Język indonezyjski

bahasa Indonesia

Obszar	Indonezja, Timor Wschodni, Malezja i inne
Liczba mówiących	43 mln (język ojczysty) 156 mln (język wyuczony)
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki austronezyjskie Języki malajsko-polinezyjskie Języki malajskie Język malajski Język indonezyjski
Status oficjalny
język urzędowy	Indonezja
Organ regulujący	Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa
Ethnologue	1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1	id
ISO 639-2	ind
ISO 639-3	ind
IETF	id
Glottolog	indo1316
Ethnologue	ind
GOST 7.75–97	инд 210
WALS	ind, inj
SIL	INZ
Występowanie
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku indonezyjskim Słownik języka indonezyjskiego w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język indonezyjski (indonez. bahasa Indonesia) – język z rodziny austronezyjskiej, od 1949 roku objęty statusem języka urzędowego w Indonezji. Posługuje się nim 197,7 mln mieszkańców tego kraju, z czego dla 42,8 mln osób jest to język ojczysty. W Indonezji język indonezyjski spełnia wszelkie funkcje języka państwowego – jest językiem komunikacji urzędowej, powstaje w nim literatura oraz większość tekstów oficjalnych. Jest używany jako lingua franca wśród różnych grup etnolingwistycznych.

Pojęcie języka indonezyjskiego zostało sformalizowane w konstytucji Republiki Indonezji z 1945 roku. Od momentu uznania suwerenności Indonezji w 1949 r. język ten spełnia rolę języka państwowego. Urósł do rangi języka narodowego i jest określany mianem języka jedności (bahasa persatuan). Większość mieszkańców Indonezji, władających językiem indonezyjskim, posługuje się bowiem również jednym z siedmiuset języków lokalnych, takich jak jawajski, sundajski czy balijski. Indonezyjski stał się jednym z głównych języków Azji Południowo-Wschodniej.

Literacki język indonezyjski jest zbliżony do odmian języka malajskiego z Malezji, Singapuru i Brunei, odróżnia się natomiast źródłami słownictwa oraz pewnymi cechami wymowy i morfologii. Nie bez znaczenia dla jego odrębności pozostaje również tożsamość narodowa mieszkańców Indonezji, jako czynnik motywujący samodzielny rozwój języka. Ponadto, o ile Indonezja i Malezja dzielą w dużej mierze wspólny (choć nie tożsamy) język standardowy, to sytuacja lingwistyczna komplikuje się w przypadku silniej zróżnicowanych form potocznych i regionalnych.

Indonezyjski charakteryzuje się dużym poziomem dyglosji, tj. znacznym zróżnicowaniem ze względu na sferę użycia. Jednocześnie nie jest pozbawiony wpływów języków lokalnych, które nadają mu dynamiczny i różnorodny charakter. Codzienny indonezyjski czerpie nie tylko z zasobów języka standardowego, ale oferuje też duży repertuar potocznych bądź lokalnych sformułowań i konstrukcji gramatycznych. Znaczną część wpływów o podłożu niemalajskim stanowią wpływy języka jawajskiego, które sięgają zarówno leksyki, jak i elementów potocznej gramatyki.

Z punktu widzenia typologii język indonezyjski wykazuje charakter aglutynacyjny, przy czym w odmianach potocznych pojawiają się cechy izolujące. Akcent pada zwykle na drugą sylabę od końca, a w zdaniu panuje szyk SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie). Do jego zapisu służy podstawowy alfabet łaciński, składający się z 26 liter.

W przeciwieństwie do wielu innych języków Azji Południowo-Wschodniej (ale podobnie jak np. filipiński czy inne języki austronezyjskie) indonezyjski nie jest językiem tonalnym.

Status i użycie

Indonezja charakteryzuje się złożoną sytuacją językową, polegającą na współistnieniu licznych grup etnicznych i języków regionalnych. Język malajski (pod nazwą „język indonezyjski”) został półoficjalnie ogłoszony językiem narodowym 28 października 1928 w Batavii, kiedy to doszło do złożenia Przysięga Młodzieży{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2, 3 oraz 4.. Deklaracja ta została sformalizowana w konstytucji z 1945 roku. Język malajski pomyślnie zadomowił się jako język urzędowy niepodległej Indonezji (od 1949 r.), a nazwę „język malajski” stopniowo wyparł termin „język indonezyjski”. Język indonezyjski stał się językiem oświaty i środków masowego przekazu, ostatecznie zyskując pierwszeństwo przed innymi znaczącymi językami archipelagu, takimi jak jawajski i sundajski. Przekształcił się także w element tożsamości narodowej Indonezyjczyków, jako byt politycznie i systemowo odrębny od malajskiego z Malezji, Singapuru i Brunei.

(inne języki)]]{{Link-interwiki}} Brakujące pola: Q. Nieznane pola: 2 oraz 3. została złożona w 1928 roku w ówczesnej Batavii. Znalazła się tutaj afirmacja języka indonezyjskiego jako języka narodowego mieszkańców Indonezji.

