Rączna

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii


Rączna
wieś
Ilustracja
Widok z północy
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

krakowski

Gmina

Liszki

Liczba ludności (14.04.2020)

2051

Strefa numeracyjna

12

Kod pocztowy

32-060[2]

Tablice rejestracyjne

KRA

SIMC

0325736

Położenie na mapie gminy Liszki
Mapa konturowa gminy Liszki, na dole znajduje się punkt z opisem „Rączna”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Rączna”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Rączna”
Położenie na mapie powiatu krakowskiego
Mapa konturowa powiatu krakowskiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Rączna”
Ziemia50°00′36″N 19°45′47″E/50,010000 19,763056[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Rączna – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Liszki[3][4].

Szczegółowy plan miejscowości
Nieformalny herb Rącznej
Widok na wzgórze Powieszon
Kapliczka Sobieskiego

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego. Miejscowość znajduje się w południowo-zachodniej części gminy, położona jest 18 km na zachód od centrum Krakowa. Jej powierzchnia wynosi 8,02 km², na dzień 14 kwietnia 2020 roku liczyła 2051 mieszkańców.

W Rącznej znajduje się Szkoła Podstawowa im. Króla Jana III Sobieskiego, działająca od 1892 roku, jednostka ochotniczej straży pożarnej, parafia rzymskokatolicka pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa oraz cmentarz. W miejscowości działa przedszkole „Leśna Polana” znajdujące się na Wielkiej Drodze oraz klub sportowy LKS Strażak Rączna.

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Rączna leży w mezoregionie zwanym Obniżeniem Cholerzyńskim w obrębie Bramy Krakowskiej[5]. Tereny miejscowości włączone zostały w chroniony obszar Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego[6].

Od północy Rączna graniczy z Kaszowem i Liszkami, od wschodu z Piekarami i Ściejowicami, od południa z Jeziorzanami, od zachodu z Dąbrową Szlachecką (gmina Czernichów)[7].

Miejscowość wchodzi w skład aglomeracji krakowskiej.

Integralne części wsi Rączna[3][4]
SIMC Nazwa Rodzaj
0325742 Borowiec część wsi
0325759 Dzikowiec część wsi
0325765 Grobel część wsi
0325771 Kmiecie część wsi
0325788 Podedwór część wsi
0325794 Podlas część wsi
0325802 Powieszon część wsi
0325819 Wichry część wsi
0325825 Zagrodniki część wsi

Ukształtowanie terenu[edytuj | edytuj kod]

Wieś położona jest na terenie, którego ukształtowanie dokonało się w epoce plejstocenu. W czasie zlodowaceń lądolód skandynawski utworzył grubą warstwę materiału przyniesionego z utworów poprzedniego okresu jurajskiego[8].

Ocieplenie klimatu spowodowało topnienie lodowca, a spływające wody segregowały przyniesione materiały, tworząc obecną rzeźbę terenu wsi. Szeroka płaszczyzna w północnej części Rącznej ukształtowana jest dachowato z pochyleniem w kierunku południowym wsi i północnym w kierunku Liszek. W sąsiadującej od wschodu wsi Ściejowice powstało znaczne obniżenie terenu[9].

Płaszczyzna w północnej części wsi od wysokości około 250 m n.p.m. także ukształtowana dachowato obejmuje około 65% terenu wsi. Od strony południowej znajduje się rynna Skotnica, stanowiąca wygon dla bydła. W zachodnich terenach wsi, w przysiółkach Podlas i Zalas, znajduje się kilka wymytych głębokich rynien, które na wschód poszerzają dno w płaską dolinę[8].

Rynny te zbierają wody zaskórne, dając początek przepływającemu przez wieś potokowi Rączna[9][10].

Południowe tereny wsi to lekko nachylona płaszczyzna ku wschodowi, z wyjątkiem nieco wyżej położonego pasa gruntów ornych Zagrody.

Poniżej pasa gruntów ornych, od strony lasu w kierunku wschodnim rozciąga się płytka, podmokła dolina zakończona bezodpływowym jeziorkiem. W tej części obszaru są ogromne kopce o nazwie „Kościelec” na terenie wsi Ściejowice i Srebrna Góra oraz cypel skalny o nazwie „Powieszon” na terenie wsi Rączna[8][11].

Warunki glebowe[edytuj | edytuj kod]

Gleby wsi są pochodzenia polodowcowego i złożone głównie z utworów gliniastych, drobnoziarnistych i koloidalnych. Tego rodzaju gleby, ubogie w składniki pokarmowe są mało urodzajne, uniemożliwiają uprawę roślin o dużych wymaganiach, wymagają odwodniania i odkwaszania[9][12].

Z uwagi na właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne oraz przydatność gleb dla celów rolniczych, można wyróżnić trzy kompleksy glebowe:

  • kompleks I to gleby gliniaste, stanowiące ponad 80% areału gruntów ornych położonych w północnej stronie wsi. Gleby te rozciągają się od wsi Ściejowice wzdłuż granicy wsi Liszki, Kaszów i Nowa Wieś. Każdy odcinek tych gruntów charakteryzuje się specyficznymi cechami i właściwościami, szczególnie bonitacyjnymi. Począwszy od wsi Ściejowice pod Gołębcem i Bażanty obszar 22 ha zaliczony do klasy II, dalej położone na zachód grunty orne na Wielkiej Drodze, na Kamyku i Zapusty zaliczone do klasy III, a obszar 197 ha oraz Dzikowiec obszar 30 ha zaliczone do klasy V, Zalas i Podlas o obszarze 178 ha zaliczone do klasy IV[11].
  • kompleks II to grunty orne piaszczysto-gliniaste obejmujące południową część wsi Zagrody i pod Pastwiskiem o obszarze ponad 60 ha, zaliczone do klasy IVb i V[11].
  • kompleks III to w południowej części wsi grunty zalesione o obszarze 42 ha oraz nieużytki o obszarze 8 ha zaliczone do klasy VI[11].
Struktura użytkowania gruntów (2012)[11]
Rodzaj Powierzchnia %
Grunty orne 483,18 ha 60%
Łąki 97,25 ha 12%
Sady 46,6 ha 6%
Nawsie 10 ha 1%
Pastwiska 44 ha 5%
Lasy 46,7 ha 6%
Place budowlane 40,67 ha 5%
Drogi 20 ha 3%
Nieużytki 7,5 ha 1%
Inne (cmentarze, place) 6,16 ha 1%
Razem (Σ) 802,06 ha 100%

