San Francisco: Różnice pomiędzy wersjami

Edytuj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
PixelBot (dyskusja | edycje)
15 236 edycji
m r2.7.3) (Robot poprawił ia:San Francisco
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎Kultura: drobne merytoryczne
Linia 302: Linia 302:


== Kultura ==
== Kultura ==
=== Polonica ===
* Polskie msze w San Francisco odprawiane są w kościele przy 240 Fell Street
* W dzielnicy Mission District znajduje się od 1926 roku "Dom Polski" ("Polish Club Incorporeted").

=== Sport ===
=== Sport ===
[[Plik:SFBaseballPark.jpg|250px|thumb|Stadion San Francisco Giants]]
[[Plik:SFBaseballPark.jpg|250px|thumb|Stadion San Francisco Giants]]

Wersja z 12:57, 30 wrz 2012

Szablon:USA miasto infobox San Francisco – miasto i hrabstwo w stanie Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, położone na półwyspie otoczonym przez Ocean Spokojny na zachodzie, zatokę San Francisco na wschodzie i cieśninę Golden Gate na północy. Czwarte pod względem liczby ludności miasto w Kalifornii i trzynaste w całym kraju[1]. Ósme miasto w Stanach Zjednoczonych pod względem gęstości zaludnienia[2]. San Francisco jest częścią obszaru metropolitalnego San Francisco Bay Area, którego liczba ludności przekracza 7,2 miliona[3].

Historia San Francisco sięga roku 1776, kiedy to hiszpańscy kolonizatorzy Ameryki Północnej osiedlili się na krańcu półwyspu, zakładając na tym terenie fort oraz misję imienia świętego Franciszka z Asyżu. San Francisco i Kalifornia należały następnie do Meksyku, po uzyskaniu przez niego niepodległości od Hiszpanii, a następnie zostały włączone do Stanów Zjednoczonych. Miasto przeżyło znaczne przyspieszenie rozwoju w 1848 roku podczas krótkiego okresu kalifornijskiej gorączki złota, stając się w tym czasie największym miastem na amerykańskim Zachodnim Wybrzeżu. W 1906 roku San Francisco zostało w większej części zniszczone podczas trzęsienia ziemi i pożarów, które były jego skutkiem. Po kataklizmie zostało szybko odbudowane, dziewięć lat później goszcząc Międzynarodową Wystawę Panamsko-Pacyficzną. Podczas II wojny światowej San Francisco było punktem ekspedycyjnym dla tysięcy żołnierzy walczących na pacyficznym teatrze działań wojennych i ważnym portem wypadowym operującej na tym oceanie floty. W latach powojennych do miasta napłynęły tysiące imigrantów i byłych żołnierzy, co zbiegło się w czasie z gwałtownym rozwjem okolicy. Nadchodzące rozluźnienie norm społecznych i inne czynniki przyczyniły się do początków ruchów społecznych środowisk LGBT. W 1967 roku w mieście zaczęło się tak zwane Lato Miłości. Postępująca liberalizacja i otwartość społeczności wyrobiły San Francisco opinię miasta liberalnego.

Obecnie San Francisco jest dużym ośrodkiem turystycznym, znanym ze swoich atrakcji, włączając w to m.in. Most Golden Gate, więzienie Alcatraz, Coit Tower, tramwaje linowe, fabrykę czekolady Ghirardelli czy chińską dzielnicę – Chinatown. Charakterystyczne dla miasta są jego strome wzgórza i ulice oraz mieszanina stylów architektonicznych, od wiktoriańskiego do postmodernizmu. Miasto słynie także ze swojego zróżnicowania etnicznego, kosmopolityzmu, uniwersytetów oraz wyodrębnionych i wpływowych społeczności azjatyckiej, latynoamerykańskiej oraz LGBT.

Historia

 Osobny artykuł: Historia San Francisco.

Najwcześniejsze archeologiczne dowody osadnictwa na terenach miasta pochodzą z roku 3000 p.n.e.[4] Gdy 2 listopada 1769 roku przybyli na te tereny hiszpańscy kolonizatorzy pod dowództwem Gaspara de Portolà, zamieszkiwał je szczep Yelamu ludu Ohlone, który skupił się tu w kilkunastu wsiach. Była to pierwsza udokumentowana wizyta Europejczyków w okolicach Zatoki San Francisco[5]. Siedem lat później, 28 marca 1776 roku, Hiszpanie założyli na tych terenach fort, a następnie misję imienia św. Franciszka z Asyżu (Mission Dolores).

Misja San Francisco de Asís (Misja Dolores)

Podczas meksykańskiej wojny o niepodległość z Hiszpanią w 1821 roku, rejon ten został przyłączony do Meksyku. W 1835 roku, William Richardson założył, nieopodal kotwicowiska łodzi w miejscu obecnego Portsmouth Square, pierwsze znaczące osiedle nie leżące w obrębie Mission Dolores[6].

Razem z alkadem Misji, Francisco de Haro, Richardson sporządził plan przyszłych ulic pod rozwijającą się osadę. Powstałe miasto, wtenczas nazywane Yerba Buena, zaczęło zaludniać się amerykańskimi osadnikami. W trakcie wojny amerykańsko-meksykańskiej, 7 czerwca 1846 roku, amerykański komodor John D. Sloat uznał Kalifornię za tereny należące do Stanów Zjednoczonych, a dwa dni później, kapitan John B. Montgomery przybył do Yerba Buena, by ustanowić tam administrację amerykańską. Rok później Yerba Buena przemianowano na San Francisco[7]. Pomimo atrakcyjnego położenia, będące naturalnym portem i bazą marynarki wojennej San Francisco, wciąż było małą osadą z niesprzyjającymi osadnictwu warunkami geograficznymi[8].

Kalifornijska gorączka złota spowodowała napływ poszukiwaczy tego kruszcu na tereny stanu. Przybysze osiedlali się masowo w San Francisco, preferując je ponad rywalizujące z nim miasto Benicia[9]. Wizja wzbogacenia się była tak silna, że załogi statków przybywających do portu często porzucały swoje jednostki i masowo udawały się na pola złotonośne. Port miejski wypełnił się opuszczonymi statkami[10][11]. Do grudnia 1849 roku liczba mieszkańców San Francisco wzrosła z 1000 do 25000[12]. Z tych czasów wywodzi się też jedna z ikon miasta – chleb na zakwasie, będący podstawą wyżywienia XIX-wiecznych górników i robotników[13].

San Francisco w 1851

Kalifornia zyskała wkrótce status stanu, a w mieście zlokalizowano stały garnizon amerykański. Wybudowano fortyfikacje: Fort Point, strzegący wejścia do zatoki przez cieśninę Golden Gate oraz fort na wyspie Alcatraz, zabezpieczający samą zatokę. Odkrycie srebra, m.in. złóż Comstock Lode w 1859 roku w nieodległej Nevadzie, dodatkowo przyspieszyło rozwój miasta[14]. Wraz z napływem poszukiwaczy kruszców, osadników i zwykłych awanturników w mieście szerzyło się bezprawie. Szczególnie część miasta znana jako Barbary Coast wsławiła się jako oaza kryminalistów, prostytutek i hazardzistów[15].

Wzbogaceni na gorączce złota przedsiębiorcy, szukali możliwości inwestycji swojego kapitału. Pierwszymi beneficjentami były instytucje finansowe: powstały pierwsze banki, jak Wells Fargo w 1852 roku, oraz przemysł kolejowy w osobie magnatów z tak zwanej "Wielkiej Czwórki", na czele której stał Leland Stanford, która koordynowała powstanie Pierwszej Kolei Transkontynentalnej.

Rozwój Portu San Francisco ugruntował centralną pozycję miasta w handlu w regionie. Wychodząc naprzeciw rosnącemu zapotrzebowaniu ludności na towary i usługi, w mieście powstały liczne manufaktury. Levi Strauss założył przedsiębiorstwo handlowe, a później zaczął produkcję pierwszych dżinsów dla górników. Domingo Ghirardelli rozpoczął produkcję czekolady. Miasto, za sprawą imigrantów, stało się wielokulturowym i wielojęzycznym ośrodkiem. Chińczycy pracujący przy kolei, skupili się w jednej dzielnicy, znanej później jako Chinatown. Pojawiają się także dzielnice imigrantów z Włoch (North Beach), a wciąż duży udział mieszkańców stanowili hiszpańskojęzyczni potomkowie osadników z czasów meksykańskich. Rozwinął się transport, z systemem tramwajów linowych oraz wykształcił się także charakterystyczny dla miasta wiktoriański charakter zabudowy. Skrupulatnie zaplanowano tereny zielone oraz przestrzeń publiczną; założony został Park Golden Gate. Powstały nowe szkoły, kościoły, teatry i inne obiekty użyteczności publicznej. Presidio, teren dawnego hiszpańskiego fortu, przekształcił się w najważniejszą amerykańską instalację wojskową na wybrzeżu Pacyfiku[16]. Na przełomie XIX i XX wieku miasto było znane ze swojego krzykliwego stylu, okazałych hoteli, wytwornych rezydencji skupionych na Nob Hill i rozkwitającej sztuki[17].