Istnieje kilka powodów, które miały zadecydować o uczynieniu malajskiego językiem narodowym i państwowym. Wprawdzie malajski nie był w Indonezji językiem dominującym pod względem liczby użytkowników, ale wyróżniał się swoim szerokim rozprzestrzenieniem geograficznym oraz historycznym zakorzenieniem w roli lingua franca regionu, sięgającym setek lat wstecz. Język Malajów był bowiem stosowany w handlu i polityce, a od VI wieku służył do kontaktów międzynarodowych w Azji Południowo-Wschodniej. Jednocześnie malajski nie był na wyspach językiem żadnej uprzywilejowanej grupy społecznej, ani językiem ojczystym dominującego ludu, co miało sprzyjać wyniesieniu go do rangi języka narodowego. Ponadto język malajski, jako język egalitarny, miał być stosunkowo łatwy do przyswojenia dla zróżnicowanej ludności Indonezji. Brak w nim bowiem typowych dla języków Indonezji hierarchicznych poziomów mowy, wyrażanych poprzez zniuansowane słownictwo i afiksy gramatyczne. Jednakże wypromowany standard języka indonezyjskiego został oparty na dialekcie johor-riau, czyli klasycznym języku literackim, nie zaś na powszechniej znanym języku bazarowym, co doprowadziło do ugruntowania rozróżnienia między językiem wysokim (oficjalnym) a niskim (nieformalnym).

Znak w języku indonezyjskim

W 2010 roku języka indonezyjskiego jako języka ojczystego używało 42,8 miliona ludzi, a jako języka wyuczonego – 156 mln. W sumie liczba osób znających język indonezyjski w Indonezji wynosi 197,7 miliona. Indonezyjski jest używany najczęściej jako język ojczysty w miastach Indonezji, natomiast jako język wyuczony – na terenach wiejskich, gdzie ludność posługuje się jednym z siedmiuset języków regionalnych. Kształcenie, niemal wszystkie państwowe transmisje medialne i inne formy komunikacji oficjalnej, są prowadzone w języku indonezyjskim. Języki regionalne służą natomiast jako nieformalne dopełnienia oficjalnego języka indonezyjskiego, choć niektóre z nich są stosowane w różnych rejestrach, również do celów komunikacji formalnej. W sytuacji współistnienia pochodnych języka malajskiego dochodzi do powstania kontinuum, na którego jednym krańcu znajduje się lokalny dialekt (jako rejestr nieformalny), na drugim zaś standard indonezyjski (jako rejestr najbardziej formalny).

Znajomość języka indonezyjskiego jest szerzona przez system edukacji i środki masowego przekazu. Typowi Indonezyjczycy ze starszych pokoleń w domu przyswajali swój lokalny język, a umiejętność posługiwania się indonezyjskim nabywali dopiero w procesie edukacji szkolnej. Jednakże z czasem krajowa sytuacja językowa znacząco się zmieniła. Wraz ze wzrastającą mobilnością upowszechniły się małżeństwa mieszane, stąd też istnieje dość znaczna grupa ludzi, którzy nie posiadli znajomości żadnego języka lokalnego. W dzisiejszej dobie większość Indonezyjczyków wyrasta w środowisku dwujęzycznym, a ich kontakt z językiem indonezyjskim zaczyna się we wczesnym dzieciństwie, jeszcze przed rozpoczęciem formalnej edukacji. Przeważnie uważają się toteż za rodowitych użytkowników tego języka, nawet jeśli w dzieciństwie przyswoili własny język etniczny, którego używają w obrębie lokalnej społeczności. W odróżnieniu od języków lokalnych, indonezyjski jest szeroko stosowany w wypowiedziach pisanych, komunikacji ponadregionalnej oraz w sferze oświaty.

W Timorze Wschodnim język indonezyjski ma status języka roboczego.

Fonetyka

Samogłoski

	przednie	centralne	tylne
przymknięte	iː		uː
półprzymknięte	e	ə	o
otwarte	a

W języku indonezyjskim występują także dwugłoski /ai/, /au/ i /oi/. W sylabach zamkniętych, tak jak w wyrazie air „woda”, dwie samogłoski są wymawiane oddzielnie.

Spółgłoski

	wargowe	zębowe	zadziąsłowe	podniebienne	miękko- podniebienne	krtaniowe
zwarte nosowe	m	n		ɲ	ŋ
zwarte ustne	p b	t d			k g	ʔ
zwarto- szczelinowe			ʧ ʤ
szczelinowe	(f)	s (z)	(ʃ)		(x)	h
półotwarte	w	l r		j

Spółgłoski w nawiasach występują tylko w zapożyczeniach.

Gramatyka

W języku indonezyjskim istotną rolę odgrywa szyk wyrazów. Przykładowo człon określający sytuuje się zawsze po członie określanym – np. rumah besar – „duży dom”, tidur nyenyak – „słodko spać”. W zdaniu pojedynczym podmiot znajduje się przed orzeczeniem, a okolicznik stoi zwykle na ostatnim miejscu w zdaniu – por. Kemarin saya menulis surat di sekolah saya – „Wczoraj w (swojej) szkole napisałem list”. Do wyrażania znaczeń gramatycznych służy często reduplikacja – w przypadku rzeczowników zreduplikowana forma stanowi liczbę mnogą (np. rumah – „dom” w porównaniu do rumah-rumah – „domy”, w dawnym piśmiennictwie przyjęty był także zapis rumah2), przy czym liczba mnoga wynika zwykle z kontekstu i nie musi być określona gramatycznie. Reduplikacja czasowników wyraża iteratywność (fakt powtarzania się danej czynności) – np. berjalan – „iść”, berjalan-jalan – „chodzić, spacerować”. Reduplikacja jest także środkiem słowotwórczym, który może całkowicie zmieniać sens wyrazu, np. orang – „człowiek, osoba”, orang-orangan – „straszydło”.

