Przejdź do zawartości

Powstanie listopadowe: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
(Pokaż wszystkie zmiany oczekujące na przejrzenie)
[wersja nieprzejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
UWAGA! Zastąpienie treści hasła bardzo krótkim tekstem!
ClueBot~plwiki (dyskusja | edycje)
26 630 edycji
Anulowanie wersji użytkownika 83.28.242.245 do wersji użytkownika Gładka. Zgłoś nieprawidłowy rewert. Wikipedysta:ClueBot. (2492) (Bot)
Linia 1: Linia 1:
{{wojna infobox
{rswgsrhngkbdshytokygebtky
|epoka = nowożytność
|nazwa = [[Wojna polsko-rosyjska]]
|konflikt = Powstanie listopadowe
|grafika = Marcin_Zaleski_Wziecie_Arsenalu_600.jpg
|opis = ''Wzięcie Arsenału'' – obraz [[Marcin Zaleski|Marcina Zaleskiego'']]
|data = [[1830]]-[[1831]]
|miejsce = [[Polska]]
|wynik = wygrana Rosji
|przyczyna =
|terytorium = [[Europa Środkowa]] i [[Europa Wschodnia|Wschodnia]]
|strona1 = [[Grafika:Powstanie Listopadowe symbol.PNG|20px]] [[Polska]]
|strona2 = [[Grafika:Flag of Russia.svg|20px]] [[Imperium Rosyjskie]]
|dowódca1 = [[Wodzowie naczelni powstania listopadowego]]
|dowódca2 = [[Mikołaj I Romanow|Mikołaj I]]
|siły1 = ok. 150 000 żołnierzy<ref>[[Stefan Kieniewicz]], [[Andrzej Zahorski]], [[Władysław Zajewski]], Trzy powstania narodowe, [[Warszawa]] [[1992]], s. 273</ref>
|siły2 = 200 000 żołnierzy
|straty1 = 40 000 zabitych <ref>''Ibidem'', s.274</ref>
|straty2 = nieznane
}}
{{Powstanie listopadowe}}
[[Grafika:Powstanie Listopadowe symbol.PNG|thumb|left|120px|symbol powstańców 1830]]
'''Powstanie listopadowe''' – polskie [[powstanie|powstanie narodowe]] przeciw [[Rosja|Rosji]], które wybuchło [[29 listopada]] [[1830]] roku, a zakończyło się [[21 października]] [[1831]] roku<ref>Tego dnia poddała się twierdza w [[Zamość|Zamościu]] ostatni punkt oporu powstańców</ref>. Zasięgiem swoim objęło [[Królestwo Kongresowe|Królestwo Polskie]] i część [[prowincje zabrane|prowincji zabranych]] ([[Litwa|Litwę]], [[Żmudź]] i [[Wołyń]]).

Obecnie rocznica wybuchu Nocy Listopadowej jest [[Święto Podchorążego|Świętem Podchorążego]]. W dniu tym przejmują symbolicznie władzę.

==Geneza==
Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy rosyjskich postanowień [[Konstytucja Królestwa Polskiego|konstytucji 1815 roku]]. [[Aleksander I Romanow|Aleksander I]] w 1819 zniósł wolność prasy i wprowadził [[cenzura|cenzurę prewencyjną]]. W [[1820]] zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności [[masoneria|masonerii]]. W [[1822]] skazano [[Walerian Łukasiński|Waleriana Łukasińskiego]], przywódcę [[Wolnomularstwo Narodowe|Wolnomularstwa Narodowego]]. W [[1823]] [[Rosjanie]] rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w [[prowincje zabrane|prowincjach zabranych]]. [[Mikołaj Nowosilcow]] rozpoczął prześladowanie członków towarzystw [[filomaci|filomatów]] i [[filareci|filaretów]]. W [[1825]] car zlikwidował jawność obrad sejmowych.

Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W [[1827]] nastąpiły aresztowania członków [[Narodowe Towarzystwo Patriotyczne|Towarzystwa Patriotycznego]]. [[Sąd sejmowy 1827-1828|Sąd sejmowy]], wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku. Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do prawdziwych zamierzeń cara [[Mikołaj I Romanow|Mikołaja I]].

Dotychczas łudzono się jeszcze, że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym [[kongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]], gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw. rozszerzenia wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Królestwa prowincji zabranych w granicach z [[1772]]).

W lipcu i sierpniu [[1830]] wybuchły zwycięskie rewolucje [[Rewolucja lipcowa we Francji (1830)|we Francji]] i w [[Belgia|Belgii]], które doprowadziły do podważenia systemu [[Święte Przymierze|Świętego Przymierza]].

[[17 października]] car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i rosyjskiego.
[[21 października]] ks. [[Ksawery Drucki-Lubecki]] otrzymał polecenie przygotowania finansów Kongresówki na wypadek wojny<ref>Nigdy nie udowodniono, że Mikołaj I zamierzał wówczas interweniować w Europie zachodniej. Co więcej konstytucja Królestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej poza jego granicami. Bardziej prawdopodobne jest, że już wówczas liczył się z wybuchem powstania w Polsce. Nie można nawet wykluczyć, że powstanie to zostało sprowokowane przez Rosję, która mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia autonomii Królestwa.</ref>.
[[24 listopada]] Kongres Narodowy w [[Bruksela|Brukseli]] zdetronizował króla [[Niderlandy (region historyczny)|Niderlandów]] i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii.

