Warmia

{{{nazwa}}}

{{{nazwa oryginalna}}}

[[Plik:{{{herb}}}| 100x130px| alt=Herb]] [[Plik:{{{flaga}}}| 100x130px| alt=Flaga]] [[Herb {{{dopełniacz nazwy}}}|Herb]] [[Flaga {{{dopełniacz nazwy}}}|Flaga]]
Państwa	Polska
Stolica	Lidzbark Warmiński
Ważniejsze miejscowości	{{{ważniejsze miejscowości}}}
Powierzchnia	{{{powierzchnia}}}
Populacja ({{{rok}}}) • liczba ludności	{{{liczba ludności}}}
• gęstość	{{{gęstość zaludnienia}}}
Położenie na mapie {{{nazwa mapy}}} [[Plik:{{{mapa}}}|240x240px|alt=Mapa {{{dopełniacz nazwy}}}|{{{opis mapy}}}]] {{{opis mapy}}}
Położenie na mapie brak Brak mapy: {{{kod mapy}}} Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{Kraina historyczna infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | ważniejsze miejscowości = | gęstość zaludnienia = | dopełniacz nazwy = | powierzchnia = | flaga = | nazwa = | nazwa mapy = | opis mapy = | wikisłownik = | liczba ludności = | współrzędne = | wikicytaty = | nazwa oryginalna = | rok = | herb = Nieznane pola: "lokalizacja_obraz", "herb_obraz", "nazwa_polska", "ważniejsze miasta", "nazwa_oryginalna", "nazwa_dopełniacz" oraz "flaga_obraz".

Krainy historyczne dawnych Prus

Warmia (łac. Warmia, Varmia, niem. Ermland) – kraina historyczna w województwie warmińsko-mazurskim, jedna z krain regionu historycznego Prusy.

Teren Warmii odpowiada obszarowi dominium biskupów warmińskich w granicach państwa zakonu krzyżackiego (w latach 1243-1464), a następnie biskupiego Księstwa Warmińskiego w obrębie Korony Królestwa Polskiego (w latach 1464-1772). Po I rozbiorze Warmia weszła w skład zaboru pruskiego, a w 1945 roku wróciła do Polski.

Warmia nie jest tożsama z Mazurami i nie stanowi ich części.

Obszar i miasta Warmii

Jan Fryderyk Endersch, Mapa Świętej Warmii, 1755

Terytorium Warmii stanowi kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o Zalew Wiślany. Od zachodu krótkim odcinkiem graniczy z Pogazanią (wzdłuż rzeczki Narusy), a następnie z Prusami Górnymi (granicą jest rzeka Pasłęka), natomiast od północy i wschodu graniczy z Prusami Dolnymi. Południowa część Warmii graniczy z Mazurami.

Warmia położona jest na obszarze trzech mezoregionów fizyczno-geograficznych: Równiny Warmińskiej, Równiny Orneckiej i Pojezierza Olsztyńskiego.

Powierzchnia Warmii wynosi około 4250 km², co stanowi 17,6% obszaru województwa.

Olsztyn – największe miasto Warmii

Na Warmii leży 12 miast. Wszystkie posiadają prawa miejskie od średniowiecza (XIII i XIV w.):

	miasto	populacja (2014)	prawa miejskie
1.	Olsztyn	174.775	1353
2.	Braniewo	17.299	1254
3.	Lidzbark Warmiński	16.312	1308
4.	Biskupiec	10.643	1395
5.	Dobre Miasto	10.583	1329
6.	Orneta	9.034	1313
7.	Barczewo	7.277	1364
8.	Reszel	4.792	1337
9.	Jeziorany	3.349	1338
10.	Pieniężno	2.927	1312
11.	Bisztynek	2.491	1385
12.	Frombork	2.467	1310

Nazwa

Nazwa Warmii (łac. Warmia) wraz z zamieszkującym ją pruskim ludem Warmów (łac. Warmienses) wymieniona jest w łacińskiej kronice Piotra z Dusburga (1326 rok) jako jedna z części „ziemi pruskiej”. Najstarsze zachowane źródło z roku 1249 podaje zapisaną po łacinie nazwę Warmia (od której pochodzi nazwa polska oraz późniejsza łacińska wersja Varmia). Z roku 1262 pochodzi zapisana forma Wormeland, a z 1299 roku jej wersja Ermelandt (która utrwaliła się w niemieckim jako Ermland).