W słowotwórstwie języka indonezyjskiego funkcjonuje także wiele afiksów – są to m.in. przedrostki takie jak ber-, per-, ter-, meN-, peN- (N oznacza zmiany asymilacyjne pod wpływem postaci rdzenia), se-, ke-, di- czy też przyrostki – -an, -kan. Wrostki typu -el-, -er-, -em- występują w ograniczonej grupie słów i nie mają charakteru produktywnego.

Przedrostek ber- jest dołączany m.in. do rzeczowników, wówczas tworzy czasowniki nieprzechodnie, np. anak – „dziecko”, beranak – „mieć dzieci”; isi – „zawartość”, berisi – „zawierać”. Prefiks meN- tworzy natomiast czasowniki przechodnie – np. air – „woda”, mengairi – „nawadniać” (tutaj wraz z sufiksem -i). Przedrostki di- i ter- wyrażają bierność, np. diairi – „być nawadnianym”, terbuka – „otwarty” (por. membuka – „otwierać”). Prefiks ter- może także wyrażać potencjalność bądź stopień najwyższy przymiotnika – dengar – „słyszeć”, terdengar – „słyszalny”; tinggi – „wysoki”, tertinggi – „najwyższy”. Przedrostek peN- tworzy rzeczowniki określające wykonawców czynności i narzędzia, np. menulis – „pisać”, penulis – „pisarz”, a w połączeniu z przyrostkiem -an tworzy nazwy czynności, por. mendidik – „kształcić”, pendidikan – „kształcenie”. Prefiks ke- prawie nigdy nie występuje samodzielnie i dopiero w połączeniu z sufiksem -an tworzy rzeczowniki, nazywając głównie pojęcia abstrakcyjne – por. besar – „duży”, kebesaran – „wielkość” (zestawienie ke- i -an – występujących wokół rdzenia – można również opisać jako cyrkumfiks).

Niektóre wyrazy podstawowe same w sobie są dopuszczalnymi czasownikami, toteż mogą występować bez dodatkowych afiksów (np. mau, ingin – „chcieć, życzyć sobie”, a także niektóre czasowniki przechodnie: makan – „jeść”, minum – „pić”, minta – „prosić”). Formy z prefiksem meN- mogą wprowadzać dodatkowy niuans znaczeniowy (makan – „jeść”, memakan – „konsumować, zużywać”). Pominięcie prefiksu meN- jest możliwe również dla typowych czasowników przechodnich, choć zjawisko to należy do domeny wypowiedzi ustnych (i pisanych stylizowanych na potoczne). Niezależnie od tego w niektórych konstrukcjach zdaniowych usunięcie przedrostka meN- jest umotywowane gramatycznie.

Przyrostek -i (jak w czasowniku mengairi – „nawadniać”) ma w słowotwórstwie różne funkcje, może kierować uwagę na obiekt podlegający wpływowi wykonywanej czynności (np. menulis – „pisać”, menulisi – „pisać na czymś, zapełnić coś pismem”) lub wyrażać iteratywność, por. memukul – „uderzyć”, memukuli – „uderzać”. Dołączany do czasowników sufiks -kan wyraża natomiast relację benefaktywności (por. membeli – „kupić”, membelikan – „kupić komuś”) lub pełni funkcję kauzatywną, np. merebah – „paść”, merebahkan – „opuścić, położyć”.

Wyrazy podstawowe pozbawione afiksów występują w utartych złożeniach i są wykorzystywane do tworzenia neologizmów określających nowe pojęcia. Przykładowo cząstka tata („układ, system”) stanowi składnik dużej grupy terminów, jak np. tata bahasa („gramatyka”) i tata usaha („administracja”), a wyrażenie ilmu hitung („nauka” + „liczyć” – wyraz podstawowy) oznacza arytmetykę.

Do specyfiki języka indonezyjskiego należą m.in. takie cechy jak brak odmiany przez przypadki i czasy czy też spełnianie przez przymiotniki funkcji czasowników nieprzechodnich. Indonezyjskie zaimki osobowe są zróżnicowane pod względem stopnia grzeczności (np. aku – „ja”, saya – również „ja”, ale grzeczniej). Dzierżawczość wyraża się przy użyciu specjalnych afiksów (np. -ku – „mój”, -mu – „twój”) lub odpowiednią pozycją zaimka osobowego lub rzeczownika (por. anak teman – „dziecko przyjaciela”, anak saya – „moje dziecko”). Nie istnieje także rodzaj gramatyczny, znany np. z języków słowiańskich. Istnieje jednak pewna grupa wyrazów, które mają odrębne formy żeńskie – por. seniman – „artysta”, seniwati – „artystka”. Często dotyczy to słów o podłożu arabskim, np. almarhum i almarhumah.

