1 Wileńska Brygada Armii Krajowej
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie |
1944 |
| Rozformowanie |
1944 |
| Nazwa wyróżniająca | |
| Dowódcy | |
| Pierwszy |
Czesław Grombczewski „Jurand” |
| Działania zbrojne | |
| Operacja Ostra Brama | |
| Organizacja | |
| Rodzaj wojsk | |
| Podległość | |
1 Wileńska Brygada Armii Krajowej – polski oddział partyzancki[a] Okręgu Wilno Armii Krajowej.
Formowanie i zmiany organizacyjne brygady
[edytuj | edytuj kod]Na początku 1943 por. Czesław Grombczewski ps. „Jurand”[b]. z rozkazu Dowództwa AK zorganizował oddział miejski w Wilnie (dzielnica A). 20 stycznia 1944 roku oddział wyszedł w teren. W Żamelach koło Bujwidz doszło do połączenia oddziału z plutonem por. Wihelma Dietmajera ps. „Wilczur” i sierż. Mariana Piątka działającego w okolicach Bystrzycy. Plutony składały się z 4 drużyn. W dalszej kolejności rozpoczęto formowanie pododdziału kawalerii i trzeciego szkolnego plutonu partyzanckiego. W maju sformowano nowy 3 pluton szturmowy, a jego dowódcą został ppor. Roman Żebryk „Korab”. Trzon jego stanowiły najlepsze drużyny dotychczasowego 1 i 2 plutonu, wzmocnione wyróżniającymi się partyzantami z innych pododdziałów. Na koncentracji koło Taboryszek oddział por. „Juranda” liczył sześć samodzielnych plutonów strzeleckich, dwuplutonowy szwadron zwiadu konnego, oraz drużyny: saperów, łączności, żandarmerii i taborów[2].
Z powodu dość licznych nieporozumień między 5 Brygadą „Łupaszki” a sowiecką Brygadą Wilejską ppłk. Fiodora Markowa, komendant inspektoratu BC mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny” wystąpił z wnioskiem do komendanta Okręgu „Wiano” aby 5 Brygada odeszła z terenu Inspektoratu BC do innego Inspektoratu. W zamian prosił o przydzielenie innej brygady. Komendant „Wilk” wydał dyspozycje, aby 5 Brygadę przeszła do Inspektoratu „A” mjr. „Pohoreckiego”. W zamian do Inspektoratu BC trafiła 1 Brygada por. Czesława Grombczewskiego ps. „Jurand”. Z początkiem maja nastąpiło przekazanie brygad[3]. 1 Brygada zameldowała się na terenie Inspektoratu „BC” w początkach czerwca i została włączona do stworzonego Zgrupowania nr 2 Armii Krajowej. Specyfika „miejskiej” brygady przysparzała pewne trudności w asymilacji partyzantów funkcjonowania w warunkach leśnych[4].
Już w okresie formowania brygady uwidocznił się konflikt personalny pomiędzy dowódcą brygady „Jurandem”, a jego zastępcą „Wilczurem”[5]. Dlatego też 13 czerwca dowódca zgrupowania mjr „Pohorecki” podzielił brygadę na dwie części. Jedną z nich, w składzie trzech plutonów strzeleckich, półtora plutonu zwiadu konnego i pododdziałów specjalnych, przekazał pod dowodzenie por. Juranda” i odesłał do zgrupowania mjr. „Węgielnego”. Druga grupa w składzie trzech plutonów strzeleckich i jednego plutonu konnego przybrała nazwę Oddziału Osłonowego ZAK 1. Dowództwo nad nią objął por. „Wilczur”. Po przejściu do Zgrupowania nr 2, 1 Brygada wydzieliła jeszcze część kawalerzystów jako grupę założycielską OR 2, pod dowództwem dotychczasowego dowódcy szwadronu kawalerii por. Borysa Sztarka „Ptasznika”. W ten sposób w 1 Brygadzie pozostał już tylko jeden konny pluton[5].
Na przełomie czerwca i lipcu 1944 w brygadzie zmobilizowano z członków Ośrodka Dywersyjnego Bujwidze kolejny pluton. Utworzono też pluton ckm. W tym też czasie przekształcono plutony w kilkudziesięcioosobowe kompanie kadrowe. Do końca istnienia brygady zachowano numerację pododdziałów sprzed dnia 13 czerwca 1944[5].