Kompleks gleb łąkowych ciągnie się wzdłuż terenów przygranicznych wsi Jeziorzany, Żurawieniec, Podkącie i Podkółcze. Część gleb łąkowych to porośnięte dna zawilgoconych lub zabagnionych rynien i zagłębień terenowych, głównie w zachodniej części wsi, porośniętych roślinnością bagienną[11].

Warunki klimatyczne[edytuj | edytuj kod]

Rączna leży w strefie klimatu przejściowego z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej do klimatu Niziny Nadwiślańskiej, charakteryzuje się dość dużą zmiennością. Najwięcej opadów przypada na czerwiec i lipiec, a najmniej na sierpień i wrzesień. Średnia temperatura roczna wynosi 8 °C. W lipcu średnia temperatura wynosi 8 °C, a średnia temperatura w lutym wynosi –2,8 °C. Wiosna i wiosenne prace polowe są zwykle opóźnione z powodu dużej wilgotności gleby i występujących do połowy kwietnia przymrozków. Opóźnienie to waha się w granicach 7 do 10 dni w stosunku do okolicy. Śnieg w zimie zalega 90 do 120 dni, w latach śnieżnych zim nawet do kwietnia. Okres wegetacyjny roślin waha się w granicach 180 do 210 dni.

Najczęściej wiejący wiatr przychodzi z zachodu, rzadziej wieje ze wschodu i południa. Jesienne przymrozki zdarzają się w październiku. Lata są umiarkowanie ciepłe, zimy zaś stosunkowo łagodne. Rączna nie leży w zasięgu pasów gradowych, gradobicia występują rzadko[13].

Lesistość[edytuj | edytuj kod]

Stary Las w Rącznej

W Rącznej znajdują się 3 główne lasy, które łącznie zajmują 46,7 ha, co stanowi 6% całkowitej powierzchni wsi[11]. W miejscowości wyróżniane są trzy kompleksy leśne:

Widok na południowo-wschodnią część wsi (budynek szkoły, Mały Las, wzgórze Subienna Góra)

Etymologia nazwy[edytuj | edytuj kod]

Nazwa miejscowości według prof. Kazimierza Rymuta najprawdopodobniej pochodzi od potoku, nad którym leży wieś, nazwanego od szybkiego prądu wody[14]. W swojej publikacji o nazwach miejscowych północnej części dawnego województwa krakowskiego wydanej w 1967 we Wrocławiu, Rymut wymienia nazwę w formie „Roczna” z roku 1393, „Ranczna” z 1470 i obecną „Rączna” istniejącą od 1680[14]. W gwarze miejscowej → „rončna”, „rączy” podając znaczenie jako → szybki, bystry, „ręczny”, sprawny, biegły[14]. Nazwa potoku w podanej przez Rymuta formie do dziś się nie zachowała. Rzeka płynąca przez wieś nosi nazwę „Rącznianka”[15][16].

Według ludowego przekazu nazwa „Rączna” pochodzi od ręcznej pracy mieszkańców, gdyż wieś słynie z ręcznie wykonywanych wyrobów wiklinowych[17]. Jednak koszykarstwo we wsi rozpowszechniło się dopiero w XIX wieku, a zapiski o istnieniu wsi pochodzą już z XIV wieku[14].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Średniowiecze[edytuj | edytuj kod]

Ziemia Krakowska w VI wieku była wylesiona do 30% i zamieszkała przez ludność osiadłą z plemienia wiślan, zajmujących się głównie uprawą roli. Tereny dzisiejszej Rącznej i okolic zamieszkiwała ludność pogańska. W XI wieku następcy Mieszka I sprowadzili do Polski Zakon O.O. benedyktynów, który osadzony został w Tyńcu na prawym brzegu Wisły[8] w powiecie szczyrzyckim województwa krakowskiego[18]. Zakon otrzymał w posiadanie wielkie obszary ziem, w tym tereny dzisiejszej Rącznej, a także specjalne przywileje i uprawnienia. Zamieszkała na terenach nadanych Zakonowi ludność wiejska, straciła prawo własności do ziemi, zachowując możliwość jej użytkowania. Zakon prowadził działalność osiedleńczą, zakładając osady, wsie i miasteczka[19].

Nowożytność[edytuj | edytuj kod]

Pierwszy zapis o istnieniu wsi pochodzi z roku 1393 wymienia ją w formie Roczna „Najstarsza księga sądu najwyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim”[14]. W wieku XV wieś wspomina przywilej Kazimierza Jagiellończyka z dnia 6 października 1456, potwierdzający posiadłości klasztorne benedyktynów w Tyńcu[7]. Z zapisu ks. Jana Długosza wynika, że we wsi Rączna istniał już folwark klasztorny. Zabudowania wsi układały się wokoło płytkiej niecki elipsowatego kształtu, przez którą przepływał strumyk. Wieś powstała na prawie niemieckim, z ograniczonym samorządem. Sądownictwo w pełni należało do klasztoru, a funkcje administracyjne pełnił sołtys[8]. W XVI wieku rozwinęła się produkcja gorzałki, piwa, w spichlerzach gromadzono liczne zapasy zbóż. W Polsce nastały złote czasy zygmuntowskie, Rączna się rozbudowała, przybyło mieszkańców. Odkrycia geograficzne, napływ do Europy złota i srebra, otwarty dostęp do morza spowodowały zapotrzebowanie na produkty rolne powodując rozwój folwarków feudalnych[20].