"W całej historii świata nie znajdziemy nowoczesnego, dużego miasta, które zostałoby tak doszczętnie zniszczone. Nie ma już San Francisco." –Jack London po trzęsieniu ziemi z 1906[18]

W 1906 roku San Francisco nawiedził największy kataklizm w jego historii. 18 kwietnia o 5:12, silne trzęsienie ziemi obróciło miasto w ruinę. Część budynków zawaliła się od wstrząsów, a następnie, wskutek uszkodzeń linii gazowych, wybuchły gigantyczne, wielodniowe pożary, które strawiły większą część pozostałej zabudowy. Ponieważ uszkodzone wodociągi uniemożliwiały skuteczne gaszenie ognia, artylerzyści z Presidio próbowali opanować rozprzestrzenianie się pożarów, wysadzając w powietrze kwartały budynków, by postawić barierę płomieniom[19]. Wskutek trzęsienia i pożarów, więcej niż trzy czwarte miasta legło w gruzach, włączając w to całe centrum[20]. Ówczesne raporty mówiły o 498 ofiarach śmiertelnych, jednak współczesne badania szacują straty nawet na kilka tysięcy[21]. Ponad połowa z 400 000 mieszkańców została bez dachu nad głową[22]. Ocalali tymczasowo zamieszkali w koczowisku w namiotach w Parku Golden Gate, w Presidio, na plażach oraz tam gdzie było jeszcze miejsce. Wiele osób na stałe wyprowadziło się z miasta w inne rejony Zatoki.

Palace of Fine Arts w 1915 podczas Międzynarodowej Wystawy Panamsko-Pacyficznej

Miasto odbudowano szybko i na wielką skalę. Odrzucając projekty, by wykorzystując okazję całkowicie zmienić układ ulic, wybrano znacznie szybszą opcję z zachowaniem ich historycznego planu[23]. Bank of Italy Amadeo Gianniniego, późniejszy Bank of America, udzielił wielu pożyczek dla poszkodowanych rodzin. W kilka lat odbudowano budynki mieszkalne i użyteczności publicznej, wielokroć w większej liczbie i okazalszej formie niż sprzed kataklizmu. Wiele ulic poszerzono, unowocześniono centrum i część portu znaną jako Fisherman's Wharf. City Hall, siedzibę władz miejskich i administracji, z przepychem odbudowano w stylu Beaux Arts. Miasto świętowało odrodzenie swojego ratusza podczas Międzynarodowej Wystawy Panamsko-Pacyficznej w 1915 roku[24], która oficjalnie miała celebrować otwarcie Kanału Panamskiego, ale stała się także okazją do pokazania całkowicie odbudowanego i odnowionego San Francisco. Z okazji wystawy wzniesiono dodatkowo jeszcze kilka dużych budynków które, poza Palace of Fine Arts, po zakończeniu wyburzono.

W następnych latach miasto ugruntowało swoją pozycję stolicy finansowej; podczas krachu na giełdzie w 1929 roku nie upadł żaden bank wywodzący się z San Francisco[25]. Co więcej to właśnie podczas wielkiego kryzysu miasto rozpoczęło dwie wielkie inwestycje budowlane, wznosząc jednocześnie Bay Bridge i Golden Gate Bridge, otwarte kolejno w 1936 i 1937 roku. Także w tym okresie zaadaptowano Alcatraz, wcześniej fort, na super-strzeżone więzienie federalne, w którym osadzeni zostali tak znani gangsterzy, jak np. Al Capone z Chicago. W późniejszych latach miasto świętowało swój powrót do świetności goszcząc wystawę światową w 1939 roku, a w kolejnych latach Golden Gate International Exposition, na potrzeby której usypano sztuczną wyspę na Zatoce – Treasure Island.

Ciężki krążownik USS "San Francisco" przepływający pod mostem Golden Gate w 1942

Podczas II wojny światowej, stocznia marynarki wojennej w San Francisco stała się centrum napraw dokowych dla floty pacyficznej Stanów Zjednoczonych, a Fort Mason głównym punktem punktem ekspedycyjnym dla tysięcy żołnierzy walczących na pacyficznym teatrze działań wojennych[26]. Dostępność pracy przyciągnęła wielu ludzi, szczególnie Afroamerykanów ze stanów południowych, po zakończeniu wojny, wielu powracających żołnierzy, a także pracowników cywilnych, zdecydowało się pozostać w San Francisco na stałe. W 1945 roku w mieście została podpisana Karta Narodów Zjednoczonych, powołująca do życia Organizację Narodów Zjednoczonych, a w 1951 roku traktat pokojowy z San Francisco oficjalnie zakończył wojnę na Pacyfiku.

W latach 50. XX wieku jak i 60., zachodnia część miasta przeszła gruntowną przebudowę i zmianę zagospodarowania. W tym okresie zbudowano też miejskie autostrady. Jednak wiele z nich, wskutek protestów mieszkańców, powstało tylko częściowo[27]. W 1972 roku ukończono najwyższy budynek w mieście – Transamerica Pyramid[28], a w kolejnych latach w procesie manhattanizacji wyższa zabudowa pojawiła się w całym centrum[29]. W kolejnych latach miasto zaczęło tracić pozycję centrum przemysłowo-komunikacyjnego. Aktywność portowa przeniosła się do niedalekiego Oakland, spadła liczba miejsc pracy związana z transportem morskim, przemysłem i pokrewnymi. Turystyka i jej obsługa zaczęły być najważniejszą częścią ekonomii San Francisco. Gwałtowny rozwój przeżyły przedmieścia, a samo miasto znacznie zmieniło profil demograficzny, gdy na miejsce białej ludności miasta, napłynęli imigranci z Azji czy Ameryki Łacińskiej[30][31]. W tym samym okresie miasto stało się centrum amerykańskiej kontrkultury i ruchów liberalnych. Pisarze skupieni w dzielnicy North Beach, z generacji bitników przyczynili się do rozkwitu tak zwanego "renesansu z San Francisco"[32]. Masowo do miasta napływali hippisi, zaludniając w latach 60. dzielnicę Haight-Ashbury, by w roku 1967, podczas Lata Miłości, osiągnąć szczyt liczebności[33]. W latach 70. XX wieku miasto było głównym ośrodkiem walki o prawa dla homoseksualistów. Dzielnica Castro przekształciła się w gay village, której znaczną część mieszkańców stanowili homoseksualiści lub sympatycy ruchów LGBT. Także w tym czasie Harvey Milk (razem z burmistrzem George'em Moscone'em zamordowany w 1978 roku), zadeklarowany homoseksualista i prowadzący swoją kampanię wyborczą pod szyldem równouprawnienia, został wybrany do Rady Nadzorczej San Francisco (ang. Board of Supervisors)[34].

W 1989 roku miasto nawiedziło trzęsienie ziemi Loma Prieta o sile 7,1 stopni w skali Richtera, które spowodowało straty i ofiary w całym rejonie Zatoki. W San Francisco wstrząsy uszkodziły Marina District i South of Market, a także spowodowały uszkodzenia autostrad miejskich: Embarcadero oraz Central Freeway, które następnie rozebrano (Central Freeway częściowo). Uszkodzony, a w rezultacie przebudowany, został także Bay Bridge.

W latach "bańki internetowej" gospodarkę miasta ożywiły liczne nowopowstałe przedsięwzięcia. Do San Francisco sprowadzili się liczni przedsiębiorcy i deweloperzy z branży informatycznej, a następnie marketingowcy i inne towarzyszące firmy. W znaczący sposób zmieniło to profil wielu biedniejszych rejonów miasta, które gwałtownie się wzbogaciły. Po załamaniu koniunktury w 2001, wiele z firm upadło, ale zaawansowane technologie, przemysł informatyczny i inne pokrewne wciąż są głównymi elementami gospodarki miasta i jego okolic[35].