[[28 listopada]] dotarła do Królestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] ks. [[Arthur Wellesley, 1. książę Wellington|Artura Wellingtona]]. Jednocześnie już [[23 listopada]] członkowie [[sprzysiężenie Piotra Wysockiego|sprzysiężenia Wysockiego]] byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach. Wydawać by się mogło, że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania.

==Wybuch==
[[Grafika:Za wolność naszą i waszą 1831.PNG|166px|thumb|right|Chorągiew [[Za wolność naszą i waszą]] 1831]]
W roku [[1828]] w [[Warszawa|warszawskiej]] [[Szkoła Podchorążych w Warszawie|Szkole Podchorążych Piechoty]] zawiązało się [[Sprzysiężenie Wysockiego|sprzysiężenie]] pod dowództwem podporucznika [[Piotr Wysocki (wojskowy)|Piotra Wysockiego]] przeciwko wodzowi naczelnemu [[Armia|wojsk]] [[Królestwo Polskie|Królestwa Polskiego]] i dowódcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji, [[Konstanty Pawłowicz|Wielkiemu Księciu Konstantemu]], który był bratem [[Władcy Rosji|cesarza Rosji]] i [[Władcy Polski|króla Polski]] [[Mikołaj I Romanow|Mikołaja I]]. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa, a także za publiczne poniżanie polskich oficerów.

Bunt wybuchł nocą z [[29 listopada|29]] na [[30 listopada]] [[1830]]<ref>Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach, gdy Rosjanie ogłosili i rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej.</ref>. Sygnałem do insurekcji miał być pożar [[browar]]u na [[Solec (osiedle)|Solcu]]. Grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m. in. [[Ludwik Nabielak]], [[Seweryn Goszczyński]]), opanowała [[Belweder w Warszawie|Belweder]] – rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy tylko dzięki pomocy 15&nbsp;000 [[pospólstwo|pospólstwa]] i [[plebs]]u warszawskiego zdobyli wówczas [[Arsenał w Warszawie|Arsenał]]. Zamordowali sześciu przeciwnych powstaniu generałów i wysoko postawionych wojskowych<ref>w grupie zamordowanych byli generałowie [[Stanisław Trębicki]] i [[Maurycy Hauke]] oraz pułkownik [[Filip Meciszewski]]</ref>. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z [[Warszawa|Warszawy]] do koszar na [[Wierzbno|Wierzbnie]], nie podejmując działań przeciwko powstańcom (w [[1831]] r. zmarł na [[cholera|cholerę]]).

[[Grafika:Warszawska straż bezpieczeństwa 1830.jpg|166px|thumb|right|''Warszawska Straż Bezpieczeństwa'']]
[[30 listopada]] [[Rada Administracyjna]] powołała [[Straż Bezpieczeństwa]], dowodzoną przez [[Piotr Łubieński|Piotra Łubieńskiego]], której zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Broń odbierano powstańcom, zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-czerwonych, wprowadzając w ich miejsce białe.

Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez [[Rada Administracyjna|Radę Administracyjną]], (kierowaną przez księcia [[Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki|Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego]]) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. [[1 grudnia]] powstało [[Klub Patriotyczny|Towarzystwo Patriotyczne]], kierowane przez [[Maurycy Mochnacki|Maurycego Mochnackiego]], które domagało się podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie. Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów [[3 grudnia]] [[1830]] rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony został [[Rząd Tymczasowy (powstanie listopadowe)|
Rząd Tymczasowy]], którego prezesem został książę [[Adam Jerzy Czartoryski]]. Wodzem Naczelnym rząd mianował [[Józef Chłopicki|gen. Józefa Chłopickiego]]. Ten [[5 grudnia]] ogłosił się dyktatorem powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z [[car]]em. W tym celu zaproponował [[mediacja|mediację]] [[Królestwo Prus|Prus]] w sporze z Rosją.

[[Grafika:Powrót wojsk polskich 1830.JPG|300px|thumb|left|''Powrót wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830, obraz Marcina Zaleskiego'']]
Książę Drucki-Lubecki udał się do [[Sankt Petersburg|Petersburg]]a, by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rokowania z carem. Powołując na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia jej postanowień na [[Litwa|Litwę]], [[Wołyń]] i [[Podole]], zwołania Sejmu z udziałem posłów z [[ziemie zabrane|ziem zabranych]], natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie.
[[Grafika:Powstanie listopadowe 5 złotych 1831.JPG|166px|right]]
[[13 grudnia]] car wydał [[ukaz]] o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem [[feldmarszałek|feldmarszałka]] [[Iwan Dybicz|Iwana Dybicza]], który miał stłumić powstanie.<ref>Już [[7 grudnia]] Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Królestwa Polskiego korpusu gen. [[Grigorij Rosen|Grigorija Rosena]].</ref>.
[[17 grudnia]] Mikołaj I wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał przywrócenie Rady Administracyjnej w jej składzie pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach [[Płock]]a.