Rozbiory Polski[edytuj | edytuj kod]

W wyniku I rozbioru Polski w 1771 roku ustalono granicę państwa na Wiśle, odcinając Rączną od parafii w Tyńcu. Zmienione granice kraju spowodowały przeniesienie parafii do wsi Liszki[8]. Tereny położone na północ od Wisły pozostały wraz z Krakowem nadal przy Rzeczypospolitej. W 1793 nastąpił II rozbiór Polski, w 1795 na skutek III rozbioru Polski państwo przestało istnieć. Po III rozbiorze Austria wprowadziła nowe rządy na przejętych terenach[21].

Po upadku Napoleona, zaborcy na Kongresie Wiedeńskim w 1815 utworzyli Wolne Miasto Kraków, w obrębie którego znalazła się Rączna. Folwarki w Rącznej oddano w dzierżawę osób prywatnych[22].

Historia najnowsza[edytuj | edytuj kod]

W 1848 Komisja Uwłaszczeniowa przekazała na własność mieszkańcom użytkowane przez nich grunty. Sytuacja mieszkańców pod zaborem austriackim uległa poprawie dzięki rozwijającemu się koszykarstwu. Jednak brak funduszy na zakup surowców doprowadziło do dominacji lichwiarzy głównie żydowskich[23]. Umożliwienie wsi Rączna korzystania z kredytów nastąpiło po roku 1900, kiedy to powstała w Liszkach spółka z nieograniczoną odpowiedzialnością, obejmująca ówczesną parafię Liszki. Narastała potrzeba zdobywania umiejętności czytania i pisania. W 1870 roku wybudowano budynek mający dwie sale szkolne oraz mieszkanie dla nauczyciela. Wobec wzrastającej liczby uczniów Rada Szkolna Miejscowa podjęła uchwałę sprzedaży starego budynku i wybudowaniu większego. Nowy budynek szkoły zlokalizowano na parceli 1,4 ha na pagórku na końcu wsi, z uwagi na ułatwienie dostępu do szkoły dzieciom ze wsi Ściejowice i Jeziorzany[24][25].

Pod koniec XIX wieku docierała już do wsi prasa ludowa. Pod wpływem docierających na wieś nowości zaznaczył się postęp w budownictwie mieszkaniowym. W nowo wybudowanych domach często wydzielano izbę kuchenną i ogólnie użytkową, w kuchni budowano piec z blachą do gotowania i wbudowanym piekarnikiem do wypieku chleba[26]. W izbach powiększano okna, podłogi były najczęściej gliniane, dachy pokrywano najczęściej słomą, izby oświetlano w razie potrzeby łojówkami, a później lampami naftowymi. W sposobie odżywania nastąpiły istotne zmiany, ziemniaki zdominowały inne pokarmy i były spożywane znacznie częściej. W życiu codziennym poza garnkami żeliwnymi i blaszanymi używano w gospodarstwie naczyń drewnianych i glinianych[8].

Wielka wojna[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: I wojna światowa.

W pierwszych dniach sierpnia 1914 roku ogłoszono w Galicji powszechną mobilizację i powołano do wojska z Rącznej 150 mężczyzn do 42 roku życia. 7 września 1914 powołano pięć roczników mężczyzn do wojska. Z braku nauczycieli powołanych do służby wojskowej z dniem 9 listopada zamknięto naukę w szkole, ponownie otwarto w kwietniu 1915[8]. Zaostrzona kontrola ruchu odcięła wieś od miasta Krakowa, uniemożliwiając wymianę towarową. Przedłużająca się wojna powodowała braki w zaopatrzeniu ludności cywilnej, a rekwizycje żywności pozbawiały wieś środków do życia. W Rącznej zaczął szerzyć się głód, wycieńczona ludność ulegała chorobom i epidemiom takim jak tyfus plamisty, czerwonka, grypa[27].

Po wojnie do wsi nie wróciło ponad 15% zmobilizowanych[28]. Państwa Ententy (Wielka Brytania, Francja i Rosja) zwyciężyły wojnę, pokonując Państwa centralne (Cesarstwo Niemieckie, Monarchia Austro-Węgierska, Carstwo Bułgarii i Imperium osmańskie). Po odzyskaniu niepodległości wieś zaczęła się powoli odbudowywać, mając na sobie brzemię 123 lat niewoli, skutki I wojny światowej[29].

Okupacja hitlerowska[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Kampania wrześniowa i II wojna światowa.

1 września 1939 władze kraju ogłosiły powszechną mobilizację i atak Niemiec na Polskę. Wielu mieszkańców Rącznej udało się na tułaczkę na wschód, jednak znaczna część powróciła, gdy w wędrówce wyprzedzili ich żołnierze niemieccy[30].

Uboga wieś nie była przygotowana na trudności w zaopatrzeniu, po kilku dniach w sklepach nie było nic do kupienia. Niemcy na przejętych terenach zorganizowali administrację i wprowadzili reglamentację na wszystkie towary. Przejawy oporu hitlerowcy bezwzględnie zwalczali. Program nauczania w szkole podstawowej ograniczono do uczenia czytania, pisania i rachunków, szkoły średnie i uczelnie wyższe zamknięto[8]. Społeczność Rącznej przeżyła jednak wojnę bez większych strat. Tragedia jednak wydarzyła się w sąsiednich wsiach Kaszów i Liszki, której bezpośrednią przyczyną było zdemolowanie mleczarni pod koniec czerwca 1943 we wsi Rybna[31]. Prowadzone przez żandarmów śledztwo wykazało, jakoby ślady prowadziły do wsi Kaszów. 1 lipca w nocy żandarmi otoczyli wieś i dokonali pacyfikacji, mordując 27 mieszkańców i paląc kilkanaście domów. 4 lipca w podobny sposób przeprowadzono pacyfikację wsi Liszki, mordując 29 mieszkańców[32][33].