Geografia

Półwysep San Francisco, poniżej miasta północna część hrabstwa San Mateo, a powyżej hrabstwo Marin

San Francisco leży na Zachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, na szczycie półwyspu San Francisco i oparte jest swoimi granicami o wybrzeża Pacyfiku i Zatoki San Francisco. W skład miasta wchodzi też kilka wysp położonych w Zatoce, między innymi Alcatraz, Wyspa Treasure i sąsiednia Wyspa Yerba Buena, a także małe części wyspy Alameda, Wyspa Angel czy Wyspa Red Rock. Także niezamieszkane Wyspy Farallon położone 43 km w głąb Pacyfiku, podlegają jurysdykcji miasta. Obszar miasta zawiera się z grubsza w kwadracie o boku ok. 11 kilometrów. Linia brzegowa miasta, szczególnie wschodnia i północna, jest w większej części sztuczna; rejony takie jak Marina District czy Hunters Point w całości, a Embarcadero w większej części, leżą na sztucznie usypanym lądzie. Podobnie Treasure Island jest sztucznie usypaną wyspą.

San Francisco i cała jego okolica położone są na obszarze aktywnym sejsmicznie, a wstrząsy regularnie nawiedzają miasto. Za trzęsienia ziemi w tym rejonie odpowiedzialne są uskok San Adreas i obszar Hayward Fault Zone (największe trzęsienia ziemi z 1906 i 1989 roku były spowodowane obsunięciem się Hayward Fault Zone), mimo że sam uskok nie przebiega przez miasto. Zagrożenie wstrząsami jest brane pod uwagę przy rozwoju infrastruktury miejskiej. Przy okazji przebudowy całe obszary miasta, zarówno budynki nowo wznoszone, ale i te istniejące, są dostosowywane do wymogów stawianych konstrukcjom przez trzęsienia ziemi[36]. Jakkolwiek w mieście wciąż istnieją tysiące mniejszych budynków, szczególnie tych starszych, które pozostają szczególnie narażone na wstrząsy[37]. Szczególnie wrażliwe okazały się sztucznie usypane fragmenty lądu. Towarzyszące trzęsieniom ziemi wypiętrzenia i zapadliska, a także upłynnienie gruntu, spowodowało duże straty w Marina District podczas trzęsienia ziemi Loma Prieta w 1989 roku[38].

Charakterystyczną cechą miasta są jego wzgórza, których jest więcej niż 50 w jego granicach[39] i od których wzięły swoje nazwy niektóre dzielnice, jak: Nob Hill, Pacific Heights, Russian Hill, Potrero Hill czy Telegraph Hill. W pobliżu geograficznego środka miasta, na południowy zachód od centrum, leży kilka mniej zaludnionych wzgórz. Dominuje Mount Sutro, na którym stoi Sutro Tower – duża czerwono-biała wieża radiowo-telewizyjna. Obok leżą wzgórza Twin Peaks – para wzgórz będąca jednym z najwyższych punktów w mieście i popularny punkt widokowy. Najwyższe wzgórze San Francisco to Mount Davidson, ok. 282 metrów wysokości, zwieńczone prawie 32 metrowym krzyżem wybudowanym tam w 1934 roku[40].

Klimat

Klimatogram dla San Francisco
IIIIIIIVVVIVIIVIIIIXXXIXII
 
 
100
 
13
7
 
 
80
 
15
8
 
 
70
 
16
9
 
 
30
 
17
10
 
 
10
 
17
10
 
 
0
 
18
11
 
 
0
 
18
12
 
 
0
 
18
12
 
 
0
 
21
13
 
 
20
 
20
12
 
 
60
 
17
10
 
 
90
 
13
8
Temperatury w °C
Opad całkowity w mm
Źródło: Historical Weather for San Francisco, California, United States of America. 2008. [dostęp 2009-01-04]. (ang.).

San Francisco, jak i cała Kalifornia, leży w strefie klimatu środziemnomorskiego, który cechują łagodne zimy z licznymi opadami i suche lata[41], co znalazło odzwierciedlenie w niepoprawnie przypisywanemu Markowi Twainowi cytacie: Najzimniejsza zima jaką kiedykolwiek przeżyłem to było lato w San Francisco (The coldest winter I ever spent was a summer in San Francisco.)[42][43]. Dodatkowy wpływ na klimat miasta ma woda, która otacza je z trzech stron. W szczególności zimny Prąd Kalifornijski zmniejsza wariacje klimatu, co owocuje umiarkowanymi temperaturami o małej amplitudzie rocznej. Natomiast połączenie zimnego powietrza znad oceanu i gorących jego mas znad lądu owocuje charakterystycznymi dla miasta mgłami, które wiosną i wczesnym latem spowijają zachodnią część miasta przez cały dzień. Mgła jest mniej widoczna we wschodniej części miasta i zwykle występuje tam późnym latem i jesienią, gdy temperatury są najwyższe.

Średnia najwyższa temperatura w San Francisco to 21 °C, która jest o 9 °C niższa niż dla miejsc położonych bardziej w głąb lądu, jak Livermore[44]. Najwyższa zanotowana temperatura w San Francisco to 39 °C, odnotowana 17 lipca 1988 roku i 14 czerwca 2000 roku[45]. Zimy w mieście są łagodne z najwyższymi temperaturami dziennymi sięgającymi 15 °C. Najniższe rzadko kiedy osiągają 0 °C i mniej, jakkolwiek rekordowa najniższa temperatura to −3 °C odnotowana 11 grudnia 1932 roku[46]. Od maja do września, w okresie letnim, jest bardzo sucho, ale z kolei od listopada aż do marca opady deszczu są bardzo częste. Opady śniegu są niezwykle rzadkie, z około dziesięcioma przypadkami odnotowanymi od 1852. Największy opad śniegu zaobserwowany 5 lutego 1887, wyniósł od 9,4 cm w centrum miasta do 17,8 cm poza nim[47]. Ostatni odnotowany opad śniegu w mieście miał miejsce 5 lutego 1976 roku, gdy spadło go ok. 2,5 cm[48].

Mgła spowija Golden Gate Bridge i nadchodzi nad Crissy Field

Z powodu urozmaiconej topografii i wpływu wody w San Francisco występuje cała gama lokalnych zjawisk mikroklimatycznych. Wysokie wzgórza w geograficznym centrum miasta są odpowiedzialne za 20% różnicę w rocznych opadach pomiędzy różnymi częściami miasta[47]. Osłaniają one także wschodnie dzielnice przed masami mgieł i zimnym powietrzem znad oceanu, które jest bardziej odczuwalne na zachodzie miasta. Przeciętnie wschodnia część miasta jest bardziej słoneczna, ze średnio 260 słonecznymi dniami w roku i 105 zachmurzonymi[49].

Podział miasta

Panorama San Francisco widziana z Twin Peaks
Panorama San Francisco widziana z Twin Peaks

Osiedla

Chinatown w San Francisco - jedno z największych i najstarszych w Stanach Zjednoczonych
 Osobny artykuł: Osiedla w San Francisco.

W San Francisco wyróżnia się tradycyjnie ponad 100 osiedli (ang. neighborhoods) z unikalnymi nazwami. Mają one różną wielkość, obejmując obszar od kilku do kilkunastu przecznic. Granice między osiedlami są zwykle umowne i oparte na historii okolicy oraz świadomości mieszkańców.

Historyczne centrum miasta leży w jego północno-wschodniej części, ograniczonej od południa Market Street. Tam znajduje się Financial District, Union Square i skupia się większość najwyższych budynków miasta, dużych domów towarowych i hoteli. Tu swój bieg zaczyna linia zabytkowego tramwaju linowego, łącząca centrum z położonym wyżej Chinatown i Nob Hill oraz z leżącym po drugiej stronie miasta portem z będącym atrakcją turystyczną Fisherman's Wharf. Także w tym rejonie znajdują się Russian Hill, osiedle mieszkalne na wzgórzu, na które wspina się osławiona swoimi serpentynami Lombard Street; osiedle włoskich imigrantów North Beach; czyTelegraph Hill z wieżą widokową Coit Tower. Tuż obok centrum znajduje się Tenderloin, osiedle o jednym z najwyższych współczynników przęstepczości i liczbie bezdomnych[50].

Na południe od Market Street leży osiedle South of Market (SOMA), swojego czasu skupiające zamierający przemysł, a obecnie zmieniające swój profil. Podczas bańki internetowej w okolicy zaczęły się osadzać liczne firmy z branży, powstały wieżowce i apartamentowce (manhattanizacja). Przekształciły się także sąsiednie South Beach czy Mission Bay, w którym zlokalizowano część kampusu Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Francisco.

Osiedle Mission District, leżące dalej na południe, to od lat 50. XX wieku okolica z przewagą meksykańskich i latynoamerykańskich emigrantów. Osiedle powstało, gdy tereny te zaczęli zaludniać robotnicy-imigranci z Niemiec, Irlandii, Włoch czy krajów skandynawskich. W 1914 roku napłynęła tu dodatkowo fala imigrantów z Ameryki Środkowej, zatrudnionych przy budowie Kanału Panamskiego[51].