W języku indonezyjskim, podobnie jak w wielu innych językach Azji, istnieje szereg różnych klasyfikatorów, czyli słów, które pośredniczą między liczebnikiem a wyrazem określanym. Przykładowo klasyfikatora ekor („ogon”) używa się do mówienia o zwierzętach, a buah („owoc”) to ogólny klasyfikator odnoszony do obiektów nieożywionych. Klasyfikator batang służy do liczenia papierosów, ołówków i rzek. W połączeniu z prefiksem se- klasyfikatory tworzą odpowiedniki przedimka nieokreślonego w języku angielskim (a/an) i w tym znaczeniu są najszerzej stosowane (np. seorang guru – „jakiś nauczyciel”). Ich użycie nie jest wymagane przy wyrażaniu mnogości (np. „trzy listy” to tiga surat lub tiga pucuk/buah surat).

Indonezyjski jest jednym z języków, w których istnieje duża różnica między odmianą pisaną a mówioną. Potoczny język indonezyjski w mniejszym zakresie wykorzystuje afiksy do wyrażania treści. W większym stopniu wykazuje cechy języków izolujących. Zasadniczo innym repertuarem afiksów dysponuje dżakarcka odmiana języka (np. sufiksom -kan i -i odpowiada przyrostek -in). Rzadziej używane w języku codziennym są także klasyfikatory.

Do cech morfologii języka potocznego, które przedostały się do indonezyjskiego z języka jawajskiego, należą: pomijanie przedrostka ber-, użycie przedrostka ke- zamiast ter-, użycie cyrkumfiksu ke- -an zamiast terlalu (wskazuje na nadmiar cechy wyrażonej przymiotnikiem), użycie cyrkumfiksu men- -kan w miejscu memper- -kan, użycie przyrostka -an w znaczeniu „bardziej”.

Zaimki osobowe

Indonezyjski operuje rozbudowanym zasobem zaimków osobowych, których użycie jest uzależnione od kontekstu rozmowy, wieku czy pozycji rozmówcy:

Zaimki osobowe

Osoba	Liczba pojedyncza		Liczba mnoga
1. os.	aku	ja	kami	my (exclusivus)
	saya		kita	my (inclusivus)
2. os.	kamu, engkau, kau	ty	kalian	wy
	anda		anda sekalian
3. os.	dia, ia	on/ona	mereka	oni
	beliau

Zaimki aku, engkau, kau, kamu i kalian są używane przy zwracaniu się do dzieci, a także między osobami o podobnej pozycji społecznej, pozostającymi w bliskiej relacji. Zaimki saya i anda mają charakter bardziej neutralny, przy czym ten drugi jest stosowany głównie w reklamach, obwieszczeniach i innych wypowiedziach publicznych. beliau to uprzejma forma trzeciej osoby liczby pojedynczej. Zaimki kita, kami, ia, dia i mereka są społecznie neutralne. Wyrażenie anda sekalian ma charakter oficjalny.

Zaimki dia/ia i mereka odnoszą się przede wszystkim do ludzi, przy czym w stylu dziennikarskim bywają stosowane również w kontekście opisu zwierząt bądź obiektów nieożywionych. Użycie to wykracza jednak poza praktykę znacznej części użytkowników języka. Jednakże pokrewny znaczeniowo sufiks -nya, dołączany do rzeczowników i czasowników, odnosi się także do wyżej wymienionych. Inną jego funkcją jest opcjonalne wyrażanie określoności (odpowiednik przedimka określonego the w języku angielskim, preferowany przez tych Indonezyjczyków, których własne języki dopuszczają analogiczną konstrukcję).

Zaimek anda bywa zapisywany zarówno wielką, jak i małą literą. Zapis dużą literą podkreśla charakter tego słowa jako zwrotu do odbiorcy (podobnie jak Ibu lub „Pani”), jest to też forma udokumentowana przez oficjalne słowniki języka indonezyjskiego. Pisownia małą literą powstała na bazie analogii do mniej zdystansowanych zaimków osobowych, takich jak kamu i kalian, i również jest często spotykana w tekstach.

Podobnie jak w wielu innych językach Azji Południowo-Wschodniej (ale inaczej niż np. w językach Europy), w indonezyjskim istnieje duża grupa zaimków osobowych będących zapożyczeniami. Zaimki aku, (eng)kau, kamu, ia, kita i kami wywodzą się bezpośrednio z języka praaustronezyjskiego (nie są to zapożyczenia). Do elementów pochodzenia obcego należą natomiast zaimki: saya (sanskryt), mereka (język starojawajski) i kalian (język minangkabau). Inne pożyczki (jak np. gue i lu) są właściwe dla potocznych odmian języka.

Na sposób i częstotliwość użycia poszczególnych zaimków mają wpływ preferencje regionalne oraz pierwszy język danej osoby. Przykładowo zaimek aku jest kojarzony z użytkownikami języka jawajskiego (choć w istocie nie został zapożyczony z tego języka). W języku codziennym zaimek kita może być używany zarówno jako forma inkluzywna, jak i ekskluzywna (użycie kita zamiast kami jest charakterystyczną cechą dialektu Dżakarty).