Etymologia nazwy Warmia nie jest pewna. Nie wiadomo, czy nazwa ludu Warmów pochodzi od nazwy krainy, czy odwrotnie.

Współcześni badacze, zwłaszcza litewscy i rosyjscy, proponują zrekonstruowaną bałtyjską formę *Wārmi, która pochodzić ma od pruskiego słowa wormyan zapisanego około 1400 roku w „Słowniku elbląskim”, a przetłumaczonego w nim na „czerwony”. Wówczas nazwa Warmia oznaczałaby „czerwoną krainę”

Według innej hipotezy nazwa Warmii jest pochodzenia skandynawskiego i ma związek z germańskim słowem warm – „ciepły”, który w języku gockim miał nawet czasownikową formę warmjan. Nazwa Warmii znaczyłaby więc „ciepła kraina”. Historyk Karol Szajnocha uważał wręcz, że jest ona „prostym powtórzeniem” nazwy skandynawskiej krainy Värmland (hist. Varmelandia, Wermelandia, Waermeland, dziś prowincja w środkowej Szwecji).

Trzecia hipoteza łączy etymologię skandynawską i pruską. Według niej nazwa Warmii pochodzi od germańskiego słowa wurm/worm znaczącego „robak” lub „wąż”, które weszło jako zapożyczenie do zachodnich dialektach pruskich. Według językoznawców nieznane w innych językach bałtyjskich pruskie słowo wormyan, zaświadczone tylko w „Słowniku elbląskim”, ma związek ze słowem „czerw, robak, insekt” . Pruski przymiotnik "czerwony" (wormyan) miałby zatem pierwotnie charakter opisowy i wywodziłby się od zapożyczonego germańskiego rzeczownika "robak, czerw" (worm), podobnie jak w języku polskim słowo "czerwony" pochodzi od "czerw". Możliwe, że pobrzeża Zalewu Wiślanego były dla Skandynawów obszarem pozyskiwania czerwców, które były wówczas głównym barwnikiem koloru czerwonego wykorzystywanym w produkcji tekstylnej. Nazwa Warmia oznaczałaby więc zarówno w językach skandynawskich, jak i pruskim „czerwoną krainę” lub „krainę czerwców”, na podobnej zasadzie, jak Grody Czerwieńskie czy Ruś Czerwona.

Germańską etymologię nazwy Warmia uprawdopodobnia fakt, iż pobrzeża Zalewu Wiślanego znajdowały się w orbicie zainteresowań Skandynawów od pierwszych wieków n.e. aż do podboju krzyżackiego. W początkach naszej ery na południowo-wschodnim wybrzeżu Bałtyku osiedlił się germański lud Gotów (notabene szwedzka Varmelandia była pierwotnie częścią Gotalandii, prawdopodobnej kolebki Gotów). W wyniku tego w wiekach od I do IV n.e. tereny późniejszej Warmii znalazły się w obszarze osadnictwa i oddziaływania Gotów, czego dowodem są świadectwa archeologiczne kultury wielbarskiej, pozostałości w nazwach miejscowych (por. Gutkowo i Godki w dawnej ziemi Gudikus) oraz liczne zapożyczenia gockie w językach bałtyjskich. Intensywne kontakty ze światem germańskim miał również lud archeologicznej grupy olsztyńskiej (utożsamiany czasem z Herulami) żyjący na Pojezierzu Olsztyńskim po ustąpieniu Gotów, w wiekach od V do VII. Później, pomiędzy VIII a XI wiekiem, nad Zalewem Wiślanym aktywni byli duńscy wikingowie, którzy kontrolowali niedaleką osadę Truso i stamtąd penetrowali pruski interior. Jeszcze na początku XIII wieku, tuż przed podbojem krzyżackim, warmińskie wybrzeża Zalewu Wiślanego czasowo opanował król Danii Waldemar II (zob. Lanzania).

