Przejdź do zawartości

Ą

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
A z ogonkiem
Ilustracja
Informacje podstawowe
Majuskuła

Ą

Minuskuła

ą

Podstawowy alfabet

łaciński

Pochodzenie
Oparty na grafemie

a

Znak diakrytyczny

ogonek

Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

A z ogonkiem (majuskuła: Ą; minuskuła: ą; lit.: a nosinė; łac.: a caudata; elfdalski: svansförsett a) – litera diakrytyzowana alfabetu łacińskiego powstała od a, posiadająca ogonek; druga litera alfabetu polskiego.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Kiedy na przełomie stulecia XV i XVI zaczęto języka polskiego szerzej używać w piśmie i druku, pojawił się problem odzwierciedlenia samogłosek nosowych w ortografii. W Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego łacina dominowała w Królestwie, a język ruski w Wielkim Księstwie od X wieku. Oba języki miały silny wpływ na formującą się polszczyznę. Z łaciny przyjęto alfabet w staroczeskiej redakcji, a z ruszczyzny ogonek dla oznaczenia nosowości. Cyryliczny wielki jus (Ѫ ѫ) odpowiada w wymowie ą, czyli nosowemu o. Jednak graficzne podobieństwo małego jusu (Ѧ ѧ) do dużego A przeważyło, chociaż jego wymowa odpowiada literze ę (nosowe e). Pod tym wpływem do łacińsko-polskiego dużego A dołożono trzecią nogę z małego jusu jako tzw. ogonek na oznaczenie nosowości. Stąd, choć zdaje się to nielogiczne, a z ogonkiem, czyli ą oznacza nosowe o, choć powinno to być o z ogonkiem, czyli ǫ[1].

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]

Jest stosowane w języku polskim, kaszubskim, litewskim, elfdalskim[2], krik, nawaho, mescalero-chiricahua, winnebago, kuchin (gwich’in), tutchone oraz w języku Wschodnich Apaczy.

Język polski

[edytuj | edytuj kod]

W języku polskim pierwotnie litera ą była wymawiana jako a nosowe, ale w dzisiejszych czasach wymowa tej samogłoski to o nosowe. Jest wymawiana jako:

  • [ɔ̃] w połączeniu ze spółgłoską nosową ([ɰ̃] lub [w̃], a przed zmiękczonymi - [j̃]) przed spółgłoskami fwzżźsśszrzchh i na końcu wyrazu;
  • [ɔ̃n̪] przed spółgłoskami t, d, c, dz;
  • [ɔ̃n̠] przed spółgłoskami cz, ;
  • [ɔ̃ɲ̟] przed spółgłoskami ć i ;
  • [ɔ̃m] przed spółgłoskami b i p;
  • [ɔ] przed spółgłoskami ł i l;
  • [ɔ̃ŋ] przed spółgłoskami k i g;
  • [ɔ̃ŋ̟] przed spółgłoskami k' i g'.

Przed spółgłoskami zwarto-szczelinowymi i zwartymi są wymawiane jako połączenie samogłoski ustnej i homoorganicznej (o tym samym miejscu artykulacji) spółgłoski nosowej np. w słowach:

Przykład Zapis MAF
kąpać [ˈkɔmpat͡ɕ]
pająk [ˈpajɔŋk]
bądź [ˈbɔɲt͡ɕ]
oglądając [ɔɡlɔn̪ˈdajɔn̪t͡s]

Litera ą jest wymienna z literą ę, np. w słowach:

Liczba pojedyncza Liczba mnoga
ząb zęby
Rzeczownik Przymiotnik
miesiąc miesięczny
Mianownik Narzędnik
mąż mężem
Czasownik Rzeczownik
sądzić sędzia
Komputerowy zapis litery ą występującej w zapisie Kazań świętokrzyskich.

W języku polskim, podobnie jak i e z ogonkiem (majuskuła: Ę; minuskuła: ę), nie zaczyna żadnego wyrazu[3], gdyż prasłowiańskie wyrazy zaczynające się na samogłoskę nosową zostały poprzedzone protetycznym w np. w prasłowiańskim słowie *ǫžь, które dało polskie wąż ([vɔ̃w̃ʃ]).

Jest drugą, a zarazem 26. pod względem częstości występowania literą alfabetu polskiego. W próbce 2. wydania Korpusu IPI PAN liczącej ponad 30 milionów segmentów (około 25 milionów słów ortograficznych) występowała w 0,99%.

Język litewski

[edytuj | edytuj kod]

W zapisie języka litewskiego a z ogonkiem występuje wyłącznie ze względów historycznych, bowiem jej nosowa wymowa zanikła i obecnie ą jest czytane jako samogłoski centralnej ([äː]) oraz traktowane jest jako iloczas.

Język kaszubski

[edytuj | edytuj kod]

W języku kaszubskim ą wymawiane jest jako [õ] lub [ũ] co jest przybliżone nosowego u.

Język elfdalski

[edytuj | edytuj kod]

W języku elfdalskim a z ogonkiem znajduje się na drugiej pozycji w alfabecie oraz pełni funkcje a nosowego.

Języki autochtoniczne Ameryk

[edytuj | edytuj kod]
Umiejscowienie ogonka w językach europejskich (po lewej stronie) i językach autochtonicznych Ameryk (po prawej stronie)

A z ogonkiem wymawiana jest jako samogłoska nosowa w amerykańskich językach autochtonicznych:

Inne reprezentacje

[edytuj | edytuj kod]
Znak nr 16 w alfabecie Braille’a

Litera ą jest również przedstawiana:

  • w kodzie Morse’a literę ą przedstawia się poprzez sekwencje sygnału krótkiego, długiego, krótkiego i długiego (• — • —);
  • w polskim języku migowym literę ą wykonuje się przez zaciśnięcie ręki w pięść, a następnie wykonanie przed sobą kółka dłonią;
  • w zapisie SignWriting jest reprezentowana przez symbol 𝤃𝧥;
  • w polskim alfabecie Braille’a litera ą jest kodowana jako znak nr. 16 przez umieszczenie jednej kropki u góry po lewej stronie oraz jednej kropki na dole po prawej stronie (⠡).

Kodowanie komputerowe

[edytuj | edytuj kod]

W unikodzie a z ogonkiem jest kodowana:

Znak Unicode Kod HTML Nazwa unikodowa Nazwa polska
Ą U+0104 Б LATIN CAPITAL LETTER A WITH OGONEK Łacińska duża litera a z ogonkiem
ą U+0105 б LATIN SMALL LETTER A WITH OGONEK Łacińska mała litera a z ogonkiem


Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Tomasz Kamusella, Is hot air mightier than states? The big Central European history of a little tail (ogonek) [online], New Eastern Europe, 5 grudnia 2019.
  2. Ekberg, Lena (2010). The National Minority Languages in Sweden. In Gerhard Stickel. National, Regional and Minority Languages in Europe: Contributions to the Annual Conference 2009 of Efnil in Dublin. Peter Lang. pp. 87–92. ISBN 978-3-631-60365-9.
  3. "Słownik języka polskiego" pod redakcją Jana Karłowicza, Adama Kryńskiego i Władysława Niedźwiedzkiego (1900-1927) podaje wyraz "ągrest" jako regionalna forma wyrazu agrest.