Andrzej Trautman

Andrzej Mariusz Trautman

Data i miejsce urodzenia	4 stycznia 1933 Warszawa
Profesor nauk fizycznych
Specjalność: fizyka teoretyczna, teoria względności i grawitacji
Alma Mater	Politechnika Warszawska
Profesura	1964
Polska Akademia Nauk / Umiejętności
Status PAN	członek rzeczywisty
Status PAU	członek korespondent
Doktor honoris causa Uniwersytet Śląski w Opawie – 2001
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Odznaczenia
Strona internetowa

Andrzej Mariusz Trautman (ur. 4 stycznia 1933 w Warszawie) – polski fizyk teoretyсzny i matematyczny, zajmujący się czasoprzestrzenią i grawitacją, zwłaszcza ogólną teorią względności Einsteina; profesor zwyczajny, członek rzeczywisty PAN i jego przeszły wiceprezes; wieloletni wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego i przez kilka lat kierownik Instytutu Fizyki Teoretycznej tej uczelni (IFT FUW). Laureat kilku nagród, w tym Nagrody FNP zwanej „polskim noblem” (2017) oraz Medalu Mariana Smoluchowskiego – najwyższego wyróżnienia przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne (1986). W 2021 roku pozostaje jednym z tylko siedmiu laureatów obu wyróżnień.

Trautman wsławił się przede wszystkim badaniem fal grawitacyjnych zwanych też promieniowaniem grawitacyjnym lub „zmarszczkami czasoprzestrzeni”. Na przełomie lat 50. i 60. przewidział, że według ogólnej teorii względności fale te niosą energię i przez to są możliwe do zarejestrowania (detekcji). Zaprzeczył tak wcześniejszym opiniom fizyków, np. Leopolda Infelda i samego Einsteina. Za te prace dziękował potem Trautmanowi noblista Kip Thorne, nagrodzony za udział w zaobserwowaniu tego zjawiska. Te zasługi bywają uznawane za jedno z największych osiągnięć polskiej fizyki w XX wieku. Dorobek Trautmana miał też wpływ na badania Stephena Hawkinga i na próby kwantowania grawitacji przez Rogera Penrose’a w teorii twistorów.

Trautman to również zasłużony dydaktyk i popularyzator teorii względności w Polsce – promotor i recenzent doktoratów znaczących uczonych, autor książek, skryptów i publicznych wystąpień.

Życiorys

Pochodzenie i kariera

Urodził się w Warszawie. W czasie powstania warszawskiego został wywieziony wraz z matką do Niemiec. Kiedy miał dwanaście lat, jego rodzina przeniosła się do Paryża, gdzie zdał maturę. W 1949 wrócił do Polski i następnie podjął studia na Wydziale Łączności Politechniki Warszawskiej, gdzie w 1955 uzyskał tytuł magistra inżyniera.

W następnych latach studiował fizykę w grupie Leopolda Infelda w Instytucie Fizyki PAN. W 1959 uzyskał stopień doktora za pracę na temat promieniowania grawitacyjnego, promowaną przez Infelda i Jerzego Plebańskiego. W 1962 habilitował się na podstawie badań praw zachowania w ogólnej teorii względności.

Trautman przeszło 40 lat pracował w Instytucie Fizyki Teoretycznej (IFT) na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego – od 1961 aż do przejścia na emeryturę w 2003. Zajmował kolejne stanowiska od adiunkta do profesora zwyczajnego (1964), a w latach 1974–83 był dyrektorem IFT.

Dorobek naukowy

Jego prace z lat 50. i 60. XX wieku stanowią istotny wkład do teorii fal grawitacyjnych, później potwierdzonych doświadczalnie w 2015 roku w amerykańskich obserwatoriach LIGO. W 1960 roku Trautman wspólnie z Amerykaninem Ivorem Robinsonem opublikował opis fal grawitacyjnych, będący rozwiązaniem równań Einsteina. Później pracował m.in. nad teorią Einsteina-Cartana. Zajmował się też matematycznymi metodami fizyki: teorią grup i ich reprezentacji, algebrami Clifforda, spinorami i twistorami. Został uwieczniony nazwami pojęć specjalistycznych: metryki Trautmana-Robinsona oraz masy Trautmana-Bondiego.

W latach 1965–1999 wypromował sześciu doktorów, w tym J.P. Lasotę (1971), Marka Abramowicza (1973) i Jerzego Lewandowskiego (1989). Trautman miał też wpływ na badania Michała Hellera – recenzując jego doktorat (1966), a potem w latach 90. proponując mu zastosowanie geometrii nieprzemiennej w teorii względności.