Jednakże sytuacja w Królestwie uległa dalszej radykalizacji. [[20 grudnia]] Sejm wydał manifest, w którym ogłosił powstanie narodowe przeciw [[Rosja|Rosji]], przedstawiając opinii międzynarodowej przyczyny jego wybuchu. ''Zaręczona wolność osobista zgwałcona, zapełniono więzienia, wojenne sądy postanowione na osoby cywilne, rozciągnięto sromotne kary na obywateli, których całą winą było, że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby zamierzali''. O ile Rosja zaatakuje Królestwo ''wróg nasz nad jedną tylko pustynią więcej panowanie swoje roztoczy''.
[[21 grudnia]] dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał [[Rada Najwyższa Narodowa (1830)|Radę Najwyższą Narodową]].
[[Grafika:Dethronisation of tsar Nikolay I 1831 in Poland.PNG|266px|right|thumb|Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831]]

[[17 stycznia]], wobec fiaska rokowań z Mikołajem I, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców gen. Chłopicki złożył dyktaturę.
Radykalne [[Klub Patriotyczny|Towarzystwo Patriotyczne]] kierowane przez [[Joachim Lelewel|Joachima Lelewela]] zdobyło wówczas decydujący głos w sejmie, który [[25 stycznia]] [[1831]] r. na wniosek posła [[Roman Sołtyk|Romana Sołtyka]] podjął [[Uchwała sejmu o detronizacji Mikołaja I|uchwałę o detronizacji]] [[Mikołaj I Romanow|Mikołaja I]], co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł [[Jan Ledóchowski]] wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał ''"Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!"''. Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: ''"Zgubiliście Polskę".'' W odpowiedzi bowiem granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka [[Iwan Dybicz Zabałkański|Iwana Dybicza]], który uzyskał od cara nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego. [[30 stycznia]] [[1831]] sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej [[Rząd Narodowy (powstanie listopadowe)|Rząd Narodowy]]. W jego składzie znaleźli się: książę [[Adam Jerzy Czartoryski]], [[Wincenty Niemojowski]], [[Stanisław Barzykowski]], [[Teofil Morawski]] i [[Joachim Lelewel]].

==Wojna polsko-rosyjska==
[[Grafika:Chłopicki 1831.JPG|thumb|266px|right|''Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich, obraz [[January Suchodolski|Januarego Suchodolskiego]]'']]
Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod [[bitwa pod Stoczkiem|Stoczkiem 14 lutego]], [[I bitwa pod Wawrem|Wawrem]], doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta [[bitwa pod Olszynką Grochowską]] [[25 lutego]] [[1831]] roku, podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny.

Po bitwie dyktaturę objął nieudolny generał [[Jan Zygmunt Skrzynecki|Jan Skrzynecki]], który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała [[Ignacy Prądzyński|Ignacego Prądzyńskiego]] przyniósł sukcesy w bitwach pod [[II bitwa pod Wawrem|Wawrem]], [[bitwa pod Dębem Wielkim|Dębem Wielkim]] i [[bitwa pod Iganiami|Iganiami]]. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził się na nowy plan [[Ignacy Prądzyński|Prądzyńskiego]] przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie [[Łomża|Łomży]] i [[Ostrołęka|Ostrołęki]]. W wyniku kunktatorstwa wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali [[26 maja]] bitwę pod [[bitwa pod Ostrołęką|Ostrołęką]], co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez [[cholera|cholerę]] wojska rosyjskie. Dopiero [[11 sierpnia]] złożony został z urzędu.

[[Grafika:Wprowadzene do Warszawy jeńców i szandarow zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim 1831.PNG|266px|thumb|right|''Wprowadzenie do Warszawy jeńców i sztandarów zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim, obraz Marcina Zaleskiego'']]
[[15 sierpnia]] [[Towarzystwo Patriotyczne]] podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na [[Zamek Królewski w Warszawie|Zamku Królewskim]] zdrajców. Chaos opanował wówczas generał [[Jan Krukowiecki]], który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą.

Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. [[Iwan Paskiewicz|Iwana Paskiewicza]] [[6 września]], po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod [[Włocławek|Włocławkiem]] zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie [[Wola (dzielnica Warszawy)|Woli]], gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. [[Józef Longin Sowiński|Józef Sowiński]], dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice [[Prusy (prowincja)|Prus]] i [[Galicja|Galicji]].

==Wojna Partyzancka==
[[Grafika:Kurpiki ostrołęckie 1831.PNG|166px|thumb|right|''"Kurpiki ostrołęckie" ppłk [[Józef Zaliwski|Józefa Zaliwskiego]]]]''
Na początku [[1831]] gen. Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji polskich działań partyzanckich. Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałów leśnych, rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa, gwardii ruchomej i pułków wojewódzkich. Całe Królestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań, do których skierowano poszczególne ugrupowania powstańcze.

W swoim założeniu małe, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie, miały operować na tyłach Rosjan, przerywając ich komunikację, nękając izolowane mniejsze oddziały nieprzyjaciela. W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały się w wyznaczonym miejscu.
W czasie kampanii 1831 8. tysięczne oddziały partyzanckie związały w [[województwo augustowskie|województwie augustowskim]] i [[województwo płockie (Królestwo Polskie)|płockim]] dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła. Mobilizowane po lewej stronie [[Wisła|Wisły]] były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej.

W Augustowskim operował oddział
[[Michał Godlewski (powstaniec listopadowy)|Michała Godlewskiego]] w sile ok. 1000 ludzi. Tam też działał najliczniejszy oddział majorów [[Karol Szon|Karola Szona]] i [[Antoni Puszet|Antoniego Puszeta]] w sile 4 000 żołnierzy, rozbity [[22 kwietnia]] w [[bitwa pod Mariampolem|bitwie]] pod [[Mariampol]]em. W [[Puszcza Kurpiowska|Puszczy Kurpiowskiej]] działali partyzanci ppłk [[Józef Zaliwski|Józefa Zaliwskiego]].

Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelców celnych podpułkownika [[Michał Kuszel|Michała Kuszla]], majora [[Eustachy Grothus|Eustachego Grothusa]] i mjr [[Stanisław Krzesimowski|Stanisława Krzesimowskiego]], które składały się wyłącznie ze [[snajper|strzelców wyborowych]]. W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną, stanowiąc wsparcie piechoty liniowej.

==Polityka zagraniczna powstania==
[[Grafika:L` ordre regne a Varsovie 1831.PNG|200px|right|thumb|''L`ordre regne à Varsovie'' (porządek panuje w Warszawie) [[Francja|francuska]] karykatura z [[1831]] autorstwa [[Jean Ignace Isidore Gérard|Jean Ignace Isidore Gérarda]]]]
Od samego początku władze powstańcze próbowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla swojego wystąpienia. W dążeniach tych powoływały się na postanowienia [[kongres wiedeński|kongresu wiedeńskiego]], którego ustalenia wobec [[Polska|Polski]] były ich zdaniem przez Rosję złamane. Polscy wysłannicy w [[Londyn]]ie i [[Paryż]]u bezskutecznie próbowali uzyskać uznanie powstańców przez [[Wielka Brytania|Wielką Brytanię]] i [[Francja|Francję]] za stronę walczącą. Rządy państw zachodnich uległy presji rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną sprawę [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskiego]].

Pewne znaczenie wypadki w Królestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej, zajmującej się sprawą [[Belgia|Belgii]]. Zajęta tłumieniem powstania Rosja, przestała sprzeciwiać się przyznaniu niepodległości tego państwa. Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie zachowania neutralności przez [[Prusy (prowincja)|Prusy]] i [[Austria|Austrię]] i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu stłumieniu powstania. Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy, które formalnie neutralne, udzielały schronienia rosyjskim maruderom, zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż. Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w [[Osiek (powiat toruński)|Osiek]]u, po którym korpus Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu. Austriacy natomiast internowali przebijający się z [[Wołyń|Wołynia]] korpus gen. [[Józef Dwernicki|Józefa Dwernickiego]]. Jednak mimo wszystko było to maksimum tego, co osamotniona na arenie międzynarodowej dyplomacja powstańcza mogła uzyskać.

[[Grafika:Finis Poloniae, 1831.PNG|266px|thumb|right|''Finis Poloniae, 1831'', obraz [[Dietrich Monten|Dietricha Montena]], przedstawiający przekroczenie granicy z [[Królestwo Prus|Prusami]] przez rozbite oddziały powstańcze]]

==Ocena powstania==
Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni [[Adam Jerzy Czartoryski]], [[Bonawentura Niemojowski]] oraz nieudolni dowódcy: generałowie [[Józef Chłopicki]], [[Jan Zygmunt Skrzynecki|Jan Skrzynecki]], [[Jan Krukowiecki]], [[Henryk Dembiński]] i [[Maciej Rybiński (generał)|Maciej Rybiński]]. Powstał nawet na ten temat wierszyk:

:''Chłop nas zdradził,''
:''skrzynka przyskrzyniła,''
:''kruk oko wydziobał,
:''ryba zatopiła''.

Nie można też zapominać o przewadze militarnej [[Rosja|Rosji]], nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie.

Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi.

Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież [[Grzegorz XVI]] w [[encyklika|encyklice]] ''[[Cum primum]]'', jak i rządy większości państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.

[[Image:Polish Prometheus 1831.PNG|266px|thumb|right|''Polski [[Prometeusz (mitologia)|Prometeusz]]'', obraz [[Horace Vernet|Horace Verneta]] jako alegoria upadku powstania listopadowego]]

==Skutki==
* polityczne: jesienią [[1831]] roku Rosjanie powołali [[Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego|Rząd Tymczasowy]] pod prezesurą [[Fiodor Engel|Fiodora Engela]], którego zadaniem była [[pacyfikacja]] i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; w [[1832]] roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji [[Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego|Statutem Organicznym]], wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca [[rusyfikacja]] administracji, namiestnikiem królestwa został [[Iwan Paskiewicz]].
* kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
* gospodarcze: nałożono wysoką [[kontrybucja|kontrybucję]], zbudowano na koszt Polski [[Cytadela warszawska|Cytadelę]] z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po [[1840]] roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag,oraz ilości.
* demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz: [[Wielka Emigracja]] ), w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.

==Bitwy powstania listopadowego==

[[Grafika:Battle of Stoczek 1831.PNG|thumb|266px|right|''Bitwa pod Stoczkiem 1831'']]
[[Grafika:Battle of Grochów 1831.JPG|thumb|266px|right|''Bitwa pod Grochowem 1831'']]
[[Grafika:Battle of Ostroleka 1831.PNG|thumb|266px|right|''Bitwa pod Ostrołęką 1831 na obrazie [[Karol Malankiewicz|Karola Malankiewicza]]'']]

