Śląsk (prowincja): Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
herb prowincji |
drobne merytoryczne |
||
| Linia 54: | Linia 54: | ||
|powierzchnia_wód = |
|powierzchnia_wód = |
||
|powierzchnia_miejsce = |
|powierzchnia_miejsce = |
||
|ludność = 4.868.764<ref name="verwaltungsgeschichte">{{Cytuj stronę | url = http://www.verwaltungsgeschichte.de/p_schlesien.html | tytuł = Preußische Provinz Schlesien | język = de | data dostępu = 2015-04-18}}</ref> |
|||
|ludność = 4.935.823 |
|||
|gęstość = |
|gęstość = 120,75 |
||
|gęstość_miejsce = |
|gęstość_miejsce = |
||
|ludność_rok = |
|ludność_rok = 1939 |
||
|narodowości = |
|narodowości = |
||
|ludność_miejsce = |
|ludność_miejsce = |
||
Wersja z 12:39, 18 kwi 2015
| 1740-1918 1938-1941 | |||||
| |||||
| |||||
| Stolica | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Powierzchnia • całkowita |
| ||||
| Liczba ludności (1939) • całkowita • gęstość zaludnienia |
| ||||
| Data powstania |
1740 | ||||
| Data likwidacji |
1941 | ||||
.jpg)
Prowincja Śląsk (niem Provinz Schlesien) – pruska prowincja istniejąca w latach 1815-1919 i 1938-1941 ze stolicą we Wrocławiu (Breslau). Po przegraniu przez Niemcy II wojny światowej niemal całe terytorium, na którym leżała prowincja, należy do Polski, natomiast już od 1920 niewielki fragment prowincji znalazł się w granicach Czechosłowacji (kraik hulczyński).
Prowincja śląska powstała w wyniku reformy administracyjnej państwa pruskiego przeprowadzonej w obliczu zmian terytorialnych po wojnach napoleońskich i kongresie wiedeńskim. Po przejęciu przez Prusy północnej części Królestwa Saksonii część zajętych ziem obejmujących Łużyce Górne przyłączono do śląskiej jednostki administracyjnej, która objęła wówczas Lubań (niem. Lauban), Zgorzelec (niem. Görlitz), Rózbork (niem. Rothenburg), aż po Hoyerswerda. Poza jej granicami znalazły się jednak leżące już wcześniej w granicach Prus północne ziemie śląskie Krosno (dawne księstwo krośnieńskie), Sulechów, Świebodzin.
W niemieckiej tradycji granice prowincji śląskiej utrwaliły się jako tradycyjne granice Śląska, podczas gdy w polskiej – opartej o pierwotne granice diecezji wrocławskiej – jego zachodni kraniec wyznacza Kwisa, a ziemie przyłączone w 1815 postrzega się jako część historycznych Łużyc[2]. Różnice te przyczyniają się do różnych sporów.
Historia
Po wojnach śląskich teren Śląska został podzielony (ostatecznie w 1763) pomiędzy Prusy i Austrię (formalnie Królestwo Czech). Do państwa Hohenzollernów włączono większą część Śląska, który został nazwany Śląskiem Pruskim. Przy Habsburgach pozostały jedynie południowe fragmenty Księstwa Nyskiego, Karniowskiego oraz Opawskiego, a także niemal całe Księstwo Cieszyńskie. Habsburgowie stracili również ziemię kłodzką, włączoną administracyjnie do pruskiego Śląska.
Prusy zdobyty teren nazwały Prowincją Śląską i w 1741 podzieliły na 2 departamenty kameralne ze stolicami we Wrocławiu (Śląsk Górny i tzw. Średni, 32 powiaty) i Głogowie (Śląsk Dolny, 16 powiatów). Granice dawnych księstw i powiatów pozostały w większości przypadków bez zmian, chociaż niektóre mniejsze jednostki wcielano do większych. Z trzech małych powiatów Nowogród, Przewóz i Żagań utworzono jeden duży w Żaganiu, z powiatów Prudnik, Biała i Głogówek jeden w Prudniku (choć początkowo stolica była w Głogówku). Z powiatów Toszek i Gliwice powstał "podwójny" Toszek-Gliwice. Z dawnych wolnych państw stanowych swą rangę utrzymały tylko Bytom, Milicz i Pszczyna, stając się stolicami nowo utworzonych powiatów.
Do pruskiego Śląska należały 4 enklawy – w Brandenburgii wokół Świebodzina oraz na Łużycach – wsie Kromlau, Jämlitz i Tzschernitz, wieś Lieskau oraz wieś Bloischdorf. Liczne enklawy występowały wewnątrz Śląska – w granicach powiatów znajdowały się ziemie z innych, niekoniecznie sąsiednich powiatów.