Polska Rzeczpospolita Ludowa[edytuj | edytuj kod]

Po zwycięstwie Armii Czerwonej i zakończeniu wojny przystąpiono do odbudowy zniszczonego kraju. Rączna zaczęła wspólnie z gminą i sąsiednimi wioskami odbudowywać zniszczone wojną domy[34]. Za rządów Władysława Gomułki zaczęło dochodzić do coraz częstszych strajków, które spowodowały zahamowanie produkcji. W sklepie w Rącznej zaczęło brakować towarów, mieszkańcy żywili się własnymi uprawami i hodowlami[34].

Do roku 1986 w Rącznej nie było kościoła, dlatego wierni w niedzielną mszę gromadzili się na łące przy niewielkiej kapliczce, zbudowanej prawdopodobnie w 1929[34]. 24 maja 1971 roku do Rącznej przybył kard. Karol Wojtyła, aby wesprzeć mieszkańców w zamiarze budowy kościoła. Przy tej kapliczce kard. Wojtyła spotkał się z mieszkańcami, wypowiedział tam słowa: „Jestem z Wami! Nie lękajcie się”[35].

Współcześnie (XXI wiek)[edytuj | edytuj kod]

Poza specjalistyczną uprawą wikliny koszykarskiej, mieszkańcy Rącznej uprawiają żyto, owies, pszenica, jęczmień jary, ziemniaki, buraki pastewne, jako poplon uprawia się rzepę ścierniskową. Niewielkie gospodarstwa hodują małe stadka kur i pojedyncze sztuki trzody chlewnej, głównie na własne potrzeby, większe gospodarstwa chowają bydło mleczne i trzodę chlewną. Jednak we wsi obserwowana jest rosnąca semiurbanizacja, liczba gospodarstw rolnych i osób zajmujących się wyplataniem koszyków wiklinowych maleje. Spada popyt na płody rolne i wyroby wiklinowe, coraz więcej mieszkańców pracuje w usługach poza terenem wsi[8][36].

W 2011 roku obchodzona była rocznica 200 lat istnienia oświaty w Rącznej oraz 120 lat działalności szkoły w obecnym budynku. W szkole podstawowej odbył się XI Festyn Rodzinny[37].

25 sierpnia 2013 roku Rączna była organizatorem Dożynek Gminnych. Ceremonię rozpoczęła uroczysta msza święta odprawiona w intencji plonów i rolników w kościele parafialnym w Rącznej wspólnie przez proboszcza ks. Jacka Strzeleckiego i jego poprzednika ks. Wojciecha Głowę. Organizatorami dożynek był Urząd Gminy Liszki wspólnie ze Stowarzyszeniem „Przyjaciół Wsi Rączna”, OSP Rączna i Samorządem Sołectwa Rączna[38].

Od maja 2015 do 2018 roku przez miejscowość przebiegał Lisiecki półmaraton Siemaszki z cyklu Biegam w Małopolsce. Długość trasy wynosiła ok. 21 km, limit czasu na ukończenie biegu wynosił 3 godziny. Cykl składał się z imprez sportowo-rekreacyjnych w Centrum Edukacyjnym Radosna Nowina 2000 w Piekarach[39].

Małopolska Handbike CUP w 2023 roku

W dniach 15 i 16 października 2022 roku w Rącznej odbyła się pierwsza edycja zawodów w parakolarstwie szosowym pn. „Małopolska Handbike Cup” zorganizowanych przez Fundację Aktywni Bez Barier oraz Stowarzyszenie Veloaktiv. 8 i 9 lipca 2023 roku odbyła się druga edycja wyścigu w której udział wzięło około 80 zawodników z niepełnosprawnością. W imprezie udział wzięli zawodnicy Kadry Polski, a także kolarze z Czech, Słowacji i Ukrainy. Początek i koniec trasy mieścił się obok Centrum Treningowego Cracovii. Odbyły się trzy grupy startowe: handbike, rowery klasyczne i tandemy. Wyodrębniono dwa etapy wyścigu: indywidualny na czas i ze startu wspólnego[40][41].

Komunikacja[edytuj | edytuj kod]

Przystanek autobusowy „Rączna Remiza”

Do Rącznej można dojechać od strony Liszek ul. króla Jana III Sobieskiego oraz ul. Czernichowską, które łączą się z drogą wojewódzką nr 780[42]. Z Krakowa do Rącznej prowadzi ul. Mirowska biegnąca przez Piekary. Rączna łączy się z sąsiednimi wioskami drogami gminnymi.

3 km od Rącznej we wsi Jeziorzany znajduje się prom międzybrzegowy na Wiśle łączący gminę Liszki z gminą Skawina[43].

W Balicach 8 km od Rącznej znajduje się port lotniczy Kraków-Balice wraz z lądowiskiem Balice-LPR jako baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego[44].

Przystanki oraz linie autobusowe[edytuj | edytuj kod]

We wsi znajduje się osiem przystanków autobusowych. Rączną obejmują trzy linie autobusowe MPK Kraków. Linia 219 łącząca Osiedle Podwawelskie z Jeziorzanami[45], linia 239 łącząca Salwator z Wołowicami[46] oraz linia 259 łącząca Salwator z Czernichowem[47]. Uzupełnieniem komunikacji są Małopolskie Linie Dowozowe (MLD), obsługiwane przez Koleje Małopolskie. Linia A14 łącząca Spytkowice z Dworcem MDA oraz linia A44 łącząca Baczyn z Dworcem MDA[48][49][50].