*[[bitwa pod Stoczkiem]] - [[14 lutego]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Dobrem]] - [[17 lutego]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[I bitwa pod Kałuszynem]] - [[17 lutego]] [[1831]]
*[[I bitwa pod Wawrem]] - [[19 lutego]] [[1831]], zwycięstwo gen. Prądzyńskiego
*[[bitwa pod Nową Wsią]] - [[19 lutego]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Białołęką]] - [[24 lutego]] - [[25 lutego]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Olszynką Grochowską]] - [[25 lutego]] [[1831]], bitwa nierozstrzygnięta, taktyczne zwycięstwo wojsk polskich
*[[I bitwa pod Puławami]] - [[26 lutego]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[II bitwa pod Puławami]] - [[2 marca]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Kurowem (1831)|bitwa pod Kurowem]] - [[3 marca]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Markuszowem (1831)|bitwa pod Markuszowem]] - [[3 marca]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[II bitwa pod Wawrem]] - [[31 marca]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Dębem Wielkim]] - [[31 marca]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[II bitwa pod Kałuszynem]] - [[2 kwietnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Domanicami]] - [[10 kwietnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Iganiami]] - [[10 kwietnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Poryckiem]] - [[11 kwietnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Wronowem]] - [[17 kwietnia]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[bitwa pod Kazimierzem Dolnym]] - [[18 kwietnia]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[bitwa pod Boremlem]] - [[18 kwietnia]] - [[19 kwietnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Sokołowem Podlaskim]] - [[21 kwietnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Mariampolem]] - [[22 kwietnia]] [[1831]], przegrana wojsk polskich
*[[bitwa pod Kuflewem]] - [[25 kwietnia]] [[1831]], bitwa nierozstrzygnięta
*[[bitwa pod Firlejem]] - [[9 maja]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Lubartowem]] - [[10 maja]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Połągą]] - [[10 maja]] - [[14 maja]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[bitwa pod Tykocinem]] - [[21 maja]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Nurem]] - [[22 maja]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Ostrołęką]] - [[26 maja]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[bitwa pod Rajgrodem]] - [[29 maja]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Uchaniami]] - [[11 czerwca|11]]-[[12 czerwca]] [[1831]]
*[[bitwa pod Łysobykami]] - [[19 czerwca]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Wilnem]] - [[19 czerwca]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[bitwa pod Szawlami]] - [[8 lipca]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[III bitwa pod Kałuszynem]] - [[10 lipca]] [[1831]]
*[[bitwa pod Iłżą (1831)|bitwa pod Iłżą]] - [[9 sierpnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[bitwa pod Wilnem]] - [[17 sierpnia]] [[1831]], przegrana przez wojska polskie
*[[bitwa pod Rogoźnicą]] - [[29 sierpnia]] [[1831]], zwycięstwo wojsk polskich
*[[Reduta nr 54|Obrona reduty Ordona]] i [[Reduta nr 56|reduty Wolskiej]] w Warszawie - [[6 września]] [[1831]], przegrana wojsk polskich

== Przywódcy powstania ==
* [[generał dywizji|gen. dyw]] [[Józef Chłopicki]] [[3 grudnia]] [[1830]] - [[17 stycznia]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Michał Gedeon Radziwiłł]] [[20 stycznia]] - [[26 lutego]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Jan Zygmunt Skrzynecki]] [[26 lutego]] - [[12 sierpnia]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Henryk Dembiński]] <ref>pełniący obowiązki</ref> [[12 sierpnia]] - [[17 sierpnia]] [[1831]]
* [[generał brygady|gen. bryg.]] [[Ignacy Prądzyński]] [[16 sierpnia]] - [[19 sierpnia]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Kazimierz Małachowski]] <ref>pełniący obowiązki</ref> [[20 sierpnia]] - [[7 września]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Kazimierz Małachowski]] [[7 września]] - [[10 września]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Maciej Rybiński (generał)|Maciej Rybiński]] [[10 września]] - [[23 września]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Jan Nepomucen Umiński]] [[23 września]] - [[24 września]] [[1831]]
* gen. dyw. [[Maciej Rybiński (generał)|Maciej Rybiński]] [[24 września]] - [[9 października]] [[1831]]<ref>Od [[25 września]] sprawował też najwyższą władzę cywilną</ref>

<ref>Ireneusz Ihnatowicz, Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, [[Warszawa]] [[2003]], s. 483.</ref>

{{Przypisy}}

== Zobacz też ==
{{wikisource|Kategoria:Powstanie listopadowe|Powstanie listopadowe}}
{{commons|November Uprising}}

*[[Wodzowie naczelni powstania listopadowego]]
*[[Generałowie polscy#powstanie listopadowe|Generałowie polscy powstania listopadowego]]
*[[:Kategoria:Powstańcy listopadowi|Powstańcy listopadowi]]
*''[[Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831]]''
*[[Sprzysiężenie Wysockiego]]
*[[4 Pułk Piechoty|Czwartacy]]
*[[dukat powstańczy]]
*[[Dzień Podchorążego]]
*[[Emilia Plater]]
*[[Polska pod zaborami]]
*[[Rząd Narodowy (powstanie listopadowe)|Rząd Narodowy]]
*[[Uchwała sejmu o detronizacji Mikołaja I]]
*[[Kalendarium historii Polski]]
*[[s:Kategoria:Pieśni powstania listopadowego|Pieśni powstania listopadowego]]

== Linki zewnętrzne ==
*[http://www.ioh.pl/pelne.php?Art=1039 Powstanie Listopadowe - Wojna niewykorzystanych możliwości - Inne Oblicza Historii]
*[http://www.konflikty.pl/artykul-poznanowozytnosc-198.html Powstanie listopadowe - Serwis "Konflikty Zbrojne"]

