San

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Michał Sobkowski (dyskusja | edycje) o 10:26, 13 wrz 2011. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
{{{nazwa}}}
[[Plik:{{{zdjęcie}}}|240x240px|alt=Ilustracja|{{{opis zdjęcia}}}]]
{{{opis zdjęcia}}}
Kontynent

Europa

Państwo WD: Polska, Ukraina
Lokalizacja

{{{lokalizacja}}}

{{{rodzaj cieku}}}
Długość 443,4 km
Spadek

{{{spadek}}}

Powierzchnia zlewni

{{{powierzchnia zlewni}}} km²

Średni przepływ

{{{średni przepływ}}} m³/s {{{miejsce przepływu}}}

Źródło
Miejsce Karpaty
Wysokość

{{{źródło: wysokość}}}

Współrzędne

Nieprawidłowe parametry: {{{{źródło: współrzędne}}}|type:landmark}

Ujście
Recypient Wisła
Miejsce

{{{ujście: miejsce}}}

Wysokość

{{{ujście: wysokość}}}

Współrzędne

Nieprawidłowe parametry: {{{{ujście: współrzędne}}}|type:landmark}

Położenie na mapie Europy
Mapa konturowa Europy
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{źródło: współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{ujście: współrzędne}}}}
Multimedia w Wikimedia Commons

San (ukr. Сян, niem. Saan[1]; łac. Saan[2] ) – rzeka w południowo-wschodniej Polsce, prawobrzeżny dopływ Wisły. Długość – 443,4 km. Na odcinku ok. 55 km tworzy granicę między Polską i Ukrainą (od miejsca położonego kilkaset metrów od źródeł, aż do wielkiego zakola wokół Łysani koło Smolnika nad Sanem). Powierzchnia zlewni – 16 861 km² (14 390 km² w Polsce, 2471 km² na Ukrainie)[potrzebny przypis].

Przebieg

Obelisk graniczny nr 224 na granicy polsko-ukraińskiej z tablicą informującą o źródłach Sanu (Nieprawidłowe parametry: {49|00|10|N|22|52|30|E|type:river_region:PL})

Źródło Sanu znajduje się na terenie Ukrainy, na wysokości około 925 m n.p.m., na południowo-wschodnich stokach Piniaszkowego w Bieszczadach Zachodnich, w pobliżu miejscowości Sianki. Na granicy Polski i Ukrainy, przy monolicie granicznym 224, znajduje się źródło jego pierwszego lewego dopływu. Na tym znaku granicznym strona ukraińska w 1996 roku zawiesiła tablicę błędnie informującą, iż jest to witik riki Sian (źródło rzeki San). Rzeczywiste główne źródło Sanu znajduje się wyżej, około 200 m na południowy zachód od obelisku w centrum śródleśnej polany ok. 30 m od granicy z Polską[3] San w górnym biegu płynie na północny zachód, przepływa przez Bieszczady, gdzie tworzy malowniczy przełom pomiędzy Otrytem a Tołstą. Na odcinku bieszczadzkim na Sanie utworzono dwa sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Solińskie i Jezioro Myczkowskie. Następnie w okolicach Sanoka San skręca na północ i przepływa przez Pogórze Środkowobeskidzkie, oddzielając od siebie Pogórze Przemyskie i Pogórze Dynowskie. W okolicach Dynowa skręca na wschód i, meandrując, dociera do Przemyśla. Na odcinku od źródła do Przemyśla San jest rzeką górską. Na wschód od Przemyśla, na terenie tzw. Bramy Przemyskiej, zatacza łuk na północ i ponownie, tym razem już ostatecznie, przyjmuje kierunek północno-zachodni. Na tym odcinku rzeka płynie Doliną Dolnego Sanu, stanowiącą część Kotliny Sandomierskiej. San zbiera liczne niewielkie dopływy z Pogórza Dynowskiego i Płaskowyżu Kolbuszowskiego na zachodzie oraz z Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Równiny Biłgorajskiej na wschodzie. Dolina Sanu jest na tym odcinku szeroka (do 10 km), pełna starorzeczy, wypełniona przez łąki i lasy łęgowe. San uchodzi do Wisły na północny wschód od Sandomierza.