Według późniejszych legend (zapisanych w XVI wieku) nazwa szczepu pruskiego pochodziła od wodza imieniem Warmo, jednego z dwunastu synów Widewuta, legendarnego króla Prusów.

Być może pierwotna nazwa Ornety (Wormditt) również nawiązuje do Warmii lub Warmów.

W gwarze warmińskiej na Warmię mówiono Warńija, a mazurskiej Warmzia.

Herb i barwy

Herb Warmii wkomponowany we współczesny herb województwa warmińsko-mazurskiego

Herb i barwy historyczne Warmii są tożsame z symbolami biskupstwa i Księstwa Warmińskiego.

Herbem Warmii jest umieszczony w polu czerwonym biały Baranek Boży, krwawiący do kielicha, z nimbem, trzymający chorągiewkę. W takiej formie i barwach został przedstawiony przez Jana Długosza w dziele Banderia Prutenorum na chorągwi biskupów warmińskich zdobytej pod Grunwaldem. Sam jednak wizerunek (bez kolorów) poświadczony jest już dla XIV wieku na pieczęciach biskupich i płaskorzeźbie na sklepieniu kościoła w Braniewie. Rzadziej biskupi warmińscy używali herbu na polu niebieskim i bez kielicha (jak w herbie Lidzbarka Warmińskiego). Czasami baranek był przedstawiany w pozycji klęczącej. W okresie pruskim w użyciu był uproszczony herb Warmii przedstawiający baranka z chorągiewką w aureoli (lub nawet bez), bez kielicha. Po utworzeniu w 1999 roku województwa warmińsko-mazurskiego herb Warmii powrócił w pierwotnej wersji i został przez autora projektu Pawła Dudzińskiego wkomponowany w herb województwa.

Barwami Warmii poświadczonymi również już przez Długosza, są czerwień i biel. Natomiast barwami kapituły warmińskiej i jej miast były czerń, biel i czerwień.

Historia

Pradzieje (do 1243)

Hipotetyczne rozmieszczenie plemion pruskich do XIII wieku

Pierwotnie Warmia stanowiła terytorium pruskiego plemienia Warmów położone nad Zalewem Wiślanym, na długości od Wysoczyzny Elbląskiej (Lanzania) aż do Balgi lub nawet Pokarmina, a także w głąb lądu prawdopodobnie po Łynę. Być może grodem Warmów była również Orneta (pierwotna nazwa Wormditt) położona nad rzeką Drwęcą Warmińską. Południowa część późniejszej Warmii leżała na terytorium innych plemion pruskich – prawdopodobnie Bartów i Galindów.

Warmia w strukturze państwa krzyżackiego (1243–1454/64)

Diecezje w Prusach od XIII wieku, zaznaczono dominium warmińskie

Na mocy decyzji papieża Innocentego IV z 1243 r. w kraju podbijanym przez zakon krzyżacki powstały cztery diecezje: chełmińska, pomezańska, warmińska i sambijska. W każdej diecezji 1/3 ziemi należeć miała do odnośnego biskupa jako jego dominium. Diecezja warmińska była zatem ok. trzykrotnie większa od dominium warmińskiego i obejmowała teren po wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i Pregołę na północy.

Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium kształtowały się etapami, w miarę zdobywania w kierunku południowym terenów zamieszkanych przez Prusów. Zasadniczo granice Warmii ustalono w 1346, lecz później dochodziło do zatargów granicznych między biskupami warmińskimi a wielkimi mistrzami Zakonu. W sporach tych biskupi musieli ustępować Zakonowi. Spór między biskupem Janem Stryprockiem a mistrzem Winrychem von Kniprode rozstrzygał w 1375 roku sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX. W wyniku tego sporu Warmia utraciła tereny w okolicach Reszla. Ustalone wówczas ostatecznie granice Warmii przetrwały – z niewielkimi modyfikacjami – do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy i sekularyzacji w 1772.

Wydzielone dominium warmińskie stanowiło „państwo w państwie”, autonomiczne państewko w obrębie państwa krzyżackiego. Było ono wbudowane w obronne struktury państwa zakonnego, którego terytorium otaczało Warmię z wszystkich stron. Obrona terenu Warmii należała do obowiązków Zakonu. Władzę zakonną na Warmii reprezentował urzędnik – wójt krajowy, który sprawował dowództwo wojskowe nad zamkami warmińskimi i stanowił instancję sądową. W pozostałych sprawach władzę posiadało biskupstwo.

Chorągiew biskupstwa warmińskiego z XV wieku

Chorągiew kapituły warmińskiej z XV wieku

Siedzibą biskupów było początkowo Braniewo w latach 1280-1340, krótko Orneta w latach 1340-1350 i od 1350 Lidzbark Warmiński. Biskupów warmińskich wybierała kapituła katedralna (na Warmii nazywana kapitułą warmińską), która stanowiła również kolegialny organ pomocniczy biskupstwa. Kapituła warmińska utworzona w 1260 r., początkowo miała również siedzibę w Braniewie, a później we Fromborku. W jej skład wchodziły zarówno osoby świeckie, jak i duchowne.

Podział Warmii na komornictwa biskupie i kapitulne

Pierwszy biskup warmiński Anzelm wyznaczył 2/3 terytorium jako własność biskupa warmińskiego, a 1/3 jako terytorium kapituły warmińskiej. Zgodnie z tą regułą powstało 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii, późniejszych powiatów). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa: olsztyńskie (powstało w 1346 r.), melzackie (pieniężnieńskie) i fromborskie (powstały w czasie rządów biskupa Henryka Fleminga). W dyspozycji biskupa było zaś siedem komornictw: braniewskie, orneckie, dobromiejskie, wartemborskie (barczewskie), reszelskie, jeziorańskie i lidzbarskie.

Relacje w obrębie dominium warmińskiego pomiędzy jego „głową” (biskupem) a kapitułą ustalone były na podobnej zasadzie, co relacje pomiędzy Zakonem a Warmią. W komornictwach kapitulnych władzę biskupią reprezentował urzędnik biskupi. Jednak ziemie kapituły miały również autonomię w obrębie dominium warmińskiego, więc stanowiły niejako „państwo w państwie w państwie”.

Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409–1411 z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie: biskupia, kapitulna i miasta Braniewa (według Banderia Prutenorum Jana Długosza). Chorągwiami z terenu Warmii przypuszczalnie dowodzili wójtowie – biskupi i kapitulny. W bitwie pod Grunwaldem z Warmii brało udział ok. 1000 zbrojnych po stronie krzyżackiej.

Warmia w granicach Królestwa Polskiego (1454/64–1772)

Warmia na mapie z roku 1758 – oznaczona kolorem zielonym

W 1454 miasta Warmii wzięły udział w powstaniu antykrzyżackim i uznały zwierzchnictwo króla Polski. Podczas wojny trzynastoletniej różne miasta w różnych momentach znajdowały się w rękach polskich bądź krzyżackich. Ostatecznie biskup warmiński Paweł Legendorf, po przejęciu kontroli nad regionem, w 1464 ponownie poddał całą Warmię Koronie Polskiej, co zostało przypieczętowane w II pokoju toruńskim w 1466 r. Księstwo Warmińskie weszło wówczas w skład prowincji Prusy Królewskie Korony Królestwa Polskiego.

Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Kraina w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty. Na Warmii – w Lidzbarku Warmińskim, Olsztynie, Melzaku i Fromborku – mieszkał i prowadził swe badania Mikołaj Kopernik. Ostatnim biskupem warmińskim przed utratą przez Polskę niepodległości był Ignacy Krasicki – czołowy polski pisarz epoki oświecenia, publicysta i encyklopedysta. Zamieszkiwał w Lidzbarku Warmińskim i Smolajnach.

Biskupi warmińscy zasiadali w Senacie Rzeczypospolitej, a od 1508 r. byli także prezesami ziem pruskich. Z tej racji zwoływali sejmiki generalne Prus Królewskich.

Warmia jako część Prus (1772–1945)

Nowa Mapa Królestwa Prus Johna Carry’ego z 1799 z podziałem Prus na krainy. Warmia (Ermeland) zaznaczona kolorem czerwonym.

Warmia po I rozbiorze Polski włączona została do Królestwa Prus i znalazła się w jego nowo powstałej prowincji Prusy Wschodnie. Nastąpiła sekularyzacja Warmii, której terytorium podzielono początkowo na dwa powiaty; braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w Królewcu. Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową aż do 1945 r. odróżniała się od pozostałej części Prus.

W 1877 w Wartemborku na Warmii urodził się polski kompozytor Feliks Nowowiejski, autor m.in. muzyki do Roty. Zamieszkiwał na Warmii do 1900 r.

W 1905 największymi miastami Warmii były Olsztyn i Braniewo, jako jedyne miały powyżej 10 tys. mieszkańców.

11 lipca 1920 na Warmii odbył się plebiscyt, w którym mieszkańcy mieli się opowiedzieć za przynależnością państwową. Wygrały Prusy, a tylko cztery wsie opowiedziały się za Polską.

Warmia w Polsce (po 1945)

W 1945 r. cała Warmia została włączona do państwa polskiego. Wskutek ucieczki przed frontem, powojennych wysiedleń przymusowych oraz emigracji większość mieszkańców, zarówno Niemców, jak i Warmiaków, opuściła Warmię. Dziś ogromną większość mieszkańców współczesnej Warmii stanowi ludność napływowa (głównie mieszkańcy dawnych kresów, Mazowsza czy przesiedleni Ukraińcy).

W latach 1945-1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nieużywane (związane m.in. z zasłużonymi dla polskiego ruchu narodowego postaciami):

• Wartembork – Barczewo
• Melzak – Pieniężno
• Braunsberga – Braniewo

Tradycje katolickie Warmii zachowały się w wyglądzie wsi i miasteczek (np. kapliczki przydrożne) oraz w obyczajach. Historyczna odrębność Warmii została też uszanowana w nazwie województwa warmińsko-mazurskiego ustanowionego w 1999 roku.

Architektura Warmii

Największy wpływ na architekturę Warmii wywarła jej etniczna i kulturowa różnorodność. Ze względu na przeważające wpływy zamieszkujących ją niegdyś społeczności wyróżnia się architekturę Warmii południowej oraz Warmii północnej.

Budownictwo południowej Warmii nieznacznie różni się od architektury Mazur. W zasadzie różnice są minimalne i powinno się mówić o architekturze Prus Południowych bądź Prus Polskojęzycznych obejmujących swym zasięgiem teren południowej Warmii i południowych Mazur.

Charakterystycznymi dla miast warmińskich są gotyckie kościoły katolickie z masywnymi wieżami oraz gotyckie zamki biskupie i kapitulne.