W 1741 wolne państwo stanowe Żmigród zostało podniesione do rangi księstwa. W 1793, pod II rozbiorze Polski, do Prowincji Śląskiej włączono ziemię wschowską, przez 450 lat położoną w granicach Polski. Dwa lata później z części zachodniej Małopolski powstały dwa kolejne powiaty – pilicki i siewierski, które przyłączono jako Nowy Śląsk. Odpadły już w 1807, najpierw do Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Polskiego (tzw. Kongresowego). Ziemia wschowska także przejściowo powróciła pod władzę Polaków w okresie Księstwa Warszawskiego.
W 1809 Francuzi przenieśli siedzibę departamentu kameralnego z Głogowa do Legnicy z uwagi na jej bardziej centralne położenie.
Największe zmiany przyniósł rok 1815. Na Kongresie Wiedeńskim ustalono, że północne rejony Królestwa Saksonii zaanektują Prusy. Tereny te, historycznie należące do Górnych Łużyc, włączono do nowo utworzonej prowincji Śląsk (Provinz Schlesien). Były to trzy powiaty – Zgorzelec, Lubań i Rózbork (Rothenburg). W 1825 po raz kolejny przesunięto administracyjną granicę Śląska na zachód – o około 50 kilometrów. Był to wąski i długi pas łużyckiego powiatu Hoyerswerda, otoczony z trzech stron Saksonią. Takie rozszerzenie terytorium prowincji było decyzją sztuczną – nowe obszary nie miały przedtem ze Śląskiem nic wspólnego[3].
Enklawę Świebodzina włączono do Brandenburgii (w 1815), podobnie jak wspomniane 3 mniejsze enklawy. Chcąc wyrównać północną granicę prowincji przesunięto ją bliżej Odry, włączając do niej fragmenty Brandenburgii – Czerwieńsk (Rothenburg) i Nietków (Polnisch Nettkow). Przydzielono je do powiatu zielonogórskiego, podobnie jak kolejny nabytek – wieś Drzonów.
W miejsce dawnych departamentów wprowadzono rejencje (Riegierungsbezirk), a te dzieliły się na powiaty. Na początku utworzono 4 rejencje: legnicką (13 powiatów), wrocławską (14), dzierżoniowską (11) i opolską (14). Dzierżoniowską w 1820 zlikwidowano i podzielono między rejencję wrocławską i legnicką. Do rejencji opolskiej włączono tereny dawnego księstwa nyskiego oraz niektóre inne ziemie, należące historycznie do Dolnego Śląska (Kluczbork, Byczyna). Hrabstwo kłodzkie, posiadające do tej pory dużą samodzielność administracyjną, włączono do rejencji wrocławskiej. Tak ukształtowane rejencje pozostały w niemal niezmienionych granicach aż do 1945.
Wraz z reformą administracyjną zlikwidowano większość enklaw. W 1818 ze wschodniej części powiatu Racibórz utworzono powiat Rybnik. Z większych powiatów wykrojono mniejsze, samodzielne – np. Kamienna Góra, Świerzawa, Wałbrzych. Powstało też kilka całkowicie nowych – Lubań, Ziębice, Złotoryja-Chojnów. W 1820 powiat Kluczbork przeniesiono z rejencji wrocławskiej do opolskiej. Po reformach w rejencji wrocławskiej były 22 powiaty, w legnickiej 19, a w opolskiej 16. Powierzchnie były podobne – 13600, 13500 oraz 13200 kilometrów kwadratowych. Równolegle oprócz oficjalnych nazw stosowano też nazwy zwyczajowe – Śląsk Dolny na rejencję legnicką, Śląsk Średni lub Środkowy na wrocławską (Mittelschlesien) i Śląsk Górny na opolską[4].
W późniejszych dekadach doszło już tylko do niewielkich zmian wewnętrznych. W 1855 powstał powiat Nowa Ruda, w 1873 powiaty Katowice, Tarnowskie Góry i Zabrze. Na przełomie XIX i XX wieku miastami wydzielonymi (powiatami grodzkimi) były: Wrocław, Legnica, Opole, Zgorzelec, Bytom, Królewska Huta, Katowice i Świdnica. Największym powiatem był opolski (1424 km kwadratowe), najmniejszym Królewska Huta (6 kilometrów kwadratowych).