Na co dzień zaimki osobowe zastępuje się często wyrazami związanymi z pokrewieństwem i zwrotami grzecznościowymi. Należą do nich m.in.: saudara („brat, siostra”) – do osób w tym samym wieku lub młodszych, bapak („ojciec”) / ibu („matka”) – do osób starszych lub każdej osoby w wieku małżeńskim. Zbliżone znaczeniowo do bapak i ibu są sporadycznie używane zamienniki om („wujek”) i tante („ciotka”). Zwroty grzecznościowe tuan („pan”) i nyonya („pani”) są współcześnie rzadko używane. W języku indonezyjskim istnieje wiele podobnych zwrotów o podłożu regionalnym, mających swoje źródło w językach poszczególnych grup etnicznych. Do powszechnie znanych, choć powiązanych z Jawajczykami, należą określenia mbak („starsza siostra”) i mas („starszy brat”). Powszechne jest również używanie w charakterze zaimka imienia osoby, do której się zwracamy.

Do specyfiki mowy mieszkańców Dżakarty należą zaimki osobowe gua/gue (1. os. lp.) i lu/elu (2. os. lp.).

Słownictwo

Indonezyjskie słowo bioskop pochodzi od niderlandzkiego bioscoop („kino”).

W języku indonezyjskim zadomowiło się wiele zapożyczeń z innych języków, m.in. z sanskrytu, arabskiego, perskiego, niderlandzkiego i jawajskiego. Najwięcej obcego słownictwa przejęto z języka niderlandzkiego.

Kolonizacja holenderska pozostawiła ślad w języku indonezyjskim w postaci słów takich jak kualitas („jakość”), redaksi („redakcja”), kamar („pokój”), kantor („biuro”) czy rubrik („rubryka”). Innym językiem, który wywarł wpływ na indonezyjski jest portugalski, który od XVI do XIX w., wraz z malajskim, był stosowany jako język handlowy. Z portugalskiego indonezyjski zaczerpnął takie słowa jak meja („stół”), jendela („okno”), gereja („kościół”), bendera („flaga”) czy Minggu („niedziela”). Rzeczowniki pisau („nóż”), cat („farba”) czy też slangowe zaimki gue/gua i lu („ja” i „ty”) wywodzą się z chińskiego dialektu hokkien. Słowa takie jak anugerah („nagroda, dar”), bahaya („niebezpieczeństwo”), bangsa („naród”), bahasa („język”) i agama („religia”) mają swoje pochodzenie w sanskrycie. Do słów o podłożu arabskim należą przykładowo: ikhlas („szczery”), kabar („wieści”) i khusus („specjalny”).

Do powszechnych pożyczek z jawajskiego, głównego języka regionalnego Indonezji, należą takie słowa jak bisa („móc, umieć”; obok dapat o podłożu malajskim), pintar („mądry”; obok malajskiego pandai) czy też olahraga („sport”). Słownictwo pochodzenia jawajskiego obejmuje zarówno wyrazy uzupełniające leksykę rodzimą (wulgaryzmy, słowa humorystyczne, kolokwializmy), jak i dodatkowe synonimy, mające swoje odpowiedniki o pochodzeniu malajskim.

W języku indonezyjskim istnieje też grupa specyficznych wyrażeń i określeń, które podejrzewa się o bycie kalkami pochodzenia niderlandzkiego. Często są to wyrazy związane ze sferami oficjalnymi. Przykładowo: keberatan („sprzeciw”, por. niderl. bezwaar), pengisap debu („odkurzacz”, por. niderl. stofzuiger), rumah sakit („dom chorych” = „szpital”, nie zaś „chory dom”, por. niderl. ziekenhuis), jurusan („kierunek”, również na uczelni, por. niderl. richting), jiwa („dusza”, używane przy liczeniu mieszkańców, por. niderl. ziel).

We współczesnym języku indonezyjskim powszechne są zapożyczenia z języka angielskiego. Należą tu takie wyrazy jak globalisasi, televisi czy też czasowniki men-download, meng-sms itp. W latach 70.–90. do języka wprowadzono wiele neologizmów – nowych słów opartych na wzorcach języków takich jak sanskryt czy jawajski. Są to przede wszystkim terminy techniczne, nazwy zawodów czy też słowa określające zjawiska społeczne i ekonomiczne. Języki lokalne takie jak sundajski i jawajski wciąż wywierają duży wpływ na język indonezyjski, nie tylko na płaszczyźnie słownictwa, lecz także w zakresie kolokacji, struktury zdaniowej i idiomów. Środki masowego przekazu natomiast często upowszechniają struktury i wyrazy pochodzenia angielskiego, prowadząc do stałego powstawania innowacji językowych.

Piśmiennictwo i pisownia

Inskrypcja z Kedukan Bukit na Sumatrze stanowi zabytek piśmiennictwa malarskiego i jest najstarszym zachowanym tekstem w języku staromalajskim.

Najstarsza znana kamienna inskrypcja w języku staromalajskim została znaleziona na wyspie Sumatra na terenie dzisiejszej Indonezji. Zapis sporządzono w wariancie pisma grantha zwanym pallava. Najstarszym zachowanym rękopisem w języku malajskim jest zaś tekst prawny z Tanjung Tanah, odnaleziony w regionie Kerinci. Tekst ten został zapisany przy użyciu odrębnego systemu pisowni wywodzącego się z pisma pallava i jawajskiego.

Przykład ortografii van Ophuijsena (czasopismo „Keboedajaän dan Masjarakat”).