Dolina Sanu

Dolina Sanu na odcinku od Przemyśla do Sandomierza stanowi korytarz komunikacyjny, którym biegną droga krajowa 862 i linia kolejowa Przemyśl–Rozwadów. W dolinie dolnego Sanu leżą miasta: Jarosław, Radymno, Przeworsk, Sieniawa, Leżajsk, Krzeszów (miasto w latach 1641–1869), Ulanów, Rudnik nad Sanem, Nisko i Stalowa Wola. W dolinie górnego Sanu leżą Lesko, Zagórz, Sanok, Dynów i Przemyśl.

Ta część doliny charakteryzuje się dużym udziałem łąk kośnych, lasów łęgowych, olsów bagiennych, a także starorzeczy, szuwarów i turzycowisk. Charakterystyczne gatunki zwierząt kręgowców to różanka, boleń, kumak nizinny, różne gatunki żab zielonych (np. jeziorkowa), derkacz, tracz nurogęś, brodziec piskliwy, gąsiorek, srokosz, czajka, rycyk, wydra, łoś, chomik[potrzebny przypis].

Dorzecze

Widok z zapory na bieg Sanu

Dopływy Sanu:

Fauna

Powodzie i regulacja rzeki

2008

Z 24 na 25 lipca 2008 wzdłuż głównej zlewni Sanu w jego górnym i środkowym biegu miała miejsce powódź. W tych dniach woda w 12 powiatach województwa podkarpackiego przekroczyła stany alarmowe, w kolejnych 9 powiatach ogłoszone zostały pogotowia przeciwpowodziowe. Z czwartku na piątek w południowo-wschodniej części województwa po kilku dniach deszczu spadło jednego dnia ponad 80 mm (dm3/m²). Z brzegów wystąpiły m.in. wody Sanu, Pielnicy, Sanoczka, Wisłoka i Stobnicy. Stobnica, której normalny stan utrzymuje się na poziomie 30 cm w ciągu kilku godzin osiągnął w Brzozowie poziom 3 metrów. Zalane zostały między innymi miejscowości Nadolany, Hłomcza, Mrzygłód, Haczów, Ulucz, Rakowa, Tyrawa Wołoska i Tokarnia, w której górski dopływ Sanoczka zniszczył most, odcinając wieś od jedynej drogi. W pierwszym dniu powodzi zniszczonych zostało na całym Podkarpaciu pięć mostów, 70 km dróg, 100 ha upraw oraz zalanych zostało 70 gospodarstw[4][5],

2010

Po kilkudniowych opadach deszczu (16 maja - 19 maja 2010; powódź 2010) nieznacznie podniósł się stan rzek w dorzeczu środkowego i górnego Sanu w tym znacząco wzrósł poziom dopływów Pielnicy i Osławy . Poziom rzek zgodnie z monitoringiem powodziowym Starostwa Powiatowego w Sanoku wynosił w dniu 19 maja 2010 o godz. 8.00: San – 322 cm, stan ostrzegawczy – 280 cm; Osława – 162 cm, stan ostrzegawczy – 170 cm, Pielnica – 278 cm, stan ostrzegawczy – 240 cm. Fala powodziowa dotarła do drogi krajowej 28 w Sanoku Olchowcach 18 maja wieczorem przez, którą przelała się. Podtopione zostały piwnice i poziom parteru w kilku budynkach mieszkalnych w tej dzielnicy miasta Sanoka.

Urbanizacja

Miasta położone nad Sanem:

Historia

Początki osadnictwa celtyckiego na terenie dorzecza Sanu sięgają IV wieku p.n.e. Celtowie osiedlili się w południowej części dorzecza, nad górnym i środkowym Sanem, w okolicach dzisiejszego Sanoka. Na terenie tym do chwili obecnej zlokalizowano 26 stanowisk archeologicznych z materiałami, które należy przypisać kulturze celtyckiej. Do najlepiej przebadanych należą osady w miejscowościach Pakoszówka, Sanok-Biała Góra oraz Trepcza. Na stanowisku w miejscowości Trepcza jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku znaleziono m.in. złotego statera celtyckiego.