Podział administracyjny
Przez większość czasu prowincja Śląsk podzielona była na rejencje: legnicką, wrocławską, opolską. W początkowych latach (1815-1820) istniała także zachodnia rejencja z ośrodkiem w Reichenbach. W 1816 do rejencji dzierżoniowskiej (później wrocławskiej) włączono hrabstwo kłodzkie[5]. Podział ten istniał w praktycznie niezmienionej formie aż do końca I wojny światowej[6]. W 1919 została rozdzielona na dwie prowincje: Dolny i Górny Śląsk. W 1938 obie prowincje ponownie połączono, ale w 1941 znowu dokonano podziału. W czasie II wojny światowej utworzono dodatkowo rejencję katowicką, a rejencja opolska objęła anektowane tereny powiatów Blachownia i Zawiercie z województwa kieleckiego II Rzeczypospolitej.
Podział administracyjny w roku 1910
Rejencja wrocławska
(niem. Regierungsbezirk Breslau)
|
Powiaty miejskie Powiaty ziemskie |
Rejencja legnicka
(niem. Regierungsbezirk Liegnitz)
|
Powiaty miejskie Powiaty ziemskie |
Rejencja opolska
(niem. Regierungsbezirk Oppeln)
|
Powiaty miejskie
Powiaty ziemskie |
Nadprezydenci prowincji
|
|
Ludność
| 1817[7] | 1849[7] | 1939[8] | |
|---|---|---|---|
| Regierungsbezirk Breslau | 510 617 | 1 174 679 | 1 970 856 |
| Regierungsbezirk Liegnitz | 499 788 | 921 002 | 1 316 588 |
| Regierungsbezirk Reichenbach | 465 575 | – | – |
| Regierungsbezirk Oppeln | 516 618 | 965 912 | 1 350 202 |
| Regierungsbezirk Kattowitz | – | – | 2 824 415 |
| Razem | 1 992 598 | 3 061 593 | 7 462 061 |
W grudniu 1939 roku ludność prowincji Śląsk wynosiła 7 462 061, co przy powierzchni 47 597 km² daje 156,8 mieszkańca na km²[8].
| Narodowość i język ludności rejencji katowickiej w 1940 roku[9] | |||||
| Narodowość | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| niemiecka | polska | śląska | żydowska | inne | czeska |
| 1 089 600 | 931 121 | 157 057 | 88 746 | 3939 | 46 877 |
| 47,02% | 40,18% | 6,78% | 3,83% | 0,17% | 2,02% |
| Język | |||||
| niemiecki | polski | śląski | żydowski | inne | czeski |
| 897 812 | 1 007 014 | 288 445 | 83 624 | 4128 | 30 312 |
| 38,74% | 43,45% | 12,45% | 3,61% | 0,18% | 1,57% |
Zobacz też
- ↑ Preußische Provinz Schlesien. [dostęp 2015-04-18]. (niem.).
- ↑ W tym przypadku rozszerzenie terytorium Śląska było sztuczne, gdyż zostały do niego włączone obszary czysto łużyckie, które ze Śląskiem nie miały historycznie nic wspólnego. Było to czysto administracyjne rozszerzenie zakresu terytorialngo pojęcia Śląsk – cytat za: R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wrocław 1998, ISBN 83-911532-0-7, s. 30.
- ↑ R. Pysiewicz-Jędrusik, A. Pustelnik, B. Konopska, Granice Śląska, Wrocław 1998, ISBN 83-911532-0-7, s. 30, "włączono obszary czysto łużyckie".
- ↑ A. Scheer, Zmiany granic Śląska na przestrzeni wieków, Świdnica 2002, s. 36.
- ↑ Marek Czapliński: Historia Śląska. Wrocław: 2002, s. 254. ISBN 83-229-2213-2.
- ↑ Jedyną dodatkową zmianą było przeniesienie okręgów Neisse i Grottkau do rejencji opolskiej.
- ↑ a b Stefi Jersch-Wenzel, Die Juden als Bestandteil der oberschlesischen Bevölkreung in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts, tabela 1, s. 194
- ↑ a b Helmut Neubach, Die Verwaltung Schlesiens zwischen 1848 und 1945, s. 936.
- ↑ M. Błaszczak-Wacławik , W. Błasiak, T. Nawrocki Górny Śląsk szczególny przypadek kulturowy, Warszawa 1990, s. 63.
Linki zewnętrzne
- Provinz Schlesien (niem.)
| Rejencja legnicka (1815-1945) |
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Rejencja opolska (1815-1945) |
| ||||
| Rejencja wrocławska (1815-1945) |
| ||||
| Rejencja dzierżoniowska (1815-1820) |
|
| 1815 | |
|---|---|
| 1822–1850 |
|
| 1867 | |
| 1919–1920 |
|
| 1922 |