W XIX wieku nie istniał żaden oficjalny system pisowni dla języka malajskiego w Holenderskich Indiach Wschodnich. W późniejszym okresie osiągnięto jednak dozę jednolitości w zapisie, za sprawą formy pisma arabskiego popularyzowanej w podręcznikach. W 1901 roku zaczęto stosować ortografię opartą na alfabecie łacińskim, którą opracował holenderski lingwista Charles Adriaan van Ophuijsen i która została oficjalnie przyjęta przez holenderskie władze kolonialne. W 1947 roku wprowadzono system ortografii Soewandiego, który pociągnął za sobą szereg zmian, przede wszystkim zastąpiono symbol oe znakiem u, a zapis pożyczek obcych zmieniono tak, aby bardziej odpowiadał wymowie indonezyjskiej.

W późniejszym czasie instytucja Badan Bahasa była zaangażowana w opracowanie trzech kolejnych reform ortografii: ortografii reformacyjnej z 1957 roku, systemu pisowni Melindo z 1959 roku oraz nowej ortografii z 1966 roku. Reforma z 1957 roku miała wprowadzić zasadę, wedle której jednej głosce języka odpowiadałby jeden znak na piśmie (czego konsekwencją byłoby np. zastąpienie dwuznaku ny symbolem ñ). Pisownia ta nie została jednak upubliczniona z powodu kłopotów finansowych. Z kolei system ortografii Melindo (Melayu-Indonesian) z 1959 roku miał na celu ujednolicenie pisowni między Indonezją a Malezją, przy czym do wprowadzenia planowanej reformy ostatecznie nie doszło, na co wpłynęły pogarszające się relacje między krajami. Późniejszy projekt nowej ortografii (Ejaan Baru) również nie został przyjęty, o czym zadecydowały względy ekonomiczne.

Do wprowadzenia reformy ortograficznej doszło dopiero w 1972 roku, kiedy to oficjalnym uczyniono system zapisu zwany udoskonaloną ortografią (Ejaan Yang Disempurnakan). Reforma ta doprowadziła do harmonizacji pisowni między Indonezją a Malezją i odejścia od niektórych elementów ortografii holenderskiej. W miejsce dawnych dwuznaków tj, nj wprowadzono współczesne c, ny. Ortografia ta wciąż stanowi podstawę współczesnego piśmiennictwa indonezyjskiego.

W pisowni indonezyjskiej do dziś istnieje pewna doza wariantywności, zwłaszcza jeśli chodzi o zapis wyrazów zapożyczonych.

Słowniki

Główny budynek Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa

Po 1928 roku powstało kilka jednojęzycznych słowników języka indonezyjskiego. Pierwszą obszerną tego typu publikacją stał się Kamus Umum Bahasa Indonesia z 1957 roku (autorstwo: W.J.S. Poerwadarminta). Przez wiele lat słownik ten służył jako źródło autorytatywne dla języka indonezyjskiego.

W 1988 roku ogłoszono pierwsze wydanie słownika Kamus Besar Bahasa Indonesia, od tego momentu sporządzanego przez narodowe gremium językowe – Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa. Projekt ten zapoczątkował językoznawca Anton M. Moeliono. Słownik ma charakter autorytatywny, jest najobszerniejszą tego typu publikacją i ma za zadanie kodyfikację normy języka indonezyjskiego. Dotychczas doczekał się kilku uzupełnionych wydań.

Przykład

Poniższe teksty są fragmentami oficjalnych tłumaczeń Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka na język malajski oraz wariant indonezyjski, wraz z tekstem oryginalnej deklaracji w języku angielskim:

angielski	indonezyjski	malajski
Universal Declaration of Human Rights	Pernyataan Umum tentang Hak Asasi Manusia	Perisytiharan Hak Asasi Manusia sejagat
Article 1	Pasal 1	Perkara 1
All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.	Semua orang dilahirkan merdeka dan mempunyai martabat dan hak-hak yang sama. Mereka dikaruniai akal dan hati nurani dan hendaknya bergaul satu sama lain dalam semangat persaudaraan.	Semua manusia dilahirkan bebas dan sama rata dari segi maruah dan hak-hak. Mereka mempunyai pemikiran dan perasaan hati dan hendaklah bergaul dengan semangat persaudaraan.

Indonezyjski nie jest tożsamy z językiem narodowym Malezji, ale na poziomie odmian standardowych oba języki dają się klasyfikować jako warianty jednego języka. W myśl tego ujęcia mówi się o języku malajskim jako o tzw. języku policentrycznym, z dwoma podstawowymi wariantami: malezyjskim i indonezyjskim, których kształt różnicują m.in. odmienne podejścia do polityki językowej ze strony obu krajów. O ile podejmowano inicjatywy na rzecz ujednolicenia języka malajskiego (w zakresie pisowni, ale też terminologii, gramatyki i wymowy), to natrafiły one na trudności związane z odrębnym rozwojem sytuacji językowej w poszczególnych krajach. Współcześnie istnieje tendencja do oddalania się indonezyjskiego od pozostałych odmian języka malajskiego. Wynika to z wpływów języków etnicznych w Indonezji, które wzbogacają słownictwo indonezyjskie o nowe wyrazy, i rzadszego kontaktu jego użytkowników z językiem malajskim używanym w Malezji czy Singapurze.