Okolice Golden Gate Park, położonego na wschodzie miasta, zajmują duże obszary mieszkalne. Na północ od niego rozciąga się rozległe osiedle Richmond District, którego część to "Nowe Chinatown", ale zamieszkują w nim imigranci także z innych krajów azjatyckich i Rosji[potrzebny przypis]. Na południe od parku leży Sunset District, w którym dominującą część stanowi ludność pochodzenia azjatyckiego[potrzebny przypis]. Oba osiedla to typowe obszary mieszkalne z przewagą klasy średniej, znane pod wspólną nazwą "The Avenues" (od nazewnictwa ulic, patrz: Drogi i autostrady).

W południowo-wschodniej części miasta leży osiedle Hunters Point. Jest to jedno z najbiedniejszych osiedli, z wysokim wskaźnikiem przestępczości, pomimo tego, że tereny te były objęte programem miejskiej rewitalizacji[potrzebny przypis].

Południowo-centralna część miasta jest zdominowana przez liczne wzgórza. Tę część miasta charakteryzuje lekka zabudowa mieszkalna, nieregularny układ ulic oraz liczne tereny zielone, rekreacyjne i parki.

Zamieszkałe są także należące do miasta Treasure Island (uprzednio baza wojskowa) i sąsiednia Yerba Buena Island, połączone ze stałym lądem mostem Bay Bridge.

Parki i plaże

Golden Gate Park widziany z powietrza. Część wybrzeża po prawej stronie to Ocean Beach

Parki stanowią 18% powierzchni miasta[52]. W sumie 229 parków, skwerów i terenów rekreacyjnych zajmuje 1772 hektary, włączając w to 388 ha poza granicami miasta[53]. Golden Gate Park, pozostałe parki w samym San Francisco i jego okolicy, była baza wojskowa Presidio, wraz z jej częścią zwaną Crissy Field, w którym został przywrócony naturalny ekosystem słonych bagien, oraz wyspa Alcatraz są częściami Golden Gate National Recreation Area. Dodatkowo w południowo-zachodniej części miasta leży Jezioro Merced – słodkowodny zbiornik otoczony terenami parkowymi.

Największym (410 ha[54]) i najczęściej odwiedzanym parkiem w mieście jest Golden Gate Park[55], który rozciąga się od środka miasta w kierunku Pacyfiku. Pierwotnie teren parku zajmowały wydmy porośnięte miejscowymi trawami, ale w 1870 roku, gdy zakładano park, teren obsadzono tysiącami odmian drzew i innych roślin pochodzących z całego świata. W parku znajdują się liczne dodatkowe obiekty jak: Conservatory of Flowers, Japoński Ogród Herbaciany i Arboretum Strybing[56]. Dodatkowo w mieście rozsianych jest szereg mniejszych parków, skwerów i terenów rekreacyjnych, otoczonych zwykle przez osiedla mieszkalne.

Baker Beach. W oddali klify na północnym zachodzie miasta i most Golden Gate

Poczynając od cieśniny Golden Gate na północy, wybrzeże pacyficzne San Francisco stanowią naturalne plaże i klify. Plaże to m.in.[57]: Baker Beach – niewielka, długości ok. 800 m plaża położona na brzegu samej cieśniny, na zachód od mostu Golden Gate. Plaża ta była częścią terenów wojskowych Presidio, po zdemilitaryzowaniu tego rejonu stała się plażą publiczną. Północno-zachodni kraniec półwyspu opada do morza stromymi klifami, natomiast zachodnią granicą miasta jest leżąca nad Pacyfikiem Ocean Beach. Zimne i silne prądy brzegowe nie sprzyjają kąpieli, na plaży odnotowano wypadki utonięć[58]. Poniżej południowego krańca plaży leżą tereny Fortu Funston, dawnej bazy wojskowej, w której stacjonowała bateria rakiet Nike, chroniących wybrzeże. Jest to jedyna część Golden Gate National Recreation Area, gdzie dozwolone jest wyprowadzanie psów bez smyczy. Bezpośrednio na wschód od mostu Golden Gate rozciąga się Crissy Field; nadmorski park-łąka założony na miejscu starego lotniska po zaadaptowaniu i oczyszczeniu tych terenów. Na wschód od Crissy Field cała długość północnego i wschodniego wybrzeża (od strony Zatoki) San Francisco jest uregulowana. Stanowią je nabrzeża portowe, pirsy, mariny i inne konstrukcje związane z portowym charakterem miasta.

Samorząd i administracja

Ratusz w San Francisco

Administracyjnie San Francisco to miasto-hrabstwo, czyli miasto, które zostało połączone z hrabstwem (ang. Consolidated city-county). Status ten posiada od 1856 roku[59]. Jest to jedyny taki twór administracyjny w Kalifornii[60]. Burmistrz San Francisco jest także administratorem hrabstwa, a Rada Nadzorcza hrabstwa San Francisco (ang. Board of Supervisors) działa jak rada miejska. Regulowana przez status miejski, samorząd San Francisco ma formę dwudzielną. Władza wykonawcza, na czele której stoi burmistrz, to wybieralni oraz mianowani na stanowiska urzędnicy miejscy, a także pracownicy służb publicznych. Władzę ustawodawczą sprawuje 11-to osobowa Rada Nadzorcza, na czele której stoi przewodniczący, i która jest odpowiedzialna za ustanawianie praw, uchwał, budżetu i innych. Udział w uchwalaniu ustaw mogą brać także mieszkańcy miasta w ramach inicjatywy ludowej.

Podział miasta na 11 dzielnic (districts)

Członkowie Rady Nadzorczej wybierani są jako reprezentanci 11 numerowanych dzielnic-okręgów wyborczych (ang. districts), na które oficjalnie podzielone jest San Francisco[61]. W razie śmierci lub rezygnacji aktualnego burmistrza jego urząd przejmuje Przewodniczący Rady Nadzorczej, jak miało to miejsce w 1978 roku, gdy Dianne Feinstein przejęła urząd po morderstwie George'a Moscone'a.

Z powody swojego unikalnego statusu miasta-hrabstwa, lokalny samorząd ma w swojej jurysdykcji także własność i tereny, które leżą poza granicami miasta. Port lotniczy San Francisco, mimo tego że formalnie leży w hrabstwie San Mateo jest własnością i pod administracją Miasta i hrabstwa San Francisco. Miastu, ustawą Rakera z 1913 roku, oddano także w wieczystą dzierżawę Hetch Hetchy Valley oraz jej dorzecze w Parku Narodowym Yosemite[60].

W 2006 roku Rada Nadzorcza uchwaliła ustawę powołującą do życia program Healthy San Francisco (pol.Zdrowe San Francisco), czyniącą go pierwszym miastem w Stanach Zjednoczonych zapewniającym opiekę zdrowotną nawet nieubezpieczonym mieszkańcom[62].

Budżet miejski na rok rozliczeniowy 2007-2008 zamknął się na poziomie ponad 6 miliardów dolarów[63].

W San Francisco mają swoją siedzibę także jednostki rządu federalnego, m.in.: Sąd Apelacyjny dla Dziewiątego Okręgu, Bank Rezerw Federalnych, Mennica Państwowa. Dodatkowo do roku 1990, zanim je zlikwidowano, w granicach miasta znajdowały się trzy duże instalacje wojskowe: na Presidio, Treasure Island oraz stocznia marynarki wojennej w San Francisco na Hunters Point. Okres stacjonowania wojska w mieście jest wspominany podczas dorocznego festynu – Fleet Week. Dodatkowo San Francisco jest wykorzystywane jako siedziba dla stanowego Kalifornijskiego Sądu Najwyższego (ang. Supreme Court of California) oraz innych instytucji stanowych. W mieście mają także swoje placówki dyplomatyczne inne państwa; w sumie w San Francisco jest ponad 70 konsulatów[64].

Demografia

W 2008 roku San Francisco zamieszkiwało 808 976 osób[65]. Z gęstością zaludnienia 6 688 os./km²[66], San Francisco jest jednym z najgęściej zaludnionych miast Stanów Zjednoczonych[2]. San Francisco jest też główną aglomeracją San Francisco Bay Area, gęsto zaludnionego obszaru metropolitalnego położonego nad Zatoką San Francisco. Ma ponadto duży udział w Połączonym Obszarze Statystycznym (ang. Combined Statistical Area) San Francisco-San José-Oakland, o liczbie mieszkańców ponad 7 milionów, co czyni go piątym najludniejszym tego typu obszarem w Stanach Zjednoczonych[67].