• Zamki warmińskie:
• 
  Wieża w Braniewie z XIII w. – najstarszy zachowany obiekt murowany na Warmii
• 
  Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim
• 
  Zamek Kapituły Warmińskiej w Olsztynie
• 
  Zamek biskupów warmińskich w Reszlu
• 
  Zamek Kapituły Warmińskiej w Pieniężnie

• Wybrane gotyckie kościoły warmińskie:
• 
  Bazylika konkatedralna św. Jakuba w Olsztynie
• 
  Bazylika św. Katarzyny w Braniewie
• 
  Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Lidzbarku Warmińskim
• 
  Kościół św. Jana Chrzciciela w Biskupcu
• 
  Bazylika Najświętszego Zbawiciela w Dobrym Mieście
• 
  Kościół św. Anny w Barczewie
• 
  Kościół śś. Piotra i Pawła w Reszlu
• 
  Wzgórze katedralne we Fromborku

Wieś warmińska i architektura drewniana

Drewniana chałupa w Kajnach

Wsie warmińskie w większości lokowane były w średniowieczu, stąd też często mają charakter owalnic (wsie Stawiguda, Glebisko) i wielodrożnic (wsie Wrzesina, Purda). Ponadto w południowej części regionu licznie występują wsie ulicówki.

Chałupy z południa Warmii są szerokofrontowe z dwuspadowymi dachami, zazwyczaj trójdzielne z centralną sienią, lecz zdarzają się również domy dwudzielne z sienią z boku. Są proste w swojej budowie z rzadka występującymi gankami czy podcieniami szczytowymi lub narożnymi. Szczyty są jednodzielne, oszalowane pionowo, chociaż występują także dwudzielne z ozdobnie wycinanym deskowaniem szczytu. W starszych chatach dachy są głównie typu krokwiowo-jętkowego z murłatą lub częściej bez murłaty. W nieco nowszych występują ramy stolcowe dekoracyjnie wykończone. Chałupy te pierwotnie stawiano szczytem do drogi, lecz później przeważyło budowanie ich równolegle do przebiegającego traktu. Dodatkowo w budownictwie południowej Warmii występują wpływy i zapożyczenia z sąsiednich regionów, z zachodu i północy. Powszechne było np. mieszanie konstrukcji zrębowej i ryglowej poprzez budowanie ścian przyziemia w technice wieńcowej a szczytów w tzw. murze pruskim. Najbardziej zdobionym elementem chaty były szparogi (wietrznice) – bogato rzeźbione deski zabezpieczające po bokach strzechę. W miejscu styku szparogów znajdował się pazdur – zdobienie szczytu domu.

Zupełnie inaczej natomiast wyglądały domy Warmii północnej. Głównie w rejonie Pieniężna i Ornety przeważała ludność wywodząca się od niemieckich osadników z Lubeki i ze Śląska, która wznosiła chałupy niczym nie przypominające tych z południowej Warmii. Budynki te były rozległe o często skomplikowanym kształcie, a w swych wnętrzach mieściły izby o różnym przeznaczeniu: część mieszkalną, magazynową, hodowlaną, warsztatową oraz inne. Ich ściany najczęściej wznoszone były w technice ryglowej z wypełnieniem cegłą lub szachulcem. Zdarzały się również konstrukcje szkieletowe oszalowane, murowane oraz wieńcowe z litego drewna. Do wzniesienia jednego budynku często stosowano różne konstrukcje i techniki. Dzięki zastosowaniu ryglowych ścianek kolankowych budynki te często miały użytkowe piętra. Dachy tych domostw były duże i czterospadowe, bądź naczółkowe z dymnikiem. Pomimo zjawiska łączenia funkcji mieszkalnej oraz gospodarczej budynków wznoszono także wolno stojące budynki gospodarcze jak spichlerze czy stodoły. Ściany tych budynków były zazwyczaj prostsze w swej budowie i wykonane tańszymi technikami, jak np. szkielet oszalowany deskami. Takie wsie często występowały od Pieniężna i Ornety aż po Braniewo, lecz do dzisiaj żadna tego typu konstrukcja nie zachowała się na terytorium Warmii czy Polski.

Warmiński strój ludowy

Strój kobiecy

Dziewczęta w warmińskich strojach ludowych (lata 20-te XX w.)