Nazwa przystanku Nr linii Lokalizacja Współrzędne
Rączna Kapliczka 239, 259, A14, A44 Przystanek zlokalizowany jest przy Kapliczce Sobieskiego, na południe od strony Liszek na skrzyżowaniu ul. króla Jana III Sobieskiego i ul. Dzikowiec 50°00′54,8″N 19°46′07,2″E/50,015222 19,768667
Rączna Remiza 239, 259, A14 Przystanek zlokalizowany jest w centrum miejscowości, nieopodal budynku OSP, sklepu abc i szkoły podstawowej 50°00′29,2″N 19°46′02,3″E/50,008111 19,767306
Rączna Cracovia Centrum Treningowe 239, 259, A14 Przystanek zlokalizowany jest tuż przy Centrum treningowym Cracovia na skrzyżowaniu dróg w kierunku Ściejowic, Jeziorzan i Dąbrowy Szlacheckiej 50°00′13,9″N 19°45′59,1″E/50,003861 19,766417
Rączna Osiedle 259 Przystanek mieści się na pętli przy osiedlu Powieszon tuż na granicy z Dąbrową Szlachecką ul. Królewskiej i ul. Bielańskiej 50°00′04,5″N 19°45′19,7″E/50,001250 19,755472
Rączna Dzikowiec 239 Przystanek znajduje się w zachodniej części miejscowości, na południe od strony Liszek ul. Wołowskiej 50°01′02,5″N 19°44′46,0″E/50,017361 19,746111
Rączna Podlas 239 Przystanek znajduje się w zachodniej części miejscowości, na północ od strony Dąbrowy Szlacheckiej ul. Długiej 50°00′44,3″N 19°44′42,2″E/50,012306 19,745056
Rączna Gołębiec 219, 239, 259, A14, A44 Przystanek zlokalizowany przy sklepie Lewiatan, na zachód od Piekar, przy skrzyżowaniu drogi w kierunku Ściejowic 50°00′59,3″N 19°46′30,9″E/50,016472 19,775250
Rączna Bażanty 219, 239, 259 Przystanek mieści się we wschodniej części Rącznej, przy wjeździe do miejscowości Ściejowice 50°00′40,5″N 19°46′30,6″E/50,011250 19,775167

Infrastruktura i gospodarka[edytuj | edytuj kod]

W miejscowości znajduje się remiza ochotniczej straży pożarnej. W zakresie bezpieczeństwa publicznego Rączna podlega Komisariatowi Policji w Zabierzowie. We wsi działają cztery sklepy spożywczo–przemysłowe. Dwa z nich mieszczą się w Centrum, trzeci na Podlesiu, czwarty na Wielkiej Drodze. Najbliższy ośrodek zdrowia mieści się w Liszkach. Pomocą społeczną Rącznej zarządza Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Liszkach. Punkty apteczne znajdują się w Liszkach oraz Piekarach. Najbliższy urząd pocztowy mieści się w Liszkach[11].

Rączna ma własne ujęcie wody, które zaopatruje w wodę całą miejscowość, Jeziorzany i częściowo Ściejowice. Wieś nie ma sieci kanalizacyjnej. Długość czynnej sieci kanalizacyjnej na terenie gminy Liszki wynosiła na dzień 31 grudnia 2003 25,2 km. Przez obszar Rącznej przebiega magistralny gazociąg wysokoprężny 6,3 MPa relacji Skawina–Zabierzów. Podstawową osią zasilającą system zaopatrzenia w gaz na terenie wsi jest gazociąg średnioprężny o średnicy 150 mm relacji Kryspinów–Liszki–Kaszów. Zaopatrzenie w energię elektryczną terenu wsi jest realizowane za pośrednictwem sieci rozdzielczej średniego napięcia 15 kV, której głównym elementem są linie napowietrzne 15 kV łączące się w rozdzielni sieciowej RS Cholerzyn. Na terenie Rącznej działa sieć telefonii kablowej Orange Polska[11].

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Zmiana liczby mieszkańców Rącznej od XVI do XXI w.

Pierwsze dane o liczbie ludności dotyczące Rącznej pochodzą z 1590, wieś liczyła wtedy 44 rodziny i 260 mieszkańców oraz użytkowała 29,2% gruntów ogólnego areału. W 1690 wieś liczyła 60 chat i 400 mieszkańców, użytkując 38,8% ogólnego areału ziemi. W 1848 70 gospodarstw rolnych i liczyła 520. W 1888 wieś znacznie się rozbudowała, licząc 161 chat oraz 955 mieszkańców w tym 11 osób izraelitów. W 1908 wieś liczyła 220 chat i domów oraz 1300 mieszkańców[8]. W 1920 wieś liczyła 1421 mieszkańców. W 1939 wieś liczyła 1495 mieszkańców. W 1945 Rączna liczyła 1532 mieszkańców. W 1965 wieś liczyła 1606 mieszkańców. W 1985 wieś liczyła 1600 mieszkańców[34]. W 1990 wieś zamieszkiwało 1667 osób, z tej liczby zatrudnionych w rolnictwie było 175 osób, w wieku produkcyjnym było 481 osób[8]. W 2006 wieś liczyła 1763 mieszkańców. W 2010 wieś zamieszkiwało 1736 osób. W 2011 roku wieś zamieszkiwało 1810, w tym mężczyzn 869 a kobiet 941[51]. W 2014 roku wieś zamieszkiwało 1805 osób[52]. W 2017 roku liczba ludności wyniosła 1956 osób w tym: 1010 kobiet i 946 mężczyzn[52].

Dane o ludności z dnia 31 marca 2011[53]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 1810 100 941 51,99 869 48,01
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) 399 22,04 204 11,27 195 10,77
Wiek produkcyjny (18–65 lat) 1197 66,13 592 32,71 605 33,43
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) 214 11,82 145 8,01 69 3,81

Kultura, oświata i sport[edytuj | edytuj kod]

Rączna Centrum budynek OSP
Budynek szkoły podstawowej wzniesiony w 1892 roku

Miejscem upowszechniania kultury jest remiza ochotniczej straży pożarnej, budynek szkoły podstawowej oraz boisko sportowe. Organizatorem różnego rodzaju imprez jest sołtys wsi, a także stowarzyszenie „Przyjaciół Wsi Rączna”, strażacy, jak i dyrekcja szkoły. Imprezy wspierane są przez gminę Liszki, sąsiednie miejscowości, jak i prywatnych sponsorów[38].