== Bibliografia ==
* ''Diariusz sejmu z r.1830-1831'', wyd. M. Rostworowski, [[Kraków]], [[1907]]
* ''Wybór źródeł do powstania listopadowego'', oprac. J. Dutkiewicz, [[Wrocław]] [[1957]]
* ''Powstanie listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania'', pod red. W. Zajewskiego, [[Warszawa]] [[1980]]
*[[Edmund Callier]] [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=oai:www.wbc.poznan.pl:6083&from=http://fbc.pionier.net.pl ''Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831...'', 1887]
*Z. Gołba, ''Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego'', [[Wrocław]] [[1971]]
*[[Stefan Kieniewicz]], [[Andrzej Zahorski]], [[Władysław Zajewski]] ''Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe'', Warszawa 1994
*[[Jerzy Łojek]], ''Szanse powstania listopadowego: rozważania historyczne'', [[Warszawa]] [[1986];
*[[Franciszka Ramotowska]] ''Władze Centralne Powstania Listopadowego 1830/1831 r.'', [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2, Epoka porozbiorowa, pod red. F. Ramotowskiej, [[Warszawa]] [[1998]], s. 337 – 366;
*W. Rostocki, ''Rola wodzów naczelnych w powstaniu listopadowym. Studium historyczno-prawne'', [[Wrocław]] [[1955]]
*[[Marek Tarczyński]], ''Generalicja powstania listopadowego'', [[Warszawa]] [[1980]]
* [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=58479&from=publication& ''Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830; zawierająca spis imienny dowódzców i sztabs-oficerów tudzież oficerów, podoficerów i żołnierzy Armii Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym "Virtuti Militarii" ozdobionych'', 1881]

{{Polskie powstania}}
{{Wojny polsko-rosyjskie}}

[[Kategoria:Powstanie listopadowe|!]]
[[Kategoria:Wojny polsko-rosyjskie|Wojna polsko-rosyjska 1830-1831]]
[[Kategoria:Wydarzenia 1830]]
[[Kategoria:Wydarzenia 1831]]

[[da:Novemberopstanden]]
[[de:Novemberaufstand]]
[[en:November Uprising]]
[[es:Levantamiento de Noviembre]]
[[eo:Novembra ribelo]]
[[eu:Azaroko altxamendua]]
[[fr:Insurrection de Novembre]]
[[it:Rivolta di Novembre]]
[[lt:1831 m. sukilimas]]
[[no:Novemberoppstanden]]
[[pt:Levante de Novembro]]
[[ru:Польское восстание 1830 года]]
[[uk:Польське повстання 1830—1831]]

Wersja z 20:41, 12 mar 2008

Wojna polsko-rosyjska
Powstanie listopadowe
Ilustracja
{{{opis grafiki}}}
Czas

{{{czas}}}

Miejsce

Polska

Terytorium

Europa Środkowa i Wschodnia

Wynik

wygrana Rosji

Strony konfliktu
Polska Imperium Rosyjskie
Dowódcy
Wodzowie naczelni powstania listopadowego Mikołaj I
Siły
ok. 150 000 żołnierzy[1] 200 000 żołnierzy
Straty
40 000 zabitych [2] nieznane
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}
[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]
Powstanie listopadowe
Plik:Powstanie Listopadowe symbol.PNG
symbol powstańców 1830

Powstanie listopadowe – polskie powstanie narodowe przeciw Rosji, które wybuchło 29 listopada 1830 roku, a zakończyło się 21 października 1831 roku[3]. Zasięgiem swoim objęło Królestwo Polskie i część prowincji zabranych (Litwę, Żmudź i Wołyń).

Obecnie rocznica wybuchu Nocy Listopadowej jest Świętem Podchorążego. W dniu tym przejmują symbolicznie władzę.

Geneza

Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy rosyjskich postanowień konstytucji 1815 roku. Aleksander I w 1819 zniósł wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną. W 1820 zawieszono wolność zgromadzeń i zakazano działalności masonerii. W 1822 skazano Waleriana Łukasińskiego, przywódcę Wolnomularstwa Narodowego. W 1823 Rosjanie rozbili sieć tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych. Mikołaj Nowosilcow rozpoczął prześladowanie członków towarzystw filomatów i filaretów. W 1825 car zlikwidował jawność obrad sejmowych.

Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych. W 1827 nastąpiły aresztowania członków Towarzystwa Patriotycznego. Sąd sejmowy, wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu, pośrednio potwierdził, że występowali oni w dobrej wierze przywrócenia przestrzegania zapisów konstytucji 1815 roku. Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I.

Dotychczas łudzono się jeszcze, że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym kongresu wiedeńskiego, gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw. rozszerzenia wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Królestwa prowincji zabranych w granicach z 1772).

W lipcu i sierpniu 1830 wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, które doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza.

17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i rosyjskiego. 21 października ks. Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania finansów Kongresówki na wypadek wojny[4]. 24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował króla Niderlandów i ogłosił faktyczną niepodległość Belgii.

28 listopada dotarła do Królestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej Brytanii ks. Artura Wellingtona. Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia Wysockiego byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach. Wydawać by się mogło, że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania.

Wybuch

Chorągiew Za wolność naszą i waszą 1831

W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod dowództwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk Królestwa Polskiego i dowódcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji, Wielkiemu Księciu Konstantemu, który był bratem cesarza Rosji i króla Polski Mikołaja I. Był on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa, a także za publiczne poniżanie polskich oficerów.