Zmiana liczby ludności San Francisco
Źródło: U.S. Census Bureau[68]

Jak i w wielu innych dużych miastach Stanów Zjednoczonych, w ludności San Francisco stosunkowo duży udział mają "mniejszości" etniczne. Mieszkańcy rasy białej pochodzenia nie-latynoskiego stanowią mniej niż połowę populacji. Według danych z 2007 ludzie rasy białej stanowili 57,2% mieszkańców (45,0% pochodzenia nie-latynoskiego); 33,1% Azjaci; 7,3% ludzie rasy czarnej (włączając w to Afroamerykanów); 0,9% Indianie Ameryki Północnej lub rdzenni mieszkańcy Alaski; 0,7% rdzenni mieszkańcy Hawajówi innych wysp Pacyfiku; 3,9% innych ras i 2,9% dwóch lub więcej ras. 14,0% ludności stanowili ludzie pochodzenia latynoskiego, z czego około połowa z nich to Meksykanie[69].

Stosunkowo mało mieszkańców miasta to rodowici mieszkańcy San Francisco. Tylko 35% mieszkańców urodziło się w Kalifornii, a ponad 39% pochodzi spoza Stanów Zjednoczonych[70].

Zgodnie ze spisem z 2005, San Francisco zamieszkuje największy spośród 50 największych miast Stanów Zjednoczonych odsetek ludzi o orientacji homoseksualnej, którzy stanowią 15,4% ludności[71]. W hrabstwie San Francisco jest także największy odsetek małżeństw i związków homoseksualnych oraz jednopłciowych gospodarstw domowych w całych Stanach Zjednoczonych, a San Francisco Bay Area ma ich największe zagęszczenie spośród obszarów metropolitalnych w kraju[72].

Mediana wysokości dochodów na gospodarstwo domowe w San Francisco wynosiła w 2005 roku 57 833 $, a na rodzinę 67 809 $, i była trzecią największą spośród dużych miast w kraju[73]. Mieszkańcy plasujący się ze swoimi dochodami poniżej relatywnej granicy ubóstwa stanowią 7,7%, co jest wartością poniżej średniej krajowej i jedną z najniższych dla miast notowanych przez U.S. Census Bureau[74]. Zgodnie z krajowym trendem, migracja poza miasto rodzin klasy średniej powiększa różnice pomiędzy dochodami mieszkańców[75], a także przyczynia się do obniżenia odsetku dzieci w strukturze ludnościowej. Dzieci stanowią 14,5% ludności miasta, co jest jednym z najniższych wskaźników spośród dużych miast Ameryki[76].

Bezdomność to chroniczna przypadłość miasta i kontrowersyjny problem począwszy od lat 80. XX wieku. Uważa się, że San Francisco ma jeden z najwyższych odsetków bezdomnych w stosunku do liczby mieszkańców spośród dużych miast amerykańskich[77][78].

W 2006 roku w San Francisco odnotowano 875 brutalnych przęstepstw (morderstwa, gwałty itp.) na 100 000 mieszkańców i 4 958 na 100 000 mieszkańców przestępstw przeciwko własności (kradzieże)[79], co jest liczbą większą niż średnia krajowa[80]. W roku 2008, podobnie jak i w 2007, w mieście zanotowano najwyższą od dekady liczbę zabójstw: 98[81].

Gospodarka

Alcatraz odwiedza 1,5 miliona turystów rocznie[82]

Obecnie podstawą gospodarki San Francisco jest turystyka. Miasto wraz ze swoimi atrakcjami, spopularyzowane w sztuce i kulturze, stało się szeroko rozpoznawalne na świecie. San Francisco przyciąga czwartą co do wielkości liczbę turystów spośród wszystkich miast w Stanach Zjednoczonych[83] z Pier 39 na Fisherman's Wharf, jako trzecią najpopularniejszą atrakcją turystyczną w kraju[84]. W 2007 roku miasto odwiedziło ponad 16 milionów turystów, wprowadzając do jego gospodarki ponad 8,2 miliarda dolarów[85]. San Francisco, ze swoim dużym zapleczem hotelowym oraz światowej klasy centrum konferencyjnym Moscone Center, jest także jednym spośród dziesięciu najpopularniejszych miejsc do organizowania konferencji i konwentów[86].

Centrum San Francisco z widokiem na biurowce w Financial District

Na początku XX wieku miasto stało się głównym centrum bankowym i finansowym na Zachodnim Wybrzeżu. Montgomery Street w Financial District była znana jako "Wall Street Zachodu"[87] ze znajdującymi się przy niej m.in.: Bankiem Rezerw Federalnych, główną siedzibą korporacji Wells Fargo, a także obecnie już nie działającą Pacific Coast Stock Exchange (Giełda Papierów Wartościowych Wybrzeża Pacyficznego). W San Francisco powstał także Bank of America, pionier usług dla klasy średniej, który na swoją siedzibę wybudował w 1960 roku nowoczesny budynek na 555 California Street. W mieście mają swoje siedziby lub oddziały także inne instytucje finansowe, banki i spółki venture capital, jak m.in.: Charles Schwab Corporation, Bank of the West, Union Bank of California, VISA czy United Commercial Bank. Z ponad trzydziestoma międzynarodowymi instytucjami finansowymi[88], sześcioma firmami z listy Fortune 500[89] i rozbudowaną infrastrukturą oraz profesjonalnym rynkiem usług w sektorach takich jak: prawo, public relations, architektura i projektowanie, San Francisco jest uważane za jedną z metropolii globalnych[90]. Miasto w 2005 roku zajmowało piętnastą pozycję na świecie i ósmą w kraju na liście miast z najwyższym PKB[91].

Gospodarka San Francisco jest ściśle powiązana z sąsiednimi, jak np. od południa z San José i Doliną Krzemową, z którymi dzieli zapotrzebowanie na wykształconych pracowników oraz specjalistów[92]. Samo miasto silnie wspiera przemysł biotechnologiczny oraz biomedyczny, będąc dużym ośrodkiem skupiającym przedsięwzięcia z tychże dziedzin. Mission Bay, w której powstał drugi kampus Uniwersytetu Kalifornijskiego San Francisco, stał się lokalnym centrum z niezbędną do badań infrastrukturą i budynkami. Mieści się tam także siedziba Kalifornijskiego Instytutu Medycyny Regeneracyjnej – agencji publicznej sponsorującej badania komórek macierzystych w stanie Kalifornia.

Małe przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 pracowników oraz przedsięwzięcia jednoosobowe stanowiły w 2006 85% wszystkich firm[93], a liczba mieszkańców pracujących w przedsiębiorstwach zatrudniających więcej niż 1000 pracowników spadła od 1977 roku o połowę[70]. Miasto świadomie ogranicza rozwój dużych sieci handlowych, hurtowni i hipermarketów w mieście. Rada Nadzorcza wykorzystała w tym celu plan zagospodarowania, by zawęzić tereny, na których dozwolona by była taka działalność gospodarcza[94], co spotkało się z poparciem mieszkańców[95].

Edukacja

Szkoły wyższe

Budynki na kampusie UCSF w Mission Bay

Największa uczelnia w mieście – Uniwersytet Kalifornijski w San Francisco jest częścią systemu Uniwersytetu Kalifornijskiego. Jego specjalizacją naukową, jak i dydaktyczną, jest medycyna oraz nauki biomedyczne i pokrewne. UCSF jest jedną z pięciu najlepszych uczelni medycznych w Stanach Zjednocznonych[96], a także zarządza centrum medycznym UCSF Medical Center, które jest jednym z 10 najlepszych szpitali w kraju[97]. UCSF jest także jednym z głównych pracodawców w mieście, ustępując jedynie administracji miejskiej i hrabstwa[98]. Jednostki uczelni są skupione w większości w dwóch kampusach: starszym, zlokalizowanym na Wzgórzach Parnassus, gdzie znajdują się głównie kliniki i nowym, otwartym w 2003 roku w Mission Bay. Kampus w Mission Bay o powierzchni ponad 17 ha jest przeznaczony do prowadzenia działalności naukowej i po ukończeniu pozwoli na podwojenie liczby placówek badawczych uniwersytetu[99].

Najstarszym uniwersytetm w mieście, a także jednym z najstarszych na zachód od Mississippi, jest założony w 1855 roku Uniwersytet San Francisco[100]. Jest to jezuicka szkoła prywatna. Mieści się ona na Lone Mountain – jednym ze wzgórz w mieście.