 Osobny artykuł: Szkoła Podstawowa im. Króla Jana III Sobieskiego w Rącznej.

W Rącznej znajduje się Szkoła Podstawowa im. Króla Jana III Sobieskiego. Najbliższe szkoły ponadpodstawowe znajdują się w Piekarach w Centrum Edukacyjnym „Radosna Nowina 2000”[54], Zespół Szkół Rolniczych im. Franciszka Stefczyka w Czernichowie[55] i Krakowie. We wsi działa niepubliczne przedszkole „Leśna Polana”[56].

We wsi działa założony w 1970 roku[57] Klub Sportowy LKS „Strażak” Rączna[58], którego największym sukcesem był awans do klasy okręgowej w sezonie 1985/86[59]. W miejscowości znajdują się boiska. Pierwsze było głównym boiskiem klubu, znajdujące się przy Subiennej Górze, na jego miejscu powstał ośrodek treningowy Cracovia Training Center do którego LKS ma dostęp[60]. Drugie znajdowało się przy szkole, jednak z powodu rozbudowy szkoły zostało ono zlikwidowane w 2021 roku. Trzecie powstałe w 2014 roku znajduje się w centrum wsi niedaleko remizy. W Rącznej znajdują się dwa place zabaw. Jedno usytuowane na Osiedlu, a drugie w centrum niedaleko remizy tuż obok boiska.

Ośrodek treningowy Cracovia[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Cracovia Training Center.
Cracovia Training Center w kwietniu 2022 roku

14 stycznia 2016 roku Gmina Liszki podpisała z Klubem Sportowym Cracovia umowę dzierżawy terenów w Rącznej. Okres dzierżawy wynosi 29 lat i sześć miesięcy[61]. Na ok. 6 ha działce powstało Centrum treningowe Cracovia zajmujące 3000 m² o kubaturze ponad 15 000 m³ w skład którego wchodzą: cztery pełnowymiarowe, w tym dwa oświetlone boiska trawiaste. Jedno pełnowymiarowe, oświetlone boisko trawiaste z podgrzewaną murawą oraz stadionem, które spełnia wymogi licencyjne na III ligę. Jedno pełnowymiarowe, oświetlone boisko ze sztuczną murawą. Oświetlone boisko ze sztuczną nawierzchnią kryte balonem w okresie jesienno-zimowym. Boiska do siatkonogi. Na terenie ośrodka powstało kompleksowe zaplecze z siłownią, salą do ćwiczeń, odnową biologiczną, gabinetem fizjoterapeutycznym i terapii manualnej, krioterapią, fizykoterapią, jacuzzi, saunami, basenami, jedenaście szatni, hotel z 25 pokojami, który jest w stanie przyjąć ok. 50 gości, restauracja, centrum konferencyjne, centrum badawcze, które działa na mocy współpracy Cracovii z Akademią Wychowania Fizycznego w Krakowie w zakresie fizjologii sportu[62]. Centrum jest dostępne dla miejscowej społeczności a jedno z boisk udostępnione dla klubu „Strażak” Rączna[63][64].

31 maja 2019 roku wmurowano kamień węgielny rozpoczynający budowę ośrodka. W uroczystościach brali udział: wojewoda małopolski Piotr Ćwik, szef Ekstraklasy SA Marcin Animucki, prezes Małopolskiego ZPN Ryszard Niemiec, prezes MKS Cracovia Janusz Filipiak, wójt gminy Liszki Paweł Miś, sołtys Krzysztof Krupa, radni, kibicie i mieszkańcy[65]. Generalnym wykonawcą jest przedsiębiorstwo Łęgprzem[66].

Planowano zakończenie inwestycji do końca lipca 2020 roku, jednak z powodu pandemii COVID-19 prace przesunęły się o kilka miesięcy. Koszt całości inwestycji wyniósł 30,5 mln złotych. Dofinansowanie ze strony Ministerstwa Sportu i Rozwoju wyniosło 8 mln zł[67]. 31 grudnia 2020 roku obiekt uzyskał pozwolenie na użytkowanie[68], a 4 stycznia 2021 roku pierwsza drużyna Cracovii odbyła tam trening oficjalnie inaugurując działalność centrum[69].

Religia i obiekty kultu[edytuj | edytuj kod]

Obelisk w „Małym Lesie”

Rzymskokatoliccy mieszkańcy w Rącznej należą do Parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa, którą erygowano w 1986[70]. Parafia znajduje się w dekanacie czernichowskim w archidiecezji krakowskiej[71]. Plebania znajduje się obok kościoła. Niedaleko granicy z Dąbrową Szlachecką na południowy zachód od kościoła mieści się cmentarz parafialny.

W samej Rącznej znajduje się dziesięć kapliczek. Na Wielkiej Drodze usytuowana jest kapliczka „Sobieskiego” pochodząca z XIX wieku. Kapliczka z 1929, krzyż oraz obelisk kamiennym upamiętniający wizytę kard. Karola Wojtyły w 1971, znajdują się 100 m od kościoła przy drodze z kościoła na cmentarz. Na Podlesiu znajduje się kapliczka z figurką Matki Boskiej i Jezusa Chrystusa z XVIII wieku. Na Dzikowcu usytuowana jest kapliczka z XVII wieku. Cztery kapliczki znajdują się przy domach mieszkańców. Kapliczka znajduje się również przy szkole podstawowej, wzniesiona w 2000 roku. Przy granicy ze wsią Ściejowice znajduje się kapliczka z XX wieku. Na drodze na wschód od kościoła w kierunku Centrum znajduje się krzyż[34].

250 m na południe od szkoły w „Małym Lesie” znajduje się cmentarz choleryczny, powstał po zarazie cholery, jaka nawiedziła Galicję w 1847. Spoczęło na nim około 30 osób. Mogiła oznaczona jest metalowym krzyżem oraz obeliskiem kamiennym z pamiątkową tablicą[34].