Podstawowym elementem kobiecego ubioru była biała koszula z lnianego płótna na guziki. Rękawy najczęściej były marszczone, a kołnierzyki wykładane. Na koszulę zakładano westkę – czerwoną kamizelkę z drelichu lub sukna. Na szczególne okazje nakładano kabat – rodzaj żakietu mocno dopasowanego do ciała, ściśniętego w talii, ozdobionego koronkami i plisami. Kolejnym nakryciem wierzchnim jest jubka – bardziej luźny i nie ograniczający ruchów kaftanik z długimi rękawami. Na niedzielę i święta kobiety zakładały bogato zdobione trójkątne chusty. Pod koszulą i spódnicą znajdowały się dwie lub trzy halki zwane odspodnikami lub kitlami łospódnimi. Dolną część garderoby stanowiły szerokie spódnice, zwane kitlami. Występowały najczęściej w kolorze czarnym, brązowym, granatowym i czerwonym, często w kratę, w późniejszych czasach głównie jednolite czerwone i niebieskie. Długie suknie w pasie były układane w kontry o określonym układzie, ilości i szerokości.Wykańczane były u dołu plisami układanymi w konterki i zakończone szczoteczką. Fartuszki na Warmii nie były elementem stroju, używano ich do odzieży roboczej. Najważniejszym, najbardziej charakterystycznym elementem stroju odświętnego warmińskiej kobiety był czepiec (twarda mycka, galonek, złota głowa, krzyżowa złota głowa). W najdroższych czepcach jego denko było haftowane złotymi lub srebrnymi nićmi. Były wiązane pod brodą na kokardę, uszy otulały pasy wstążki ułożone w rurki. Cały czepiec był wykonywany według ściśle określonych zasad, miały swoją konstrukcję, swój sposób łączenia poszczególnych elementów i specyficzny bogaty haft. Twarde czepce nosiły tylko kobiety zamężne.

Strój męski

Powszechne w ubiorze były koszule z grubego, białego płótna, w święta noszono koszule z delikatniejszych płócien. Koszula posiadała marszczony, wiązany kołnierz i marszczone mankiety. Następnie nakładano półkoszulek z czarnego sukna, a od święta westę – kamizelka z sukna tkanego w drobne prążki. Najczęściej występowały one w kolorze czerwonym, niebieskim, granatowe, ciemnoczerwone, zielone, brązowe, zapinane były na osiem błyszczących guzików i z długim sztywnym kołnierzem.Kamizelka z rękawami nosiła nazwę – wanik. Zimą na wierzch nakładano sukman, jego niebieski kolor zarezerwowany był tylko dla zamożnych chłopów. Na co dzień noszono parciane, czarne lub niebieskie spodnie, a w święta sukienne, czarne lub granatowe lub dobrane do koloru kamizelki, czasem również prążkowane, zwężane przy nogawce.Sukman w pasie przewiązywano pasem-krajką, tkana w ozdobne kolorowe prążki. Noszono futrzane czapki z czasem zastąpione przez kapelusze z filcu, latem słomkowe. Całość dopełniały brązowe lub czarne buty – skórznie, sięgające do łydki.

Zobacz też

• Mapa Świętej Warmii
• Księstwo Warmińskie
• Kapituła warmińska
• Warmińska kapituła kolegiacka
• Egzempcja Warmii
• Warmińskie organy

Bibliografia

• Mariusz Koziak: Mazury i Warmia. Warszawa: Wiedza i Życie, s. 29, seria: Wędrówki po Polsce. ISBN 83-7184-045-4.
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW 1983
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
• Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
• Jan Powierski, Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski, Muzeum Zamkowe w Malborku 2003, ​ISBN 83-86206-60-8
• Informacja na stronie Lidzbark Warmiński/Strój
• Informacja na stronie Strój polskich Warmiaków

Linki zewnętrzne

• ks. Walenty Barczewski Geografia polskiej Warmii
• Mapa granice Warmii
• Dom Warmiński, Region Warmia
• Seria wydawnicza Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands. Kopia cyfrowa w KPBC
• Warmia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 5 .