University of California, Hastings College of the Law to uniwersytet prawniczy, założony w części miasta zwanej Civic Center w 1878 roku. Jest to najstarsza szkoła prawnicza w Kalifornii, z której wywodzi się więcej sędziów stanowych niż z jakiejkolwiek innej[101].

Uniwersytet Stanowy San Francisco to część systemu Kalifornijskiego Uniwersytetu Stanowego. Mieści się on niedaleko Jeziora Merced[102] i kształci blisko 30 000 studentów[103] na ponad 100 kierunkach[102].

College Miejski San Francisco, kształcący około 100 000 studentów[104], to z kolei jeden z największych community college w kraju.

Wyższe uczelnie artystyczne to m.in. San Francisco Art Institute, Academy of Art University i filia zlokalizowanego w Oakland California College of the Arts. San Francisco Conservatory of Music to z kolei jedyna szkoła muzyczna tego typu na zachodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych, kształcąca w muzyce orkiestrowej i kameralnej, kompozycji oraz dyrygenturze.

W mieście działa także wyższa szkoła kulinarna: California Culinary Academy, która zrzeszona w programie Le Cordon Bleu, oferuje kursy sztuki kulinarnej, piekarnictwa i ciastkarstwa oraz zarządzania lokalami gastronomicznymi.

Szkoły podstawowe i średnie

Szkoły publiczne, podstawowe i średnie, są zarządzane przez San Francisco Unified School District, a w przypadku niektórych szkół społecznych przez Stanową Komisję Edukacji (ang. State Board of Education). W San Francisco znajduje się najstarsza na zachód od Mississippi publiczna szkoła średnia Lowell High School[105] oraz School of the Arts High School, które są dwiema miejskimi szkołami średnimi ze specjalnym programem nauczania (profilowanymi).

Do 100 szkół publicznych lub parafialnych w mieście uczęszcza prawie 30% populacji w wieku szkolnym (w porównaniu do 10% w skali kraju[106]). Prawie 40% tych szkół to szkoły katolickie zarządzane przez Archidiecezję San Francisco[107][108].

Transport

Bay Bridge - most łączący San Francisco z Oakland

Drogi i autostrady

Ze względu na szczególne ulokowanie geograficzne, wykluczające praktyczne funkcjonowanie obwodnic, a także na skutek nasilonych tu zwłaszcza pod koniec lat 50. protestów społecznych przeciwko szybkiemu rozwojowi sieci autostrad (tzw. freeway revolts)[109], San Francisco jako jedno z nielicznych miast amerykańskich zamiast typowego dla Ameryki systemu autostrad (ang. highways) przyjęło popularny w Europie system komunikacyjny oparty na sieci arterii drogowych. Tendencja ta uwidacznia się również w decyzjach podjętych po trzęsieniu ziemi Loma Prieta z roku 1989, kiedy to postanowiono zburzyć Embarcadero oraz część Central Freeway i przekształcić je w zwykłe drogi[109].

Lotniska

Port lotniczy San Francisco
 Osobny artykuł: Port lotniczy San Francisco.

Port lotniczy San Francisco (SFO) położony jest 21 km na południe od centrum miasta na terenie hrabstwa San Mateo, ale znajduje się pod jurysdykcją miasta i hrabstwa San Francisco. Bezpośrednio z lotniskiem graniczą także miasta Millbrae, San Bruno i South San Francisco. Lotnisko San Francisco jest portem międzynarodowym z największym terminalemodpraw międzynarodowych w Stanach Zjednoczonych[110]. Lotnisko jest hubem lotniczym linii United Airlines, największego użytkownika portu[111]. Także decyzja linii Virgin America, by operować z tego portu[112], odwróciła trend wśród tanich przewoźników, którzy do tej pory omijali SFO na rzecz Oakland czy San Jose. W 2007 roku port lotniczy San Francisco był pod względem liczby odprawionych pasażerów 10-tym najbardziej ruchliwym lotniskiem w Stanach Zjednoczonych[113], a 21-tym na świecie, odprawiając 37,2 miliona pasażerów[114].

Porty

Ferry Building przy Embarcadero
 Osobny artykuł: Port San Francisco
UWAGA: sugestia rozszerzonej treści w nieistniejącym artykule - trzeba poprawić link.

Struktury portu San Francisco rozciągają się wzdłuż północnego, północno-wschodniego i wschodniego wybrzeża miasta (zaczynając od kotwicowiska w pobliżu mostu Golden Gate na zachodzie, do Candlestick Point na wschodzie). W jego skład, oprócz budynków portowych, terminalu promowego, magazynów, wchodzi kilkanaście prostopadłych do brzegu pirsów do których cumowały statki, następnie rozładowywane lub załadowywane (ręcznie lub za pomocą dźwigów), i z których towary były wysyłane do magazynów na lądzie. Obecnie port nie jest wykorzystywany na potrzeby ruchu towarowego, ale dalej obsługuje on ruch promowy oraz innych małych statków pasażerskich. Część struktur portu stanowi atrakcję turystyczną (Fisherman's Wharf, Pirs 39, Pirs 70, Ferry Building). W porcie są także zakotwiczone okręty-muzea: USS Pampanito i SS Jeremiah O'Brien. Organizacyjnie port jest pół-autonomiczną jednostką zarządzaną przez pięcioosobową komisję wybieraną przez burmistrza i zatwierdzaną przez Radę Nadzorczą San Francisco.

Port San Francisco był swojego czasu największym i najbardziej ruchliwym portem na Zachodnim Wybrzeżu Stanów Zjednoczonych. Obsługiwał ruch towarowy z Pacyfiku, jak i Atlantyku i był centrum handlu drzewem na Zachodnim Wybrzeżu.

Kultura

Polonica

  • Polskie msze w San Francisco odprawiane są w kościele przy 240 Fell Street
  • W dzielnicy Mission District znajduje się od 1926 roku "Dom Polski" ("Polish Club Incorporeted").

Sport

Stadion San Francisco Giants

Swoją siedzibę w San Francisco ma występująca w lidze NFL drużyna 49ers. Początkowo grali w All-America Football Conference, jednak w 1950 roku awansowali do NFL, a na obecnym stadionie Candlestick Park, rozgrywają swoje mecze dopiero od 1971 roku. Podczas występów w NFL, 49ers zgromadzili na swoim koncie 5 tytułów Super Bowl.

San Francisco ma swojego reprezentanta w Major League Baseball, którym jest zespół Giants. Do Kalifornii drużyna trafiła w 1958 roku z Nowego Jorku. W 1989 roku zespół dotarł do finału ligi MLB, jednak po 3. meczu miasto nawiedziło trzęsienie ziemi. W 2000 roku Giants zaczęli grać na słynnym AT&T Park, który jest ich siedzibą również obecnie[115]. Na Kezar Stadium swoje mecze rozgrywa San Francisco Bay Seals, który także występuje w lidze United Soccer League.

Miasto jest także reprezentowane w rozgrywkach akademickich przez Uniwersytet San Francisco, który posiada drużynę w NCAA Division I. Jednym ze studentów a także zawodnikiem drużyny był Bill Russel, który wraz z drużyną koszykarską zdobył mistrzostwo Stanów Zjednoczonych w 1955 i 1956 roku.

Organizowany jest tu także San Francisco Marathon, który corocznie przyciąga około 7 000 uczestników[116]. Co roku rozgrywane są tu także zawody w golfie z cyklu PGA Tour.