Okazjonalnie popularyzował fizykę, np. przez wywiady, publiczne wykłady i książki – jako autor i jako tłumacz Alberta Einsteina na język polski (por. niżej).

Status polityczny

Jak relacjonował, od 1952 do 1981 był członkiem PZPR, lecz 17 grudnia 1981 złożył partyjną legitymację – w proteście przeciwko pacyfikacji górników w kopalni Wujek.

Życie prywatne

Żonaty z Różą Michalską (później Trautman), także piszącą doktorat u Infelda. Andrzej Trautman wspominał, że to ona przekonała ich profesora o istnieniu obserwowalnych fal grawitacyjnych, czego nie był w stanie sam osiągnąć. Syn Trautmanów Paweł również został doktorem fizyki.

Publikacje

Artykuły

W ciągu przeszło półwiecznej kariery (w latach 1955–2014) Trautman opublikował ponad sto artykułów badawczych. Ukazały się w co najmniej kilkunastu czasopismach naukowych, takich jak:

• „Communications in Mathematical Physics”,
• „General Relativity and Gravitation”,
• „Acta Physica Polonica B”,
• „Journal of Geometry and Physics”,
• „International Journal of Modern Physics A”,
• „Classical and Quantum Gravity”,
• „Twistor Newsletter”,
• „Contemporary Mathematics”,
• „Proceedings of the Royal Society of London”,
• „Journal of Mathematical Physics”,
• „Journal of Theoretical Physics”,
• „Physical Review Letters”.

Kilkadziesiąt z nich opublikował ze współautorami. W tym gronie kilkunastu osób znaleźli się m.in. Ivor Robinson, Hermann Bondi i uczniowie Trautmana jak Jerzy Lewandowski.

Książki – autorstwo

• 1971: Teoria względności, wraz z Wojciechem Kopczyńskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
• 1981: Czasoprzestrzeń i grawitacja, wraz z Wojciechem Kopczyńskim, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ISBN 83-0102266-3.
  • 1984: II wydanie, PWN, ISBN 83-0102266-3.
  • 1992: Spacetime and gravitation (ang.), tłum. Jerzy Bałdyga i Antoni Pol, PWN i Wiley, ISBN 83-0109995-X.

Tłumaczenia książek

• 1958: Albert Einstein, Istota teorii względności (z ang. The Meaning of Relativity), PWN.
  • 1962: II wydanie, PWN.
  • 1997: III wydanie, seria „Klasycy Nauki”, Prószyński i S-ka, ISBN 83-7180627-2.
  • 2021: nowe wydanie, Zysk i S-ka, ISBN 978-83-8202341-1.

Członkostwa

• 1969: członek korespondent Polskiej Akademii Nauk,
• 1976: członek rzeczywisty PAN,
• 1978–80: wiceprezes PAN,
• 1981: jeden ze 124 członków założycieli Światowej Rady Kultury (ang. WCC), jako jeden z trzech Polaków – obok Leonarda Sosnowskiego i Stefana Ślopka,
• 1984: członek honorowy Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,
• 2000: członek korespondent Polskiej Akademii Umiejętności.

Nagrody

Odznaczenia i inne nagrody państwowe

• 1976: Nagroda Państwowa I stopnia,
• 2003: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
• 2016: Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Inne nagrody

• 1984: Nagroda Fundacji im. A. Jurzykowskiego,
• 1986: Medal Mariana Smoluchowskiego przyznawany przez Polskie Towarzystwo Fizyczne,
• 2001: doktorat honorowy od Uniwersytetu Śląskiego w Opawie (Czechy),
• 2017: Nagroda FNP w obszarze nauk matematyczno-fizycznych i inżynierskich,
• 2021: Medal Amaldiego od Włoskiego Towarzystwa Ogólnej Teorii Względności i Fizyki Grawitacyjnej (wł. Medaglia Amaldi).

W 2016 roku – za sprawą pierwszych obserwacji fal czasoprzestrzeni – Trautman zaczął być wymieniany w gronie faworytów do Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. W 2017 roku przyznano Nagrodę Nobla za odkrycia w tej dziedzinie, jednak otrzymali ją wyłącznie obserwatorzy tych fal: Kip Thorne, Rainer Weiss i Barry Barish.

Linki zewnętrzne

• Prof. dr hab. inż. c Andrzej Mariusz Trautman, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-08-25] .
• Andrzej Trautman i Roger Penrose, Badacze zerowej nieskończoności (Scholars of Null Infinity) (ang. i pol., napisy), kanał CFT PAN na YouTube, 6 grudnia 2017 [dostęp 2021-09-17] – wspomnienia o wspólnych pracach i ceremonia wręczenia odznaczeń.