Mieszkańcy Bujwidz i okolicznych wsi walczyli w szeregach brygady jako 8 kompania bujwidzka i w lipcu 1944 roku wyzwalali Wilno. Żołnierze oddziału brali udział m.in. w bitwie pod Majkunami w okolicach Bujwidz.
W osadzie Balinogródek (lit. Balingradas) nad Wilią znajduje się cmentarz żołnierzy Armii Krajowej, gdzie został pochowany m.in. Henryk Wołodźko ps. „Łada” z 1 Wileńskiej Brygady AK. W lipcu 1944 roku brygada liczyła ok. 500 partyzantów[6].
O świcie 18 lipca 1944, na obrzeżach Puszczy Rudnickiej, 1 Wileńska Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej[7].
Działania partyzanckie
[edytuj | edytuj kod]Pod koniec lutego pluton brygady przeszedł na teren Inspektoratu BC w okolice Podbrodzia i Swięcian. Tam wspólnie z oddziałem „Błyskawicy” i plutonu „Rakoczego”[c] przeprowadził akcję likwidacji bandy rabunkowej. 7 marca 1 Brygada dokonała ataku na konwój samochodów niemieckich w Powidakach, a 10 marca powtórzyła akcję na szosie mejszagolskiej. Podobnie działano 15 marca we dworze Europa.
Kilka dni później patrol konny brygady starł się z obławą przeciwpartyzancką organizowaną przez Litwinów. 20 marca w Antokolcach brygada stoczyła potyczkę z oddziałem litewskim gen. Plechavicziusa. Wycofując się brygada została przyparta z dwóch stron do Wilii. Mimo okrążenia, przeprawiono się na promie w okolicach wsi litewskiej Surmańce przez Wilię i oderwano się od Litwinów.
W marcu brygada wzięła udział w likwidacji sowieckiej grupy „Borodacza”[8]. 31 marca[d], działając bez rozpoznania, zaatakowano bunkier kolejowy w Rykontach[e]. Akcja zakończyła się fiaskiem. Bunkra nie zdobyto. Rannemu partyzantowi Henrykowi Balbasie „Kondorowi”, litewscy żołnierze rozbili głowę i przekazali stronie niemieckiej.
4 kwietnia patrol brygady stoczył potyczkę z patrolem niemieckim koło Porubanek, a 6 kwietnia zwiad konny walczył z partyzantką sowiecką w Skorbucianach. 11 kwietnia na szosie lidzkiej zorganizowano zasadzkę na kolumną samochodową[9].
25 kwietnia w okolicach Wierchbezdanka koło Bezdan zorganizowano zasadzkę na tabor batalionu niemiecko-własowskiego[8]. W toku walki poległo 10 Niemców i kilkunastu własowców. Zdobyto 2 rkm, 12 kb typu Mauser, 30 kb pochodzenia holenderskiego, 9 dwukonnych podwód. Oswobodzono też jeńców rosyjskich. Niektórzy z nich uciekli do lasu, reszta została razem z rozbrojonymi Niemcami i własowcami[10].
30 kwietnia pluton z brygady rozbił oddział niemiecki stacjonujący w szkole w Ławaryszkach. Akcją dowodził Roman Żebryk „Korab”. Niemcy poddali się. Zdobyto automat, 11 kb, 2 skrzynie granatów ręcznych, buty, mundury i hełmy. W trakcje wycofywania się z akcji w okolicach wsi Koniuchy, pluton został ostrzelany przez patrol sowieckich partyzantów. Podczas strzelaniny został zabity jeden partyzant. Następnego dnia 1 Brygada odparła atak bandy rabunkowej[10]. Po tej akcji 1 Brygada przeszła do Inspektoratu BC[10]. W czerwcu brygada wzięła udział w zasadzce na szosie koło Kotłówki[8].
20 czerwca Bujkach-Baranach nastąpiła koncentracja polskich oddziałów partyzanckich podległych dowódcy 2 Zgrupowania mjr. „Węgielnemu”[11]. 1 Brygada „Juranda” stawiła się na nim[12].
Po koncentracji 1 Brygada otrzymała rozkaz przeprowadzenia akcji dywersyjnych na torze kolejowym i szosie między Santoką i Podbrodziem[13]. 30 czerwca wspólnie 2 kompanią 3 Brygady „Szczerbca” zorganizowano zasadzkę na szosie michaliskiej koło Kotłówki. Trzy pierwsze samochody z Litwinami zostały rozbite. Pozostałych 5 samochodów z Łotyszami i Niemcami wycofało się. Wzięto około 40 jeńców, których przekazano do 3 Brygady[14].