Bunt wybuchł nocą z 29 na 30 listopada 1830[5]. Sygnałem do insurekcji miał być pożar browaru na Solcu. Grupa 24 spiskowców, złożona głównie z młodych inteligentów (m. in. Ludwik Nabielak, Seweryn Goszczyński), opanowała Belweder – rezydencję wielkiego księcia. Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć. Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania. Powstańcy tylko dzięki pomocy 15 000 pospólstwa i plebsu warszawskiego zdobyli wówczas Arsenał. Zamordowali sześciu przeciwnych powstaniu generałów i wysoko postawionych wojskowych[6]. Następnego dnia, wraz z uzbrojoną ludnością cywilną, opanowali stolicę. W ten sposób spisek wojskowy przekształcił się w powstanie. Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu generałów i wojsk wycofał się z Warszawy do koszar na Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom (w 1831 r. zmarł na cholerę).

Warszawska Straż Bezpieczeństwa

30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa, dowodzoną przez Piotra Łubieńskiego, której zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy. Broń odbierano powstańcom, zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-czerwonych, wprowadzając w ich miejsce białe.

Po nieudanych próbach rozbrojenia powstańców przez Radę Administracyjną, (kierowaną przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą Królestwa, nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego. 1 grudnia powstało Towarzystwo Patriotyczne, kierowane przez Maurycego Mochnackiego, które domagało się podjęcia natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Królestwie. Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu polityków Towarzystwa, co z kolei wywołało sprzeciw żywiołów konserwatywnych. W celu spacyfikowania nastrojów 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony został Rząd Tymczasowy, którego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski. Wodzem Naczelnym rząd mianował gen. Józefa Chłopickiego. Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem. W tym celu zaproponował mediację Prus w sporze z Rosją.

Powrót wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830, obraz Marcina Zaleskiego

Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga, by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć rokowania z carem. Powołując na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia jej postanowień na Litwę, Wołyń i Podole, zwołania Sejmu z udziałem posłów z ziem zabranych, natychmiastowego opuszczenia terytorium Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie.

13 grudnia car wydał ukaz o przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza, który miał stłumić powstanie.[7]. 17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do Polaków, w którym nakazywał przywrócenie Rady Administracyjnej w jej składzie pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka.

Jednakże sytuacja w Królestwie uległa dalszej radykalizacji. 20 grudnia Sejm wydał manifest, w którym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji, przedstawiając opinii międzynarodowej przyczyny jego wybuchu. Zaręczona wolność osobista zgwałcona, zapełniono więzienia, wojenne sądy postanowione na osoby cywilne, rozciągnięto sromotne kary na obywateli, których całą winą było, że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby zamierzali. O ile Rosja zaatakuje Królestwo wróg nasz nad jedną tylko pustynią więcej panowanie swoje roztoczy. 21 grudnia dyktator Józef Chłopicki rozwiązał Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową.

Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831

17 stycznia, wobec fiaska rokowań z Mikołajem I, który zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców gen. Chłopicki złożył dyktaturę. Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane przez Joachima Lelewela zdobyło wówczas decydujący głos w sejmie, który 25 stycznia 1831 r. na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I, co było równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Królestwa. Poseł Jan Ledóchowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał "Wyrzeknijmy więc wszyscy: nie ma Mikołaja!". Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć: "Zgubiliście Polskę". W odpowiedzi bowiem granice Królestwa Polskiego przekroczyła 115 tys. armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza, który uzyskał od cara nieograniczoną władzę nad ośmioma województwami Królestwa Polskiego. 30 stycznia 1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy. W jego składzie znaleźli się: książę Adam Jerzy Czartoryski, Wincenty Niemojowski, Stanisław Barzykowski, Teofil Morawski i Joachim Lelewel.

Wojna polsko-rosyjska

Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich, obraz Januarego Suchodolskiego

Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego, Wawrem, doszło do rosyjskiej próby szturmu na Warszawę. Jednak nierozstrzygnięta bitwa pod Olszynką Grochowską 25 lutego 1831 roku, podczas której ciężko ranny został Chłopicki, uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny.

Po bitwie dyktaturę objął nieudolny generał Jan Skrzynecki, który obawiał się podjąć kontrofensywy. Zgodził się na to dopiero pod koniec marca. Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego Prądzyńskiego przyniósł sukcesy w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami. Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę. Dopiero w maju zgodził się na nowy plan Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułków gwardyjskich operujących w rejonie Łomży i Ostrołęki. W wyniku kunktatorstwa wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie. Rosjanie wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką, co załamało morale polskich żołnierzy. Skrzynecki tym razem znów zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie. Dopiero 11 sierpnia złożony został z urzędu.

Wprowadzenie do Warszawy jeńców i sztandarów zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim, obraz Marcina Zaleskiego

15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło próbę dokonania zamachu stanu. Tłum warszawski zamordował więzionych na Zamku Królewskim zdrajców. Chaos opanował wówczas generał Jan Krukowiecki, który stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą.

Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm. Iwana Paskiewicza 6 września, po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu. Po utracie Woli, gdzie podczas rosyjskiego szturmu zginął gen. Józef Sowiński, dowództwo powstania, nie widząc możliwości dalszej obrony stolicy, poddało ją. Kilka tygodni później nastąpił rozpad sejmu, Rządu Narodowego i wojska, którego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji.

Wojna Partyzancka

"Kurpiki ostrołęckie" ppłk Józefa Zaliwskiego

Na początku 1831 gen. Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji polskich działań partyzanckich. Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałów leśnych, rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa, gwardii ruchomej i pułków wojewódzkich. Całe Królestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań, do których skierowano poszczególne ugrupowania powstańcze.