Przed okresem wędrówek ludów tereny znajdujące się w dorzeczu Sanu należały do związku plemiennego Lugiów. W pierwszych dziesięcioleciach IX wieku obszar ten był siedzibą Lędzian, którzy następnie dostali się pod panowanie koczowniczych Madziarów. W późnym średniowieczu dolne dorzecze Sanu zostało skolonizowane przez polskich Mazurów[6] oraz Niemców ze Śląska i Saksonii – "Cały obszar Podgórza od Dołów Sanockich po Gorlice, Szymbark i Pilzno, skolonizowany był przez Sasów i do dziś jeszcze lud nazywa tę okolicę "Na Głuchoniemcach"[7][8], Do kolonizacji ziem w górnym dorzeczu Sanu głównie na prawie wołoskim prowadzonej przez rody Balów, Kmitów i Herburtów, doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Osadnictwo wołoskie dało początek zamieszkującym te tereny grupom etnicznym wschodniosłowiańskiej proweniencji: Łemkom i Bojkom. W wyniku powojennych przesiedleń oraz Akcji Wisła górne i środkowe dorzecze Sanu opuściła autochtoniczna ludność tych ziem pochodzenia ukraińsko-ruskiego. Rozproszone enklawy tej grupy pozostały w dorzeczu Osławy. Obecni mieszkańcy tego regionu to ludność polska pochodząca z województwa podkarpackiego, okolic Nowego Targu, Śląska Cieszyńskiego oraz przybysze z dużych miast Polski.

Najstarszymi miejscowościami położonymi nad Sanem i odnotowanymi w źródłach historycznych przed rokiem 1340 są; Przemyśl, Trepcza i Sanok.

W latach 70. XX wieku opracowano projekt budowy kaskady górnego Sanu, w skład której miały wchodzić (oprócz dwóch istniejących zbiorników): zapora i zbiornik wodny w Niewistce, zbiornik wyrównawczy w Dynowie oraz stopnie wodne w Wybrzeżu, Kupnej i Tarnawcach. Projekt ten został jednak zarzucony[9].

Hydronimia

Nazwa rzeki ma etymologię prawdopodobnie praindoeuropejską, w znaczeniu 'wartki, bystry strumień' (taki San właśnie jest na odcinku aż do Przemyśla). W języku Gallów san znaczyło 'rzeka'. Nazwy rzek Shannon (irl. Siannan), Saona, Seine i San mają wspólny źródłosłów[10][11],[12][13];,[14]," . Według różnych interpretacji dzieła Ptolomeusza Geografia dorzecze Sanu we wczesnym średniowieczu II/III w. n.e. mogło być siedzibami celtyckich plemion Anartów i Saboków[15]. W źródłach nazwę rzeki podawano jako Sanъ, reku Sanъ, k Sanovi, nad Sanomъ (1152), Sanu (1287), San 1339, Szan 1406, Sanok 1438, Saan 1439, Sayn 1445, San 1467, Szan 1517, Schan 1526[16].