W miejscowości nie istnieją obiekty religijne innych wyznań, tylko związane z Kościołem katolickim.

Obiekty zabytkowe i objęte ochroną[edytuj | edytuj kod]

Dom Ciotki Packi (2013)
  • Kapliczka Sobieskiego (zwana Na Górze) – znajdująca się na Wielkiej Drodze, wybudowana w 1831, upamiętniająca postój wojsk Jana III Sobieskiego 15 sierpnia 1683 w drodze na odsiecz do Wiednia[35]. Mieszkańcy Rącznej twierdzili, że gościli króla obiadem. Podczas jej odnowy w 1949 zostało odnalezione szklane naczynie, a w nim dokument podpisany przez Sobieskiego, to słowa świadków, sam dokument nie został zachowany. Kapliczka miała zostać zbudowana na pamiątkę owego postoju. Inna wersja głosi, że przy kapliczce jest pochowany rycerz, który zmarł w drodze z Krakowa do Czernichowa[72].
  • Dom parafialny (zwany domem Ciotki Packi) – drewniany dom pochodzący z XIX wieku, odbywały się w nim lekcje religii[73].
  • Kapliczka z XIX wieku – znajduje się niedaleko kościoła[73].
  • Szkoła z 1892 – nadal działająca szkoła podstawowa[73].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 114975
  2. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1074 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  3. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200), ze zmianami w obwieszczeniu z dnia 2015-08-04 4 sierpnia 2015(dts) (Dz.U. z 2015 r. poz. 1636).
  4. ↑ a b TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2017-08-31].
  5. ↑ Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998. ISBN 83-01-12479-2.
  6. ↑ Izabela Sykta: Bielańsko-Tyniecki Park Krajobrazowy. [w:] Czasopismo Techniczne z. 1-A [on-line]. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, 2008. [dostęp 2015-07-22].
  7. ↑ a b Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. Warszawa: Kasa im. Józefa Mianowskiego, 1880–1902, s. 577.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l Jan Matys, Władysław Tyrała: Dzieje Klasztornej wsi Rączna. Skawina: Kazimierz Stołecki, 2012, s. 34–46. ISBN 978-83-9209-070-0.
  9. ↑ a b c GeoKrak: Prognoza oddziaływania na środowisko do projektu zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gminy Liszki. Wójt Gminy Liszki, 2013. [dostęp 2015-07-22].
  10. ↑ Polska. Warunki naturalne. Ukształtowanie powierzchni, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2015-07-22].
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l Plan rozwoju lokalnego gminy Liszki na lata 2005–2013. Urząd Gminy Liszki, 2005. [dostęp 2015-07-22].
  12. ↑ Centralna baza danych geologicznych. Państwowy Instytut Geologiczny-PIB. [dostęp 2015-07-22].
  13. ↑ Biuletyn monitoringu klimatu Polski. Internet Archive Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, styczeń 2011. [dostęp 2015-07-22].
  14. ↑ a b c d e Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego. Wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. s. 143.
  15. ↑ bzp1.portal.uzp.gov.pl: Liszki: Rozbiórka i budowa przepustu pod drogą gminną wewnętrzną. Gmina Liszki, 2012-08-16. [dostęp 2015-07-22].
  16. ↑ bzp1.portal.uzp.gov.pl: Liszki: Rozbiórka i budowa przepustu pod drogą gminną wewnętrzną. Gmina Liszki, 2013-01-07. [dostęp 2015-07-22].
  17. ↑ liszki.pl: ŚWIĘTO KIEŁBASY LISIECKIEJ. 2013.06. (pol.).
  18. ↑ Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 2008, s. 102.
  19. ↑ Anonim: Kronika polska. Wrocław: Ossolineum, 1981.
  20. ↑ Adolf Pawiński: Kronika Polska. Warszawa: 1886.
  21. ↑ Tadeusz Cegielski, Łukasz Kądziela, Rozbiory Polski 1772-1793-1795, Warszawa 1990.
  22. ↑ Szczęsny Wachchholz: Rzeczpospolita Krakowska. Warszawa: Wyd. Prawnicze, 1957.
  23. ↑ Marcin Kromer: Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1984. ISBN 83-7002-146-8.
  24. ↑ uwłaszczenie chłopów w Polsce, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2015-07-11].
  25. ↑ Dzienniki Powstania: Uwłaszczenie chłopów 2 marca 1864. [dostęp 2014-09-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-03)]. (pol.).
  26. ↑ dziennikpolski24.pl: Gdy Galicja była Polską. Jedyną, jaką mieliśmy. 31 marca 2015. (pol.).
  27. ↑ Polska. Historia. Pierwsza wojna światowa, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2015-07-11].
  28. ↑ Józef Chałasiński: Młode pokolenie chłopów. Warszawa: Państwowey Instytut Kultury Wsi, 1938. ISBN 83-205-3596-4.
  29. ↑ poland.pl: Śladami pierwszej wojny światowej. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-07)]. (pol.).
  30. ↑ 1wrzesnia39.pl: 1 września 1939. (pol.).
  31. ↑ Kaszów – wszystko i wszystko: Pacyfikacja Kaszowa, Liszek, Rybnej. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-04-03)]. (pol.).
  32. ↑ Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 166.
  33. ↑ IPN: Pacyfikacja wsi Kaszów. [w:] Leszek Trojan [on-line]. 08 2018. [dostęp 2018-06-21]. (pol.).