W swoim założeniu małe, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie, miały operować na tyłach Rosjan, przerywając ich komunikację, nękając izolowane mniejsze oddziały nieprzyjaciela. W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały się w wyznaczonym miejscu. W czasie kampanii 1831 8. tysięczne oddziały partyzanckie związały w województwie augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła. Mobilizowane po lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej.

W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok. 1000 ludzi. Tam też działał najliczniejszy oddział majorów Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 000 żołnierzy, rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem. W Puszczy Kurpiowskiej działali partyzanci ppłk Józefa Zaliwskiego.

Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelców celnych podpułkownika Michała Kuszla, majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego, które składały się wyłącznie ze strzelców wyborowych. W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną, stanowiąc wsparcie piechoty liniowej.

Polityka zagraniczna powstania

L`ordre regne à Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831 autorstwa Jean Ignace Isidore Gérarda

Od samego początku władze powstańcze próbowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla swojego wystąpienia. W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu wiedeńskiego, którego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane. Polscy wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie próbowali uzyskać uznanie powstańców przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą. Rządy państw zachodnich uległy presji rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną sprawę Imperium Rosyjskiego.

Pewne znaczenie wypadki w Królestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej, zajmującej się sprawą Belgii. Zajęta tłumieniem powstania Rosja, przestała sprzeciwiać się przyznaniu niepodległości tego państwa. Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu stłumieniu powstania. Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy, które formalnie neutralne, udzielały schronienia rosyjskim maruderom, zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż. Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku, po którym korpus Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu. Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen. Józefa Dwernickiego. Jednak mimo wszystko było to maksimum tego, co osamotniona na arenie międzynarodowej dyplomacja powstańcza mogła uzyskać.

Finis Poloniae, 1831, obraz Dietricha Montena, przedstawiający przekroczenie granicy z Prusami przez rozbite oddziały powstańcze

Ocena powstania

Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara arystokratyczni przywódcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski, Bonawentura Niemojowski oraz nieudolni dowódcy: generałowie Józef Chłopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki, Henryk Dembiński i Maciej Rybiński. Powstał nawet na ten temat wierszyk:

Chłop nas zdradził,
skrzynka przyskrzyniła,
kruk oko wydziobał,
ryba zatopiła.

Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji, nie dającej żadnych nadziei na prowadzenie wojny w dłuższym okresie.

Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej, wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych władz powstańczych do uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi.

Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz, a przeciwnie, zarówno papież Grzegorz XVI w encyklice Cum primum, jak i rządy większości państw europejskich, napiętnowali powstańców jako "wichrzycieli" i zdrajców prawowitej władzy.

Polski Prometeusz, obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego

Skutki

  • polityczne: jesienią 1831 roku Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy pod prezesurą Fiodora Engela, którego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, administracja została podporządkowana naczelnikom wojennym; w 1832 roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego: zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie polskiego sejmu i samorządów, postępująca rusyfikacja administracji, namiestnikiem królestwa został Iwan Paskiewicz.
  • kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego, obniżenie jakości szkolnictwa średniego, spadek ilości szkół elementarnych, wprowadzenie języka rosyjskiego jako dodatkowego do szkół średnich.
  • gospodarcze: nałożono wysoką kontrybucję, zbudowano na koszt Polski Cytadelę z silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barierę celną na granicy polsko-rosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i wag,oraz ilości.
  • demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery, dziesiątkującą ludność Królestwa, w wyniku powstania około 11 tysięcy osób opuściło kraj (zobacz: Wielka Emigracja ), w następnych latach sporą ilość mężczyzn z Królestwa wcielono do armii rosyjskiej.

Bitwy powstania listopadowego

Bitwa pod Stoczkiem 1831
Bitwa pod Grochowem 1831
Bitwa pod Ostrołęką 1831 na obrazie Karola Malankiewicza

Przywódcy powstania

[11]

  1. ↑ Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Władysław Zajewski, Trzy powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 273
  2. ↑ Ibidem, s.274
  3. ↑ Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańców
  4. ↑ Nigdy nie udowodniono, że Mikołaj I zamierzał wówczas interweniować w Europie zachodniej. Co więcej konstytucja Królestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej poza jego granicami. Bardziej prawdopodobne jest, że już wówczas liczył się z wybuchem powstania w Polsce. Nie można nawet wykluczyć, że powstanie to zostało sprowokowane przez Rosję, która mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia autonomii Królestwa.
  5. ↑ Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach, gdy Rosjanie ogłosili i rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej.
  6. ↑ w grupie zamordowanych byli generałowie Stanisław Trębicki i Maurycy Hauke oraz pułkownik Filip Meciszewski
  7. ↑ Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Królestwa Polskiego korpusu gen. Grigorija Rosena.
  8. ↑ pełniący obowiązki
  9. ↑ pełniący obowiązki
  10. ↑ Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną
  11. ↑ Ireneusz Ihnatowicz, Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003, s. 483.

Zobacz też

Linki zewnętrzne

Bibliografia

Polskie powstania
Księstwo/Królestwo Polskie (do 1138)
Rzeczpospolita Obojga Narodów
Okres rozbiorowy
II Rzeczpospolita
Okres II wojny światowej
Wojny polsko-rosyjskie
Wojny polsko-rosyjskie
Wojny polsko-bolszewickie/sowieckie
Wojny toczone przez
Wielkie Księstwo Litewskie
z udziałem Polski
Wojny toczone przez
Francję z udziałem
Księstwa Warszawskiego
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Powstanie_listopadowe&oldid=11710850”