Różnice między indonezyjskim a pobliskimi wariantami języka malajskiego są widoczne na płaszczyźnie słownictwa, wymowy i morfologii. Indonezyjski odróżnia się m.in. szerszym zakresem wpływów o podłożu niderlandzkim i jawajskim, podczas gdy pozostałe odmiany malajskiego dość obficie czerpią ze wzorców języka angielskiego.

Odmiany i języki regionalne

Indonezyjski jest odmianą języka malajskiego używaną w roli lingua franca na terytorium Indonezji. Istnieje zarówno w postaci języka standardowego, szerzonego przez system edukacji, jak i jako zbiór słabiej opisanych, ale żywych odmian potocznych, które podkłada się pod ten sam termin. Standardowy język indonezyjski wywodzi się z klasycznego języka literackiego (a dokładniej z dialektu johor-riau) i jako taki pełni funkcję odmiany wysokiej. Jest językiem oficjalnym, wariantem stosowanym w piśmie, utożsamianym z literaturą, edukacją i administracją państwową. W formie ustnej właściwy jest przede wszystkim dla sytuacji oficjalnych, gdzie służy do odczytywania tekstów, np. przemówień, wiadomości telewizyjnych czy wykładów. Co istotne, jego znajomość nabywana jest za pośrednictwem środków masowego przekazu (telewizji) i na drodze formalnej edukacji, natomiast narzędziem komunikacji codziennej i zarazem językiem przyswajanym jako pierwszy, używanym w środowisku domowym, pozostaje odmiana niska (potoczna) języka indonezyjskiego. Podobną funkcję w kontaktach codziennych może pełnić również jeden spośród wielu języków regionalnych. Sytuacja językowa w archipelagu określana jest mianem dyglosji.

W praktyce wszyscy użytkownicy języka indonezyjskiego są przynajmniej bidialektalni lub dwujęzyczni, co obrazuje złożoność panującej w kraju sytuacji etnolingwistycznej. Łącznie na terenie kraju wyróżnia się ponad 700 języków lokalnych, z czego najczęściej używane to jawajski i sundajski. Często, choć nie zawsze, ich znajomość jest powiązana z przynależnością do jednej z grup etnicznych. Zakres i powszechność ich stosowania różni się w zależności od regionu – niekiedy są wykorzystywane zarówno w kontaktach oficjalnych, jak i nieformalnych, w innych zaś przypadkach służą głównie do komunikacji codziennej, a ich formalnym odpowiednikiem jest język indonezyjski. Pomniejsze języki, o niewielkiej liczbie użytkowników, często tracą na znaczeniu pod wpływem ekspansji języka narodowego bądź innych języków o szerszym zasięgu.

Standardowy język indonezyjski (bahasa baku) bywa opisywany jako wynik świadomych działań związanych z planowaniem językowym. Jego rozwój zainicjowano bowiem podczas okresu kolonialnego, pod auspicjami holenderskich uczonych i ówczesnej administracji, a jego gramatyka została świadomie usystematyzowana na wzór języków zachodnich. Jako taki nie jest tożsamy z wieloma potocznymi odmianami tego języka (bahasa sehari-hari lub bahasa pasar), które ewoluują w sposób bardziej spontaniczny w różnych zakątkach kraju, służąc jako środki codziennej komunikacji. Różnicowaniu się języka indonezyjskiego sprzyjają wpływy języków miejscowych i fakt ich wzajemnej bliskości – w zakresie słownictwa i struktury zdaniowej. Większość spośród tych form ma charakter ściśle lokalny, lecz w dużych miastach na popularności zyskuje mowa potoczna mieszkańców Dżakarty (Colloquial Jakarta Indonesian), głównie przez wpływ mediów – programów telewizyjnych, audycji radiowych czy muzyki. Często jest zwana po prostu „potocznym indonezyjskim”. Współcześnie, jako prestiżowy kod, wkracza także do domen zdominowanych dawniej przez język literacki, a jej wpływy uwidaczniają się również poza rejonem stolicy. Historycznym prekursorem i bliskim krewnym tej odmiany jest język malajski betawi, czyli mowa Betawi, rdzennej ludności stolicy. W sytuacjach formalnych standardowy indonezyjski pozostaje jednak najczęściej używaną odmianą języka, a dialekt dżakarcki pojawia się głównie w swobodnych formach przekazu, jak np. czasopisma młodzieżowe, wiadomości tekstowe czy reklamy.

Indonezyjski jako język obcy

BIPA (Bahasa Indonesia untuk Penutur Asing), książka wspomagająca naukę języka indonezyjskiego.

Obserwuje się wzrost zainteresowania językiem indonezyjskim wśród obcokrajowców. Oprócz uczelni publicznych kursy tego języka zaczęły oferować również instytucje prywatne, jak np. Australia Language Foundation i Lembaga Indonesia Amerika. Już w 1988 roku nauczyciele tego języka wskazali na potrzebę opracowania odpowiednich materiałów dydaktycznych – BIPA (Bahasa Indonesia bagi Penutur Asing, dosł. „język indonezyjski dla obcokrajowców”), a potrzeba ta została uwydatniona podczas IV Międzynarodowego Kongresu Nauczania Indonezyjskiego dla Użytkowników Innych Języków, który odbył się w 2001 roku.

