1 Pułk Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej

1 Pułk Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej

Historia
Państwo	Polskie Państwo Podziemne
Sformowanie	22 września 1944
Rozformowanie	19 stycznia 1945
Tradycje
Święto	pierwsza niedziela po 15 sierpnia
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Stanisław Mirecki ps. „Pociej"
Ostatni	mjr Adam Stabrawa ps. „Borowy"
Organizacja
Dyslokacja	Gorce i Podhale
Rodzaj sił zbrojnych	lądowe
Formacja	Armia Krajowa
Podległość	Komendzie Okręgu Kraków AK

1 Pułk Strzelców Podhalańskich AK (1 pspodh. AK) – jednostka sił zbrojnych Armii Krajowej utworzona na początku 1944 w ramach przygotowań do Akcji „Burza” w Okręgu Kraków w oparciu o struktury Wojska Polskiego sprzed 1939 roku.

Historia Pułku

Rejon działań 1 psp AK

Krzyż Zasługi z Mieczami, poświadczenie partyzanta OP „Żbik" Józefa Gucwy ps.„Szumny"

W ramach przygotowań do Akcji „Burza” utworzony został w Inspektoracie Nowy Sącz, Okręgu Kraków Armii Krajowej 1 pułk strzelców podhalańskich. Pułk wchodził w skład 21 Dywizji Piechoty AK. Operacyjnie podlegał dowódcy Grupy Operacyjne „Śląsk Cieszyński", gen. bryg. Bruno Olbrychtowi ps. „Olza" a organizacyjnie Komendzie Okręgu Kraków AK.

Zasięg działania 1 pspodh. AK obejmował teren Podhala i Gorców. W skład pułku, formowanego na wiosnę 1944 roku, weszły działające już na tym terenie oddziały partyzanckie AK. Cztery bataliony pułku działały w poszczególnych rejonach Inspektoratu Nowy Sącz.

W dniu 22 września 1944 roku na dowódcę pułku mianowany został mjr Adam Stabrawa ps. „Borowy". Dzień ten przyjmuje się formalnie za datę powstania 1 pułku strzelców podhalańskich AK. Siedziba dowódcy pułku znajdowała się w okolicach masywu Mogielicy. Na początku września pułk został skoncentrowany w rejonie Turbacza w Gorcach, a 24 września 1944 r. złożył przysięgę podczas mszy świętej odprawianej przez ks. Jana Czuja.

Uzbrojenie pułku w październiku 1944 składało się z: 2 granatników PIAT, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 37 ręcznych karabinów maszynowych, 85 pistoletów maszynowych, 188 pistoletów, 401 granatów, 568 karabinów.

Pułk walczył do stycznia 1945 r. z oddziałami niemieckimi. Zgodnie z rozkazem komendanta Krakowskiego Okręgu Armii Krajowej pułk został rozwiązany 19 stycznia, a jego oddziały zdemobilizowane.

Skład Pułku

Na dzień 31 października 1944 r. pułk liczył 1 029 ludzi (47 oficerów, 45 podchorążych, 138 podoficerów, i 793 szeregowych). Skład osobowy pułku to:

Dowództwo Pułku

• dowódca (do sierpnia 1944 r.) - ppłk kaw. Stanisław III Mirecki ps. „Pociej” (ciężko ranny ujęty przez Niemców zmarł szpitalu w Nowym Sączu 4 września 1944 r.);
• dowódca (od 22 września 1944 r.) - mjr Adam Stabrawa ps. „Borowy” (równocześnie dowódca Inspektoratu AK Nowy Sącz)
• zastępca dowódcy - rtm. Włodzimierz Budarkiewicz ps. „Podkowa”
• kwatermistrz - rtm. Michał Wojciechowski ps. „Profesor”
• adiutanci - por. Jan Cieślak ps. „Maciej” i por. Szymon Pyrć ps. „Jaskółka”
• oficer wywiadu - por. Stefan Jedliński ps. „Bartek”
• oficer materiałowy - Stanisław Ehrbar ps. „Marian”
• oficer żywnościowy - ppor. Józef Kromka ps. „Karaś”
• szef kancelarii - st. sierż. Wacław Kosecki ps. „Korab”
• lekarz pułkowy - dr Marian Mossler ps. „Leliwa”
• kapelan - ks. Jan Stelmach ps. „Urban”

Jan Wojciech Lipczewski, dowódca I batalionu (po prawej) i Feliks Perekładowski (ze zbiorów NAC)

Julian Krzewicki, dowódca II batalionu

Mogiła Władysława Pisarskiego

Oddział Ochrony Dowództwa

Oddział Ochrony Dowództwa wraz z pocztem dowódcy na koniec października 1944 liczył 20 ludzi a pod koniec roku rozrósł się do 31osób.