Ogółem 1 Brygada po przybyciu na teren 2 Zgrupowania przeprowadziła 3 akcje, w tym 2 akcje przeciw oddziałom litewskim (Komorowszczyzna i Kotłówka); 1 akcja przeciw oddziałom niemieckim (Olszewo)[15].
- Działania brygady w czasie Akcji „Burza”
Akcję „Burza” na terenie Inspektoratu BC Okręgu Wilno Armii Krajowej rozpoczął 1 lipca 1944 z własnej inicjatywy dowódca Zgrupowania mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny” stacjonujący wtedy wraz ze swoim sztabem w Oszmianach. 1 Brygada miała działać na liniach komunikacyjnych od Santoki do Podbrodzia[16].
W czasie pierwszych dni działań brygada rozbroiła posterunek ochronny kolei pod Santoką[17].
Struktura i obsada personalna
[edytuj | edytuj kod]- dowódcy:
- kpt. Czesław Grombczewski ps. „Jurand”[f]
- por. Roman Korab-Żebryk „Korab”[g]
- lekarz − Jan Rymian ps. „Pean”
- poczet dowódcy − st. sierż. Maurycy Palenko ps. „Strug”
- oddział zwiadowczy
- „Fakir”
- Sławomir Słubicki ps. „Prus”
- pluton karabinów maszynowych − Hojan „Szary”
- 1kompania − ppor. Stanisław Stachowicz ps. „Sławicz”,
- 2 kompania − ppor. Zygmunt Kondratowicz ps. „Zetka”,
- 3 kompania − por. Roman Korab-Żebryk ps. „Korab”[h]
- 4 kompania − ppor. Wirgiliusz Szuba ps. „Chudzik”,
- 5 kompania− chor. Błachaniec ps. „Kaczan”
- drużyna pionierów − „Kotwica”
- drużyna łączności − „Transformator”
Partyzanci:
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Nazwa „brygada” określała stopień samodzielności partyzanckiej danego oddziału. Na samodzielność pozwalał pewien minimalny stan (około 300 ludzi) i to była dolną granicą pojęcia „brygada”. Granica górna, określona względami swobody ruchu i manewrowania w walkach na tyłach nieprzyjaciela, wynosiła około 1000 ludzi[1].
- ↑ Czesław Grombczewski ps. „Jurand” zginął 13 lipca 1944 roku w Krawczunach (lit. Kriaučiunai), tam też został pochowany zaś jego symboliczny grób znajduje się na polskim cmentarzu wojennym na Rossie
- ↑ Oddziały wchodziły w skład 5 Brygady "Łupaszki"
- ↑ Według strony niemieckiej akcję przeprowadzono 4 marca
- ↑ na linii kolejowej Wilno - Kowno
- ↑ zginął 13 lipca 1944 r. pod Krawczunami
- ↑ mianowany 14 lipca 1944 roku
- ↑ pełnił funkcję do 15 lipca 1944 r.; od 14 lipca do 17 lipca brak dowódcy zatwierdzonego
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ PSZ w II WŚ. Armia Krajowa 1950 ↓, s. 600.
- ↑ Rokicki 2007 ↓, s. 23.
- ↑ Potocki 2008 ↓, s. 74.
- ↑ Potocki 2008 ↓, s. 75.
- ↑ a b c Rokicki 2007 ↓, s. 24.
- ↑ Boradyn, Chmielarz i Piskunowicz 1997 ↓, s. 52.
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 279-280.
- ↑ a b c Rokicki 2007 ↓, s. 25.
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 244.
- ↑ a b c Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 245.
- ↑ Potocki 2008 ↓, s. 87.
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 228.
- ↑ Potocki 2008 ↓, s. 89.
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 229.
- ↑ Wołkonowski i Łukomski 1996 ↓, s. 230.
- ↑ Potocki 2008 ↓, s. 91.
- ↑ Potocki 2008 ↓, s. 93.
- ↑ a b Potocki 2008 ↓, s. 84.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
- Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
- Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
- Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945). Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1997. ISBN 83-907168-0-3.
- Mieczysław Potocki: Między Dźwiną a Wilią - Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej. Warszawa: Prohibita, 2008. ISBN 978-83-613-4407-0.
- Paweł Rokicki: Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945. Warszawa: Barwa i Broń; Expadon Publishing SP. z o.o., 2007. ISBN 978-83-60786-01-7.