Popularnie bywa spotykane przekonanie, jakoby indonezyjska gramatyka miała „uproszczony” charakter, co ma czynić ten język wyjątkowo łatwym do nauczenia. Spostrzeżenie to wynika z jego cech izolujących (widocznych zwłaszcza w odmianach potocznych, zatracających elementy systemu afiksów), które objawiają się tym, że indonezyjski praktycznie nie wykorzystuje morfologii fleksyjnej i jest pozbawiony części kategorii gramatycznych typowych dla języków europejskich.

W publikacji Language Policy in Superdiverse Indonesia stwierdzono, że przekonanie o możliwości szybkiego opanowania języka indonezyjskiego jest często mylne. Podobne stanowisko wyraził m.in. australijski lingwista James Sneddon, który pogląd ten określił mianem „mitu prostoty”.

Poważnym źródłem trudności w nauce języka indonezyjskiego może być powszechna dyglosja, polegająca na istnieniu silnie zarysowanego podziału na język literacki i codzienny mówiony. Potoczne warianty języka wykorzystują bowiem elementy gramatyczne i leksykalne znacznie odbiegające od uznanych norm literackich. Jak stwierdza lingwista Amran Halim, odmiany te są odrębne w takim stopniu, że nie sposób byłoby poddać je analizie przy użyciu ujednoliconego podejścia. Zauważono, że podczas nauczania języka indonezyjskiego często dochodzi do nieścisłego zrównania języka standardowego z językiem potocznym Indonezyjczyków. Ponadto język indonezyjski dysponuje złożonym systemem derywacyjnym, służącym tworzeniu form różnych części mowy; wykorzystuje także zjawisko reduplikacji i wyraża stronę czasownika przy użyciu morfologii.

Zobacz też

• języki Indonezji
• język malajski betawi
• języki malajskie
• Wikipedia indonezyjskojęzyczna

Bibliografia

• George Quinn: The Learner’s Dictionary of Today's Indonesian. Routledge, 2020. ISBN 978-1-000-25184-5. [dostęp 2021-10-25]. (ang.).
• Hassan Shadily, John U. Wolff, James T. Collins: Kamus Indonesia-Inggris. An Indonesian-English dictionary. Wyd. 3. Jakarta: Penerbit PT Gramedia, 1989. ISBN 979-403-753-2. OCLC 24021929. (ang.).
• A.L.N. Kramer, Willie Koen, Katherine Davidsen: Tuttle Concise Indonesian Dictionary: Indonesian-English, English-Indonesian. Tokyo: 2014. ISBN 978-0-8048-4477-2. OCLC 870292749. (ang.).
• Jaroslav Olša: Indonésko-český slovník. Kamus Indonesia-Ceko. Wyd. 1. Voznice: Leda, 2010. ISBN 978-80-7335-220-2. OCLC 697267560. (cz.).
• Jozef Genzor: Jazyky sveta: história a súčasnosť. Wyd. 1. Bratislava: Lingea, 2015. ISBN 978-80-8145-114-0. OCLC 950004358. (słow.).
• Subhan Zein: Language Policy in Superdiverse Indonesia. Routledge, 2020. ISBN 978-0-429-67107-4. (ang.).brak strony w książce
• Zainul Abidin Rasheed, Wan Hussin Zoohri, Norshahril Saat: Beyond Bicentennial: Perspectives On Malays. World Scientific, 2020. ISBN 978-981-12-1252-9. (ang.).
• Lucy R. Montolalu, Leo Suryadinata: National Language and Nation-Building: The Case of Bahasa Indonesia. W: Language, Nation and Development in Southeast Asia. Lee Hock Guan, Leo Suryadinata (red.). Institute of Southeast Asian Studies, 2007, s. 39–50. ISBN 978-981-230-482-7. [dostęp 2021-07-28]. (ang.).
• Sue Wright: Language Policy and Language Planning: From Nationalism to Globalisation. Springer, 2016. ISBN 978-1-137-57647-7. (ang.).brak strony w książce
• James Sneddon: The Indonesian Language: Its History and Role in Modern Society. University of New South Wales Press, 2003. ISBN 978-0-86840-598-8. (ang.).brak strony w książce
• James N. Sneddon, Michael Ewing: Indonesian: A Comprehensive Grammar. Psychology Press, 1996. ISBN 978-0-415-15529-8. (ang.).
• James Neil Sneddon, K. Alexander Adelaar, Dwi N. Djenar, Michael Ewing: Indonesian: A Comprehensive Grammar. Routledge, 2012. ISBN 978-1-135-87351-6. (ang.).
• Michael C. Ewing: Colloquial Indonesian. W: The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann (red.). Psychology Press, 2005, s. 227–258. ISBN 978-0-7007-1286-1. (ang.).
• Teija Gumilar: Dziedzictwo języka portugalskiego w języku indonezyjskim. W: Odcienie Indonezji. Renata Lesner-Szwarc (red.). Toruń: 2014, s. 203–219. ISBN 978-83-64232-03-9. [dostęp 2020-06-03].
• Simon Musgrave: Non-Subject Arguments in Indonesian. Department of Linguistics and Applied Linguistics, The University of Melbourne, 2001. OCLC 697699249. [dostęp 2022-03-22]. (ang.).