• dowódca - plut. Pakuła Kazimierz ps. „Wilczek"
• zastępca dowódcy - plut. Dzioboń Stanisław ps. „Herkules"

Komórka Odbioru Zrzutów "PP"

Komórka Odbioru Zrzutów o kryptonimie PP, nazywana potocznie przez żołnierzy „Pelikanami", zajmowała się utrzymywaniem łączności z bazą we Włoszech oraz techniczną stroną przyjmowania zrzutów. W skład komórki PP wchodziło 2 oficerów, personel obsługi radiostacji, oraz 8 ludzi osłony bezpośredniej. PP kwaterowała przy 1 batalionie w rejonie Szczawy.

• dowódca - por. Antoni Turski ps. „Tolek"
• zastępca dowódcy - por. Ryszard Blatkiewicz ps. „Leliwa"
• dowódca ochrony radiostacji - pchor./por Jan Adamczyk ps. „Gryf"

I batalion

Pierwszy batalion (kryptonim "202") został sformowany głównie na bazie istniejącego oddziału partyzanckiego „Wilk" oraz OP "Sobel" ppor. Jana Tokarczyka.

• dowódca batalionu - por. Jan Wojciech Lipczewski ps. „Andrzej"
• zastępca dowódcy i adiutant baonu - por. Józef Gołembiowski (konspiracyjne nazwisko Wiśniewski) ps. „Sochacki"
• oficer broni - ppor. Lucjan Ziarnik ps. „Knieja"
• kwatermistrz - ppor. Antoni Łaś ps. „Dudek"
• lekarz batalionu - dr Bogusław Fagiański ps. „Lubicz"
• dowódca 1 kompanii - ppor. Feliks Perekładowski ps. „Przyjaciel", następnie por. Marian Skowron ps. „Olcha"
• dowódca 2 kompanii - ppor. Gustaw Górecki ps. „Gustaw"
  • zastępca dowódcy - ppor. Jan Tokarczyk ps. „Baca"
  • dowódcy plutonów: ppor. Andrzej Pluciński ps. „Morski-Głowacki", ppor. Julian Skurski ps. „Joule", ppor. Szymon Janik ps. „Czarny", ppor. Zygmunt Mańkowski ps. „Iglica", ppor. Jan Tokarczyk ps. „Baca".
• 3 kompania nie została utworzona.

II batalion

W skład II batalionu weszła część istniejącego oddziału „Mszyca", dowodzonego przez ppor. Jana Stachurę ps. „Adam" i oddziału ppor.Władysława Rosieka ps. „Dołner" oraz oddziały ppor. Wiktora Lacha ps. „Wilk" i ppor. Władysława Wietrznego ps. „Dęboróg".

• dowódca batalionu - kpt. Julian Krzewicki ps. "Filip" (jednocześnie komendant Obwodu Limanowa AK)
• adiutant - por. Ludwik Schweigert ps. „Siwy"
• kapelan - ks. Franciszek Kostrzański ps. „Hubert", „Mirt"
• lekarz batalionu - Stefan Halcarz ps. „Sęk"
• dowódca 4 kompanii - por. Bronisław Humemmy ps. „Jerzy”, „Antek” (równocześnie zastępca dowódcy batalionu)
• dowódca 5 kompanii - ppor. Jan Połomski ps. „Dąb”
  • pododdział dowodzenia
    • kwatermistrz i oficer wywiadu – por. Tadeusz Rutkowski ps. „Tadek"
    • szef kompanii – sierż. Franciszek Banach „ Waligóra"
    • dowódca drużyny łączności – kpr. Franciszek Wojcieszak ps. „Franek"
  • dowódca 1 plutonu – ppor. Jan Adamczyk ps. „Gryf” (równocześnie zastępca dowódcy kompanii)
  • dowódca 2 plutonu – plut. Władysław Madej ps. „Turek"
  • dowódca 3 plutonu – sierż. Michał Smaga ps. „Trawka"
  • dowódca 4 plutonu – kpr. Ludwik Kęska ps. „Brzoza"
  • dowódca plutonu WSOP – kpr. Wojciech Wojcieszak „Brona"
• dowódca 6 kompanii - ppor. Jan Stachura ps. „Adam”

III batalion

W skład III batalionu weszły istniejące oddziały partyzanckie: OP „Świerk" i OP „Topór" por. Juliana Zubka, OP „Żbik" Franciszka Paszki ps. „Kmicic", OP „Cios" Bolesława Korygi oraz OP „Miecz" Feliksa Nowaka ps. „Śmiały”.

