką Portę zamieszkiwali Osmańczycy, mężczyźni z tradycyjnymi fezami na głowach i zakwefione kobiety, zaś mieszkańcy Turcji ubrani są w europejski strój. Osmańczycy byli tworem cywilizacji muzułmańskiego Orientu, zaś Turcy są dziećmi kulturowego mariażu tegoż Orientu z Europą i czują się Europejczykami”[28].
  • Kolejna teoria mówi, iż Imperium Osmańskie nie uznało rozbioru Polski, ponieważ prowadziło wówczas wojny z Rosją (1768–1774, 1787–1792, 1806–1812), która to zajęła największą część ówczesnej Rzeczypospolitej i że był to element gry politycznej.

Uwagi

  1. ↑ Jako nazwa państwa pisane wielką literą, jako nazwa imperium dynastii Osmanów – małą; dla tego drugiego znaczenia synonimem jest nazwa imperium ottomańskie.
  2. ↑ „Podkreślano przy tym, że Turcja pozostała jedynym państwem na świecie, które nie uznało rozbiorów Polski pod koniec XVIII stulecia. Ambasador turecki był jednym z pierwszych dyplomatów zagranicznych, akredytowanych przy rządzie RP” Eugeniusz Cezary Król: Polska i Polacy w propagandzie narodowego socjalizmu w Niemczech. 2006; „Turcja, która nigdy formalnie nie uznała rozbiorów I Rzeczpospolitej. [w:] Duchowe piętno społeczeństw: złożoność i przeobrażenia polskiej 2008. s. 213; „Turcja natomiast musiała być bliską każdemu Polakowi jako jedyne mocarstwo, które nigdy nie uznało prawnie rozbiorów Polski” Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza historia polityczna Polski, 1864–1945. 1986; „To jakby na większą hańbę papiestwa tak się złożyło, że jedynym państwem, które nigdy nie uznało rozbiorów Polski, była „pogańska” Turcja. Turcja, której nikt nie zadał tak ciężkich ciosów, jak my” Tadeusz Gotówka: Stosunki polsko-watykańskie w Tysiącleciu. 1966.
  3. ↑ „Poseł Lechistanu jeszcze nie przybył – tak, według rozpowszechnionej w Polsce legendy, brzmiała formuła, którą przez cały okres rozbiorów powtarzano przy każdej prezentacji ambasadorów i dyplomatów na dworze sułtana Turcji”. Maciej Wilamowski, Konrad Wnęk, Lidia A. Zyblikiewicz: Leksykon polskich powiedzeń historycznych. 1998.

Przypisy

  1. ↑ Lindner 2007 ↓, s. 18, 25.
  2. ↑ Golden 1992 ↓, s. 358.
  3. ↑ Bosworth i in. 1995 ↓, s. 180–181, 191–192.
  4. ↑ Fleet 2009 ↓, s. 118-119; 121-123.
  5. ↑ Bosworth i in. 1995 ↓, s. 193.
  6. ↑ Bosworth i in. 1995 ↓, s. 192–193.
  7. ↑ Golden 1992 ↓, s. 362–363.
  8. ↑ Fleet 2009 ↓, s. 125–127, 129–130.
  9. ↑ İnalcık 2006 ↓, s. 21–23, 26–28.
  10. ↑ Reychman 1973 ↓, s. 47, 49.
  11. ↑ a b Bosworth i in. 1995 ↓, s. 194.
  12. ↑ Bosworth i in. 1995 ↓, s. 191–194.
  13. ↑ Golden 1992 ↓, s. 304–306, 356–357.
  14. ↑ Fleet 2009 ↓, s. 119–121.
  15. ↑ İnalcık 2006 ↓, s. 21–23, 26–28, 60, 108–109.
  16. ↑ Reychman 1973 ↓, s. 44–46.
  17. ↑ Golden 1992 ↓, s. 365–366.
  18. ↑ İnalcık 2006 ↓, s. 39–41.
  19. ↑ Reychman 1973 ↓, s. 64.
  20. ↑ İnalcık 2006 ↓, s. 44.
  21. ↑ İnalcık 2006 ↓, s. 45.
  22. ↑ İnalcık 2006 ↓, s. 45–46.
  23. ↑ Reychman 1973 ↓, s. 66–67.
  24. ↑ Por. Jason Goodwin, Lords of the Horizons, A history of the Ottoman Empire, Vintage, Londyn 1999, s. 96. Grecy nosili czarne spodnie i pantofle, Armeńczycy fioletowe pantofle i purpurowe spodnie, Żydzi błękitne spodnie i trzewiki. Podział ten dotyczy wyznawanej religii, a nie narodowości. Ponadto niektórzy uprzywilejowani innowiercy dostawali pozwolenie na noszenie stroju przysługującego Turkom – muzułmanom: żółtych pantofli i czerwonych spodni.
  25. ↑ T. Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław 1988, s. 126.
  26. ↑ J.S. Łątka, Poseł Lechistanu, w: Historia powszechna, t. XIII, Kraków 2003, s. 163.
  27. ↑ Sulejman Wspaniały i jego czasy: imperium osmańskie we wczesnej epoce nowożytnej pod red. M. Kunta, Ch. Woodhead, s. 16.
  28. ↑ J.S. Łątka, Turcja czy może Osmania? Problem z nazwą Imperium Osmańskiego (Devlet-i Âl-i Osman), „Studia Historyczne” 2010, z. 1 (209), s. 113–118; J.S. Łątka, Adampol (Polonezkőy). Dzieje i kulturowe przeobrażenia polskiej osady nad Bosforem (1842–2010). Kraków 2010, s. 13; J.S. Łątka, Lehli znaczy Polak. Udział Karola Karskiego (1833–1914) w procesie przeobrażenia IMPERIUM OSMAŃSKIEGO w REPUBLIKĘ TURCJI, Kraków 2012, s. 27–30.

Bibliografia

  • Bazylow L., Historia powszechna 1789–1918, Warszawa 2000, ISBN 83-05-13129-7.
  • C.E. Bosworth, E. Van Donzel, W.P. Heinrichs, G. Lecomte: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume VIII. Leiden: E.J. Brill, 1995. ISBN 90-04-09834-8.
  • Kate Fleet: The Cambridge History of Turkey. Volume I. Byzantium to Turkey 1071–1453. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. ISBN 978-0-521-62093-2.
  • Peter B. Golden: An introduction to the history of the Turkic peoples: ethnogenesis and state-formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1992. ISBN 978-3-447-03274-2.
  • Halil İnalcık: Imperium Osmańskie: epoka klasyczna 1300–1600. przeł. Justyn Hunia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2006. ISBN 83-233-2194-9.
  • Kołodziejczyk D., Turcja, Warszawa 2000, ISBN 83-85660-95-X.
  • Lewis B., Narodziny nowożytnej Turcji, Warszawa 1972.
  • Rudi Paul Lindner: Explorations in Ottoman Prehistory. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 2007. ISBN 0-472-09507-2.
  • Maciszewski J., Historia powszechna. Wiek Oświecenia, Warszawa 1997, ISBN 83-85660-37-2.
  • Jan Reychman: Historia Turcji. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk: Wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.
  • Wyczański A., Historia powszechna wiek XVI, Warszawa 1999, ISBN 83-85660-54-2.
  • Zientara B., Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2000, ISBN 83-85660-94-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Imperium_Osmańskie&oldid=53298822”