  1. ↑ Population up in every Bay Area county in 2008. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. Hearst Communications, 2009-03-19. [dostęp 2009-03-27]. (ang.).
  2. ↑ a b Ranking dla roku 20002000 Census: US Municipalities Over 50,000: Ranked by 2000 Density. Demographia. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  3. ↑ Annual Estimates of the Population of Metropolitan and Micropolitan Statistical Areas: April 1, 2000 to July 1, 2007. US Census Bureau. [dostęp 2008-10-15]. (ang.).
  4. ↑ Suzanne B. Stewart: Archaeological Research Issues For The Point Reyes National Seashore - Golden Gate National Recreation Area. Sonoma State University - Anthropological Studies Center, Listopad 2003. [dostęp 2008-10-15]. (ang.).
  5. ↑ Visitors: San Francisco Historical Information. City and County of San Francisco. [dostęp 2008-06-10]. (ang.).
  6. ↑ The Virtual Museum of the City of San Francisco: From the 1820s to the Gold Rush. The Virtual Museum of the City of San Francisco, 2004-07-16. [dostęp 2008-10-15]. (ang.).
  7. ↑ History of Yerba Buena Gardens. MJM Management Group, 2004. [dostęp 2008-10-15]. (ang.).
  8. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide - San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 4–5. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  9. ↑ San Francisco's imię Brick Building. The Virtual Museum of the City of San Francisco, 2004-07-16. [dostęp 2008-10-15]. (ang.).
  10. ↑ Ron Harris: Crews Unearth Shipwreck on San Francisco Condo Project. Associated Press, 2005-11-14. [dostęp 2006-09-04]. (ang.).
  11. ↑ Eric Jay Dolin: Leviathan: The History of Whaling in America. Nowy Jork: W. W. Norton, 2007, s. 211. ISBN 978-0-393-33157-8.
  12. ↑ Rand Richards: Historic San Francisco: A Concise History and Guide. Heritage House, 1992. ISBN 1-879367-00-9. OCLC 214330849.
  13. ↑ Peter Tamony. Sourdough and French Bread. „Western Folklore”. 4. 32, s. 265–270, Październik 1973. DOI: 10.2307/1498306. 
  14. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide - San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 31–33. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  15. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide - San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: John Wiley & Sons, Inc., 2000, s. 237–238. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  16. ↑ Under Three Flags. [w:] Golden Gate National Recreation Area Brochures [on-line]. US Department of the Interior, listopad 2004. [dostęp 2008-06-13]. (ang.).
  17. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide- San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. New York: 2000, s. 44–55. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  18. ↑ Jack London: The Story of an Eyewitness by Jack London. The Virtual Museum of the City of San Francisco, 5-5-1906. [dostęp 2008-11-1]. (ang.).
  19. ↑ Presidio of San Francisco: Firefighting and Dynamiting. [w:] Golden Gate National Recreation Area [on-line]. US Department of the Interior, 2003-12-24. [dostęp 2008-11-1]. (ang.).
  20. ↑ Renée Montagne: Remembering the 1906 San Francisco Earthquake. [w:] People & Places [on-line]. National Public Radio, 2006-04-11. [dostęp 2008-11-1]. (ang.).
  21. ↑ Casualties and Damage after the 1906 earthquake. [w:] Earthquake Hazards Program - Northern California [on-line]. US Geological Survey, 2008-01-25. [dostęp 2008-11-1].
  22. ↑ Presidio of San Francisco:1906 Earthquake and Fire. [w:] Golden Gate National Recreation Area [on-line]. US Department of the Interior, 2004-08-25. [dostęp 2008-11-1].
  23. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide-San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: 2000, s. 56–62. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  24. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide- San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: 2000, s. 9. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  25. ↑ San Francisco Gold Rush Banking - 1849. The Virtual Museum of the City of San Francisco, 2004-06-24. [dostęp 2008-11-2]. (ang.).
  26. ↑ Port of Embarkation Essay--World War II in the San Francisco Bay Area. [w:] A National Register of Historic Places Travel Itinerary: [on-line]. US Department of the Interior, 2007-08-28. [dostęp 2008-11-2]. (ang.).
  27. ↑ Eric CY Fang: Urban Renewal Revisited: A Design Critique. [w:] SPUR Newsletter [on-line]. San Francisco Planning and Urban Research Association, luty 1999. [dostęp 2008-11-5]. (ang.).
  28. ↑ Pyramid Facts and Figures. [w:] Company Profile [on-line]. Transamerica Insurance and Investment Group. [dostęp 2008-11-5]. (ang.).
  29. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide-San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: 2000, s. 95–96. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  30. ↑ James Willis, Habib, Jerry; Brittan, Jeremy: San Francisco Planning Department Census Data Analysis. San Francisco State University, 2004-04-19. [dostęp 2008-11-12]. (ang.).
  31. ↑ Torri Minton: Race Through Time. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. Hearst Communications, 1998-09-20. s. SC-4. [dostęp 2008-06-13]. (ang.).
  32. ↑ Peter Booth Wiley: National trust guide- San Francisco: America’s guide for architecture and history travelers. Nowy Jork: 2000, s. 240–242. ISBN 978-0-471-19120-9. OCLC 44313415.
  33. ↑ American Experience: Summer of Love: Film Description. [w:] Website for American Experience documentary on the Summer of Love [on-line]. PBS, 2007-03-14. [dostęp 2008-11-12]. (ang.).
  34. ↑ San Francisco History: The 1970s and 1980s: Gay Rights. [w:] Destinations: San Francisco [on-line]. Frommers.com. [dostęp 2008-11-22]. (ang.).
  35. ↑ Ted Egan: City and County of San Francisco: An Overview of San Francisco’s Recent Economic Performance. [w:] Report prepared for Mayor’s Office of Economic and Workforce Development [on-line]. ICF Consulting, 2006-04-03. [dostęp 2008-11-22]. (ang.).
  36. ↑ Charles Smith: What San Francisco didn't learn from the '06 quake. 2006-04-15. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  37. ↑ Robert Selna: S.F. leaders ignore weak buildings' quake risk. 2008-06-29. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  38. ↑ Liquefaction Damage in the Marina District during the 1989 Loma Prieta Earthquake. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  39. ↑ Tom Graham: Peak Experience. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. 2004-11-07. [dostęp 2008-11-21]. (ang.).
  40. ↑ Henry K. Lee: Mount Davidson Cross Called Landmark by Panel. 1997-01-16. [dostęp 2008-11-22]. (ang.).
  41. ↑ Climate of San Francisco - Narrative Description. 2002. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  42. ↑ Carl Nolte: Fog Heaven: The sun will come out tomorrow. Or maybe not. It's summer in the city, and that means gray skies. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. 2005-08-19. s. A-1. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  43. ↑ And Never the Twain Shall Tweet. [w:] Urban Legends Reference Pages [on-line]. 2007-09-26. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  44. ↑ Historical Weather for Livermore, California, United States of America. 2008. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  45. ↑ June 2000 City/State Extremes. [w:] National Oceanic and Atmospheric Administration [on-line]. 2004-06-24. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  46. ↑ San Francisco - Top 10 Temperatures. 2001-06-28. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  47. ↑ a b Jan Null: Climate of San Francisco (Third Revision). [w:] National Oceanic and Atmospheric Administration [on-line]. January 1995. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  48. ↑ Climate of San Francisco - Snowfall. 2006. [dostęp 2008-06-14]. (ang.).
  49. ↑ Historical Climate Information. [w:] Western Regional Climate Center [on-line]. 2008-01-23. [dostęp 2008-11-23]. (ang.).
  50. ↑ The Tenderloin. [w:] SfGate San Francisco Neighborhood Guide [on-line]. Sfgate.com. [dostęp 2008-12-16]. (ang.).
  51. ↑ Lauren Anderson: Mission District History. Quality of Life Film. [dostęp 2008-12-16]. (ang.).
  52. ↑ Better Streets Plan. Draft for Public Review. San Francisco Planning Department, 2008-06. [dostęp 2008-11-29]. (ang.).
  53. ↑ San Francisco Fact Sheet. Only in San Francisco, 2006-05-19. [dostęp 2008-12-16]. (ang.).
  54. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie SF FAQ
    BŁĄD PRZYPISÓW
  55. ↑ The Most Visited City Parks. [w:] Center for City Park Excellence [on-line]. 2007-10-11. [dostęp 2008-11-29]. (ang.).
  56. ↑ Golden Gate Park. City and County of San Francisco. [dostęp 2008-11-28]. (ang.).
  57. ↑ Kathryn Vercillo: San Francisco Beaches. Top Five Beaches.. sfTravel.com. [dostęp 2009-02-26]. (ang.).
  58. ↑ Suzanne Herel, Stacy Finz: Taste of surfing proves fatal. San Francisco Chronicle, 2006-01-24. [dostęp 2009-02-20]. (ang.).