  34. ↑ a b c d e f Stanisław Mól: Rączna widziana oczami rodaka. Kraków: Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, 2002, s. 60–80. ISBN 83-7216-236-0.
  35. ↑ a b niedziela.pl: Na szlaku z Janem Pawłem II. 2014-08-07. [dostęp 2015-07-22].
  36. ↑ gazetaprawna.pl: 700 tys. polskich gospodarstw rolnych jest na skraju bankructwa. 2013-01-17. (pol.).
  37. ↑ nowa.gazeta.liszki.pl: 200 lat szkolnictwa w Rącznej!. [dostęp 2011-09-28]. (pol.).
  38. ↑ a b Andrzej Tałach. Dożynki Gminy Liszki w Rącznej. „Ziemia Lisiecka”, s. 3, 08 2013. Gmina Liszki. ISSN 1732-4858. (pol.). 
  39. ↑ Centrum Treningu Biegowego!: Lisiecki Półmaraton – informacje dla uczestników. [dostęp 2016-04-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-02-24)]. (pol.).
  40. ↑ Marcin Gazda: Małopolska Handbike Cup w Rącznej. Od obozu do rywalizacji.. naszesprawy.eu, 2022-10-21. [dostęp 2023-07-12]. (pol.).
  41. ↑ Barbara Ciryt: Wyścig w parakolarstwie szosowym Małopolska Handbike Cup i duże utrudnienia pod Krakowem.. dziennikpolski24.pl, 2023-07-06. [dostęp 2023-07-12]. (pol.).
  42. ↑ oswiecim.naszemiasto.pl: Droga wojewódzka nr 780 wyremontowana. [dostęp 2011-08-30]. (pol.).
  43. ↑ dziennikpolski24.pl: Łodzią przez Wisłę. [dostęp 2014-08-13]. (pol.).
  44. ↑ Kraków Airport » Strona główna » O nas. krakowairport.pl. [dostęp 2012-03-18].
  45. ↑ Linia aglomeracyjna 219 (Os. Podwawelskie-Jeziorzany). mpk.krakow.pl. [dostęp 2020-07-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-07-08)]. (pol.).
  46. ↑ Linia aglomeracyjna 239 (Salwator-Wołowice). mpk.krakow.pl. [dostęp 2020-06-13]. (pol.).
  47. ↑ Linia aglomeracyjna 259 (Salwator-Czernichów). mpk.krakow.pl. [dostęp 2020-06-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-13)]. (pol.).
  48. ↑ kolejemalopolskie.com: Uruchamiamy nowe linie ALD!. [dostęp 2022-07-06].
  49. ↑ kolejemalopolskie.com: Rozkłady jazdy, Koleje Małopolskie. [dostęp 2023-01-21].
  50. ↑ kolejemalopolskie.com: Zmiany w funkcjonowaniu MLD od 01.01.2024r.. [dostęp 2024-01-21].
  51. ↑ krakow.stat.gov.pl: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Urząd Statystyczny w Krakowie, 2011-03-31. [dostęp 2015-07-22].
  52. ↑ a b Ziemia Lisiecka: Dane statystyczne za 2017 rok. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-31)]. (pol.).
  53. ↑ Wieś Rączna w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-06-13], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  54. ↑ liceum.radosnanowina.pl: Liceum Ogólnokształcące w Centrum Edukacji Radosna Nowina. [dostęp 2015-07-22].
  55. ↑ czernichow.edu.pl: Zespół Szkół Rolnicze Kształcenia Ustawicznego w Czernichowie. [dostęp 2015-07-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-12)].
  56. ↑ lesnapolana-raczna.pl: Leśna Polana. [dostęp 2015-07-22].
  57. ↑ Maciej Kusina: Skarb - Strażak Rączna. [dostęp 2022-06-06]. (pol.).
  58. ↑ strazak-raczna.futbolowo.pl: LKS Strażak Rączna. [dostęp 2015-07-22].
  59. ↑ Redakcja: StraŻak Matrix RĄczna. 2005-10-18. [dostęp 2022-06-06]. (pol.).
  60. ↑ krakow.sport.pl: Cracovia zbuduje centrum „Skok cywilizacyjny”. 2015-07-24. [dostęp 2015-07-25]. (pol.).
  61. ↑ Cracovia podpisała z gminą Liszki umowę dzierżawy terenów pod bazę treningową. sport.interia.pl. [dostęp 2016-01-16].
  62. ↑ Cracovia wybuduje centrum treningowe za 21,5 mln zł. sportowefakty.wp.pl. [dostęp 2017-05-03].
  63. ↑ Cracovia zbuduje ośrodek treningowy w Rącznej. Umowa dzierżawy podpisana. krakow.wyborcza.pl. [dostęp 2016-01-16].
  64. ↑ Jesienią ruszy budowa nowej bazy treningowej Cracovii w Rącznej. sportowefakty.wp.pl. [dostęp 2016-01-16].
  65. ↑ Cracovia. Przełom w historii klubu. Rozpoczęto budowę bazy w Rącznej. sport.interia.pl. [dostęp 2019-05-31].
  66. ↑ Cracovia rozpoczęła budowę ośrodka treningowego w Rącznej. gazetakrakowska.pl. [dostęp 2019-05-31].
  67. ↑ Cracovia. Budowa ośrodka treningowego "Pasów" w Rącznej mocno postępuje. Tak będzie wyglądał [NOWE ZDJĘCIA, WIZUALIZACJE]. gol24.pl. [dostęp 2020-05-12].
  68. ↑ Cracovia training center z pozwoleniem na użytkowanie. cracovia.pl. [dostęp 2021-01-27].
  69. ↑ Cracovia Training Center. cracovia.pl. [dostęp 2021-01-27].
  70. ↑ Rączna – Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa. diecezja.pl. [dostęp 2015-07-12]. (pol.).
  71. ↑ Dekanat 18 – Czernichów. diecezja.pl. [dostęp 2015-07-12]. (pol.).
  72. ↑ Jan III Sobieski w marszu na Wiedeń [online], kaszow.pl [dostęp 2011-04-11] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-12] (pol.).
  73. ↑ a b c liszki.pl: Spis obiektów zabytkowych Gminy Liszki objętych ochroną prawną i postulowanych do objęcia ochroną. [dostęp 2015-07-22].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Gmina Liszki
Wsie
Integralne
części wsi

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Rączna&oldid=72643964”