San w sztuce i kulturze

  1. ↑ Josef von Reilly. Das Koenigreichs Galizien und Lodomerien mittlere Kreise. Nro. 36. Wien. 1791 [w:] Archiwum Państwowe w Krakowie ul. Sienna. Sygnat. 1629/684/0/TSchn nr. poz. 980
  2. ↑ "Item Saan, cuius fons Montibus Sarmaticis, ex monte, qui dicitur Byesked," [w:] Ioannis Dlugossii Annales: seu, Cronicae incliti Regni Poloniae, t.1-2.; Jan Długosz. Dzieła wszystkie. 1873. str. 13
  3. ↑ Zbigniew Sikora, Główne źródło Sanu znajduje się pod Piniaszkowym,Almanach Karpacki Płaj nr 37, 2008
  4. ↑ Gazeta Wyborcza. Rzeszów. 26-27 lipca. 2008. strony 1 – 3. Powódź. Groźne wody Wisłoka i Sanu
  5. ↑ Tygodnik Sanocki. Nr 31, (873) ISSN 1232-6534
  6. ↑ " Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jaćwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. str. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, str. 15-16)..." [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne, s. 191.
  7. ↑ Jan Aleksander Karłowicz, Aleksander Walerian Jabłonowski. Lud. Rys ludoznawstwa polskiego. [w:] Polska. Obrazy i opisy, t. I, Lwów. s.69-215. 1906.
  8. ↑ "Lud tutejszy nie grzeszy zbytnią urodą, ale jest rosły, silny i wytrwały w pracy, a przytem uczciwy i moralny, w czem przedstawia zupełne przeciwieństwo z sąsiadującymi z nim ludnością ruską i mazurską, która nie posiada w tym stopniu żadnej z powyższych zalet, choć pod zewnętrznym względem przedstawia typ o wiele idealniejszy. Iwoniczanin, osiadły w górach przejął zwyczaje ludu górskiego; zamieszkuje on jak oni kurne chaty i ciężkim trudem około jałowej roli zdobywa sobie kęs chleba. ... " Władysław Bełza. Iwonicz i jego okolice. Warszawa, Lwów, Kraków. 1885. str. 32.
  9. ↑ Paweł Wład: Województwo przemyskie. Zarys geograficzny. Przemyśl 1996. ISSN 0239-6602
  10. ↑ "celtyckie nazwy rzek, głównie dopływów Wisły, jak Raba, Ropa, San i inne ". "Światowit. Rocznik poświęcony archeologii i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej". Państwowe Wydawn. Naukowe. 1962. 254.; "[...] cytowane w literaturze, a więc: San, Raba, Ropa oraz braha albo bryja, sługa, hak, szczęka (patrz prace Mikołaja Rudnickiego, Jana Rozwadowskiego: Nazwy Wisły i jej dorzecza. Monografia Wisły. 2; Studia nad nazwami rzek słowiańskich, I. Rozprawa. PAU. XLIII; przypisy tamże)" [w:] Janina Rosen-Przeworska: Tradycje celtyckie w obrzędowości Protosłowian. Ossolineum. 1964, s. 117. " Pierwiastek celtycki sań, sen, od którego wywodzi się nazwa rzeki San (tak samo jak i Sekwany)" – "Kultura". Instytut Literacki (Paris, France) 1987. s. 175.; "[...] na linii na wschód po rzekę San, i dalej wznosząc łańcuch imponujących fortec położonych na wzgórzach. [...] W okolicach Krakowa celtyckie nazwy miejscowości i rzek – takie jak Tyniec czy Soła [...]" [w:] Norman Davies, Elżbieta Tabakowska. Boże igrzysko. Znak. 1989. str. 77; "[...]San (lateinische Graphie wie bei Sandomierz, Santok usw.). Vgl. altind. sindhu- 'Fluß', den irischen GN 'Shannon' und den Maizzufluß 'Sinn'" [w:] Irena Kwilecka: Etnolingwistyczne i kulturowe związki Słowian z Germanami. Instytut Słowianoznawstwa PAN. 1987. ISBN 83-04-02472-1 s. 64.
  11. ↑ "Puisqu'il est impossible de les enumerer tous citons moins: Brda, Brenna, Bzura, Drwęca, Mroga, Nida, Raba, San, etc. Bzura selon Jan Michał Rozwadowski correspond avec Brigulos, Drwęca aves Druentia, Durance, Nida avec Nidder, Raba avec Raab, San avec Sadne et Sein." "Ethnologia Polona". Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk). 1981. p. 49.