  59. ↑ Owen Cochran Coy: Guide to the County Archives of California. Sacramento, California: California Historical Survey Commission, 1919, s. 409.
  60. ↑ a b Board of Supervisors - Does San Francisco have a City Council?. [w:] SFGov SF311 [on-line]. [dostęp 2009-09-01]. (ang.).
  61. ↑ Board of Supervisors District Information. City and County of San Francisco, Board of Supervisors. [dostęp 2009-02-22]. (ang.).
  62. ↑ Key Facts: Healthy San Francisco. Kaiser Commission on Medicaid and the Uninsured, marzec 2008. [dostęp 2009-01-09]. (ang.).
  63. ↑ Cecilia Vega: Newsom signs the city's largest budget. 2007-07-28. [dostęp 2009-01-09]. (ang.).
  64. ↑ Foreign Consular Offices in the United States, 2007. United States Department of State. [dostęp 2009-01-09]. (ang.).
  65. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie ludność1
    BŁĄD PRZYPISÓW
  66. ↑ Dane dla roku 2008
  67. ↑ Population in Combined Statistical Areas (CSAs) in Alphabetical Order and Numerical and Percent Change for the United States and Puerto Rico: 1990 and 2000. [w:] Census 2000 and 1990 Census [on-line]. U.S. Census Bureau, 2003-12-30. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  68. ↑ Campbell Gibson: Population of the 100 Largest Cieties and Other Urban Places in the United States: 1790 to 1990. U.S. Census Bureau, czerwiec 1998. [dostęp 2006-01-29]. (ang.).
  69. ↑ ACS Demographic and Housing Estimates: 2007. [w:] American Community Survey [on-line]. U.S. Census Bureau, 2007. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  70. ↑ a b Ted Egan: An Overview of San Francisco's Recent Economic Performance - Executive Summary. April 3, 2006. [dostęp June 14, 2008].
  71. ↑ Gary Gates: Same-sex Couples and the Gay, Lesbian, Bisexual Population: New Estimates from the American Community Survey. The Williams Institute, UCLA School of Law, październik 2006. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  72. ↑ Gay and Lesbian Families in the United States: Same-Sex Unmarried Partner Households. Human Rights Campaign. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  73. ↑ Median Family Income (In 2003 Inflation-adjusted Dollars). [w:] American Community Survey [on-line]. August 22, 2007. [dostęp June 14, 2008].
  74. ↑ Table 689 - Household Income, Family Income, Per Capita Income, and Individuals and Families Below Poverty Level by City: 2004. [w:] Statistical Abstract of the United States 2007, Section 13: Income, Expenditures and Wealth [on-line]. U.S. Census Bureau, 2004. [dostęp 2008-12-17].
  75. ↑ Tyche Hendricks: Rich City Poor City: Middle-class neighborhoods are disappearing from the nation's cities, leaving only high- and low-income districts, new study says.. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. June 22, 2006. [dostęp June 14, 2008].
  76. ↑ Families Struggle To Stay: Why Families are Leaving San Francisco and What Can Be Done. Coleman Advocates for Children & Youth, 2006-03-01. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  77. ↑ Care Not Cash. PBS, 2005-04-05. [dostęp 2008-12-17].
  78. ↑ Timothy Pratt: Critics say regional plan won't solve the problem. Las Vegas Sun, 2006-08-12. [dostęp 2008-12-17]. (ang.).
  79. ↑ Uniform Crime Reports: Table 8 Offenses Known to Law Enforcement by State by City, 2006. [w:] 2006 Crime in the United States [on-line]. Federal Bureau of Investigation. [dostęp 2008-06-16].
  80. ↑ Uniform Crime Reports: Table 1 Crime in the United States by Volume and Rate per 100,000 Inhabitants, 1987–2006. [w:] 2006 Crime in the United States [on-line]. [dostęp 2008-06-16].
  81. ↑ Demian Bulwa: S.F. struggles to stop, solve killings. 2009-01-01. [dostęp 2009-03-27].
  82. ↑ New Parts of Alcatraz Revealed to Public. [w:] People and Places [on-line]. May 22, 2006. [dostęp 2009-27-01]. (ang.).
  83. ↑ Overseas Visitation Estimates for U.S. States, Cities, and Census Regions: 2007. [w:] International Visitation in the United States [on-line]. US Office of Travel and Tourism Industries, US Department of Commerce, 27 maja, 2008. [dostęp 2009-01-27]. (ang.).
  84. ↑ Sights in San Francisco. City and County of San Francisco. [dostęp 2009-01-27].
  85. ↑ George Raine: Visitors to S.F. in 2007 set record for spending. 2008-05-30. [dostęp 2009-01-27]. (ang.).
  86. ↑ William Spain: Cost factors: Top convention cities boast most-affordable lodging. [w:] CBS Marketwatch [on-line]. November 13, 2004. [dostęp 2009-27-01]. (ang.).
  87. ↑ The Hilton San Francisco Financial District - Modern Luxury Amidst Historical Legend. Hilton San Francisco. [dostęp 2009-02-23]. (ang.).
  88. ↑ San Francisco: Economy. [w:] City-Data.com [on-line]. Advameg Inc. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
  89. ↑ 2008: Cities. [w:] Fortune 500 [on-line]. Fortune magazine, Time Inc, 2008-05-05. [dostęp 2009-02-22]. (ang.).
  90. ↑ J.V. Beaverstock, R.G. Smith & P.J. Taylor: Research Bulletin 5: A Roster of World Cities. [w:] Globalization and World Cities Study Group and Network [on-line]. Geography Department, Loughborough University, 1999-07-28. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
  91. ↑ The 150 richest cities in the world by GDP in 2005. City Mayors, 2007-03-11. [dostęp 2009-02-23]. (ang.).
  92. ↑ Robert Selna: New jobs, houses spur S.F. population in 2007. San Francisco Chronicle, 2008-05-12. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
  93. ↑ Aldrich M. Tan: San Francisco is gateway city for immigrants and Silicon Valley Technology. Fogcityjournal.com, 2006-04-12. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
  94. ↑ Katia Hetter: Supervisors OK limits on chain-store expansion. San Francisco Chronicle, 2004-03-21. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
  95. ↑ Proposition G: Limitations on Formula Retail Stores, City of San Francisco. smartvoter.org. [dostęp 2009-02-11]. (ang.).
  96. ↑ America's Best Graduate Schools: Best Medical Schools. U.S. News and World Report, 2008. [dostęp 2009-01-4].
  97. ↑ America's Best Hospitals 2007. U.S. News and World Report, 2008. [dostęp 2009-01-4].
  98. ↑ San Francisco Business Information: Largest Employers in San Francisco. [w:] San Francisco Business Times Book of Lists, 2007 [on-line]. San Francisco Center for Economic Development. [dostęp 2009-01-4].
  99. ↑ Wallace Ravven: New UCSF Mission Bay campus: country's largest biomedical university expansion. UCSF, 2003-07-22. [dostęp 2009-01-4].
  100. ↑ University of San Francisco Fact Book and Almanac 2007. University of San Francisco, 2007-12-31. [dostęp 2008-06-16]. (ang.).
  101. ↑ Hastings Quick Facts. University of California, Hastings College of the Law. [dostęp 2009-01-4].
  102. ↑ a b SF State Facts 2006–2007: Today. SFSU. [dostęp 2009-01-04].
  103. ↑ SF State Facts 2006–2007: Students. San Francisco State University. [dostęp 2009-01-04].
  104. ↑ City College of San Francisco Fact Sheet. City College of San Francisco, kwiecień 2008. [dostęp 2009-01-04].
  105. ↑ The Oldest Public High School West of the Mississippi. [w:] About Lowell: Lowell History [on-line]. San Francisco Unified School District, 2002-02-22. [dostęp 2009-01-4].
  106. ↑ Heather Knight: Many reluctantly chose private schools. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. 2006-05-31. [dostęp 2009-01-4].
  107. ↑ School Directory sierpień 2007. Roman Catholic Archdiocese of San Francisco, 2007-08-14. [dostęp 2009-01-04].
  108. ↑ School Directory. Archdiocese of San Francisco, Department of Catholic Schools. [dostęp 2009-01-04].
  109. ↑ a b Rachel Gordon: Boulevard of dreams, the premiere. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. September 8, 2005. [dostęp June 16, 2008].
  110. ↑ Fact Sheet: International Terminal. San Francisco International Airport, 2007-05. [dostęp 2009-27-03]. (ang.).
  111. ↑ Eric Young: Pact keeps United from flying away. [w:] San Francisco Business Times [on-line]. American City Business Journals, 2004-04-02. [dostęp 2009-27-03]. (ang.).
  112. ↑ George Raine: Taking to the air: Low-fare startup Virgin America says it has the funding to fly. [w:] San Francisco Chronicle [on-line]. Hearst Communications Inc, 2005-12-09. [dostęp 2009-27-03]. (ang.).
  113. ↑ San Francisco breaks into US top 10; seven of top 20 airports still reported growth in 2008. anna.aero, 2009-03-13. [dostęp 2009-03-26]. (ang.).
  114. ↑ Year to date Passenger Traffic. Airports Council International, 2008-12. [dostęp 2009-27-03]. (ang.).
  115. ↑ Federal Brownfields Tax Incentive: SBC Park. [w:] Brownfields [on-line]. May 2005. [dostęp June 15, 2008].
  116. ↑ Mark Winitz: San Francisco Marathon Expands Cool Reputation. [w:] Press Release [on-line]. June 18, 2004. [dostęp June 15, 2008].

Linki zewnętrzne

Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link FA Szablon:Link FA

Szablon:Link GA

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=San_Francisco&oldid=32979964”