• dowódca batalionu - kpt. Mieczysław Przybylski ps. "Michał"
• dowódca 7 kompanii - ppor. Bolesław Koryga ps. ”Orlik”
• dowódca 8 kompanii - por. Stanisław Siemek ps. „Świerk”
• dowódca 9 kompanii - por. Julian Zubek ps. „Tatar”

IV batalion

IV batalion był formowany na terenie Obwodu Nowy Targ AK.

• dowódca batalionu - mjr Julian Zapała ps. „Lampart"
• zastępca dowódcy - por. Józef Przedrzymirski ps. „Sokół" (jednocześnie zastępca dowódcy batalionu)
• dowódca 10 kompanii - por. Tadeusz Kosmowski ps. „Las”
• dowódca 11 kompanii - por. Adam Czartoryski „Szpak" następnie ppor. Adam Winnicki ps. „Pazur”
  • dowódcy plutonów: pchor. Kazimierz Karge ps. „Biały", pchor. Teodor Budziński ps. „Lotny", kpr. Władysław Stasiak ps. „Żmija" i pchor. Mikołaj Nowicki „Rosomak".

Ważniejsze walki

Data potyczki	Miejsce	Oddział AK	Opis
15 X 1944	Czarna Woda	I batalion	Atak na posterunek straży granicznej
17 X 1944	Szczawnica	I batalion	Atak na posterunek straży granicznej
17 X 1944	Ochotnica	IV batalion
13-14 I 1945	okolice Szczawy	I batalion
18 I 1945	okolice Piwnicznej	III batalion, 9 kompania

Muzeum 1 psp AK w Szczawie

Polegli żołnierze 1 PSP AK

Lista poległych żołnierzy 1 PSP AK:

• Władysław Oczkoś „Władek”, poległ 22 IX 1944 na Przełęczy Knurowskiej,
• plut. Władysław Pisarski ps. „Piwonia", poległ 20 X 1944 na Polanie Bieniowe w Gorcach,
• Ludwik Warmuz ps. „Ptaszek” poległ 29 XI 1944 r. w okolicach Ochotnicy Dolnej,
• pchor. Jan Kaszycki ps. „Wiesław", poległ 12 I 1945 w okolicach Szczawy,

Pamięć

Pomnik Pamięci Żołnierzy 1 psp AK w Szczawie

Pomnik upamiętniający żołnierzy 9 Kompanii 3 Batalionu 1 psp AK na Hali Łabowskiej

Muzeum 1 PSP AK w Szczawie zawiera liczne pamiątki z okresu II wojny światowej w tym sztandar, mundury, listy, fotografie upamiętniające działania 1 PSP AK.

W Szczawie znajduje się pomnik poświęcony Żołnierzom 1-go Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej i Członkom Ruchu Oporu Mieszkańcom Okolicznych Wiosek Gminy Kamienica którzy Walcząc Ginęli za Wolność Ojczyzny.

Co roku, w pierwszą niedzielę po 15 sierpnia, obok starego drewnianego kościółka w Szczawie odbywają się uroczystości Odpustu Partyzanckiego, a przy pomniku 1 PSP AK apel poległych.

Imię 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej noszą Szkoła Podstawowa nr 1 w Szczawie oraz Szkoła Podstawowa w Gaboniu, a imię 9 Kompanii 3 Batalionu 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej nosi Szkoła Podstawowa w Łomnicy Zdroju. W miejscowości tej znajduje się również pomnik pamięci żołnierzy 9 kompanii III Batalionu 1 PSP AK i mieszkańców cywilnych Łomnicy.

Na Hali Łabowskiej znajduje się pomnik upamiętniający 9 kompanii 3 batalionu 1 PSP AK.

Bibliografia

• Józef Bieniek, W kręgu Beskidu i Gorców, cz. II Placówki. Rocznik sądecki. Tom XVIII, Nowy Sącz 1987 ISSN 0080-3561.
• Dawid Golik: Partyzanci „Lamparta". Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Attyka, Kraków 2014. ISBN 978-83-62139-72-9.
• Grzegorz Mazur, Wojciech Rojek, Marian Zgórniak: Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu. Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998. ISBN 83-86575-52-2.
• Julian Zubek: Ze wspomnień kuriera. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1988. ISBN 83-08-01799-1.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

• Szkoła Podstawowa im. 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej w Gabońiu
• Pomnik upamiętniający 9 kompanii 3. batalionu 1 PSP AK na Hali Łabowskiej