  12. ↑ "An adouci en san, eau, rivière; stach, sinueux, qui tourne. Allusion au cours sinueux de la Charente". op. cit. Antiq. de France. [in:] Revue des ëtudes historiques. Société des études historiques. 1835. p.242.; Senne, nom propre de rivière. – Scène, ». L liou on l'on joue. – Seine, sf, sorte de «lot. 17. Cen», sm, impôt. – San, np Sen», sm, jugement [...]". [in:] Dictionnaire de pédagogie et d'instruction primaire. Ferdinand Edouard Buisson. 1883. p. 980.
  13. ↑ "Le terme sawn « cleft, gully » est rapproché du breton san, saon s.f. « aqueduct, san-dour »." Études celtiques. Société d'Éditions "Les Belles Lettres", 1985 p. 337.
  14. ↑ "La racine san est à la base des patronymes : Sangnier, Sagne, Sagnolle, Lassassaigne et Delassassaigne dont un ancentre a habitè près d'un marais." [in:] Paul Bailly. "Toponymie en Seine-et-Marne: noms de lieux". Editions Amatteis, 1989. p. 77.
  15. ↑ ;"Sa-boki, San-boki, (Sanianie, mieszkańcy rzeki San) [Ptolomeusz. Geogr. 1. II. s. 11.] "Časopis Českého Museum". 1835, s. 309; "als Sa-boki statt San-boki (die am Flusse San Wohnenden). "Jahrbücher für Wissenschaftliche Kritik". 1843.; "Saboki pour Sanboki (les riverains de la San); Nouvelles annales des voyages. LES PAPES GÉOGRAPHES et la Cartographie du Vatican. (Ptolémée) 1852. ser. v. 136. Pt. 32, s. 238.; "Właśnie też Szafarzyk kładzie nawet według Ptolomeusza w tych stronach bo nad Sanem , naród mniejszy i mało znany Saboków. Saboci – Sabokoi (Σαβοχοι); mieniąc, że nazwa ta z dwóch jest wyrazów złożona; Sa (zamiast San) i boki – jak Naliboki, Wisłoboki, i podobne. Słówko więc: bok znaczące tyle co brzeg (ripa) w złączeniu z Sa (San) nadawało wtedy nazwę Żupie czyli ziemi nad Sanem – którą cudzoziemcy obrócili na lud tego nazwiska. (Sz. I. P. 10.9) "Czas. Dodatek miesięczny". 1856. s. 526.; Pavel Josef Šafařík: Slovanské starožitnosti. Oddíl dějepisný. Okres 1,2. 1862. s. 501. ;"Südlich von den Avareni (in Galizien) setz Ptolom. die Anartophracti (südlich von den Ombrones). Auf die Burgiones folgen die Arsiaetae, dann die Saboki (am San), die Piengitae [...]". "Zeitschrift für Ethnologie". Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Deutsche Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Deutsche Gesellschaft für Völkerkunde. V. 3. 1871. s. 481.
  16. ↑ Wszystkie zapisy nazw rzeki potwierdzają, jak wykazuje historyk, profesor Jerzy Nalepa, dawne pierwotnie zachodniosłowiańskie pochodzenie osadnictwa nad tą rzeką. w: Jerzy Nalepa, Polacy nie przejęli od Ukraińców nazwy rzeki San : ze studiów nad najdawniejszym pograniczem polsko-ruskim. "Język Polski" 1997, z. 2/3 s. 150-162.

Źródła

  • Adam Fastnacht: Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, Kraków 2002. ISBN 83-88385-14-3
  • Zbigniew Sikora: Źródło Sanu – gdzie jest naprawdę?. Płaj. Almanach karpacki 2006, nr 32 (wiosna). ISSN 1230-5898
  • Bieszczady. Mapa turystyczno-nazewnicza, w: Wydawnictwo Ruthenus , Krosno 2008
  • Wojciech Blecharczyk: Walory przyrodnicze dorzecza Sanu. Rzeszów-Sanok. 2005 . ISBN 83-905142-8-1
  • Zbigniew Sikora: Główne źródło Sanu znajduje się pod Piniaszkowym. Płaj. Almanach karpacki 2008, nr 37

Linki zewnętrzne

Dopływy Sanu
Lewe
Prawe
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=San&oldid=27982014”