Miłorząb dwuklapowy

Miłorząb dwuklapowy
	; Miłorząb w Radziejowicach
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Podgromada	nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	miłorzębowe
Rząd	miłorzębowce
Rodzina	miłorzębowate
Rodzaj	miłorząb
Gatunek	miłorząb dwuklapowy
	Nazwa systematyczna
	Ginkgo biloba L.; Mant. 2: 313. Oct 1771
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; zagrożony
	Multimedia w Wikimedia Commons

Miłorząb dwuklapowy, m. chiński, m. dwudzielny^[4] (Ginkgo biloba L.) – gatunek drzewa należącego do rodziny miłorzębowatych. Pochodzi z Chin^[5]. Obecnie jest gatunkiem zagrożonym na stanowiskach naturalnych^[5]. Miłorząb dwuklapowy podobny jest do kopalnego gatunku Ginkgo adiantoides. Czasami używana nazwa miłorząb japoński^[a]^[6] jest myląca, gdyż gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a jedynie z tego kraju drzewo to po raz pierwszy trafiło do Europy.

Występowanie

Gatunek endemiczny i reliktowy występujący na stanowiskach naturalnych wyłącznie w Chinach. Przez długi czas utrzymywało się przekonanie, że ani w Chinach ani w Japonii miłorząb nie występuje już w stanie dzikim, a jego osobniki rosnące m.in. przy wielu świątyniach i klasztorach zawdzięczają swe istnienie jedynie opiece kapłanów i mnichów. Pierwsze stanowisko wskazywane jako naturalne odkryto w połowie XX w. w prowincji Anhui^[7]. Kolejne populacje uznawane za naturalne lub półnaturalne zgłaszano z Dahongshan (Hubei), Wuchuan (Kuejczou), z Jinfoshan koło Chongqing, na masywie Tianmushan (Zhejiang) oraz w górach Dalou Shan na granicy między prowincją Kuejczou i Chongqing^[8]. Za najbardziej prawdopodobne uznaje się, że gatunek przetrwał na dwóch naturalnych stanowiskach – we wschodnich Chinach na górze Tianmushan oraz w południowo-zachodnich w górach Dalou^[8]^[9].

Od wielu wieków gatunek był uprawiany w Chinach i został szeroko rozprzestrzeniony w południowo-wschodniej i wschodniej części tego kraju^[10]. Około XIII wieku gatunek z wschodnich Chin trafił do Japonii i Korei^[9].

Do Europy miłorząb został sprowadzony w pierwszej połowie XVIII wieku z Japonii do Holandii do ogrodu botanicznego w Utrechcie (najstarszy okaz w Europie). Nie jest pewne, kiedy sprowadzono go do Polski, a najstarszy zachowany okaz rośnie od lat 70. lub 80. XVIII wieku w ogrodzie przy pałacu w Łańcucie^[11]. W latach 80. XX w. mierzył 31 m wysokości, a na wysokości 130 cm nad ziemią miał 352 cm obwodu^[12]. Inne okazy w Polsce pojawiały się kolejno: w 1808 – w Ogrodzie Botanicznym w Krakowie, 1824 – w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie, 1827 – w arboretum w Kórniku w PAN oraz w Ogrodzie Dendrologicznym w Przelewicach.

Współcześnie gatunek jest szeroko rozpowszechniony na świecie w uprawie na terenach zieleni oraz na plantacjach dostarczających surowca do zastosowań w kosmetyce i lecznictwie^[13].

Morfologia

Pokrój: Dorasta w swojej ojczyźnie do 40 metrów wysokości, w Polsce do 30 m^[13]. Korona młodych okazów luźna, u starszych często z kilkoma głównymi pniami i rozbudowaną szyją korzeniową. Pędy zróżnicowane na krótkopędy i srebrzysto połyskujące długopędy^[13].

Pień: Prosty^[5], osiąga do 4,5 m średnicy^[13]. Kora bruzdowana, szarobrunatna, u starszych egzemplarzy głęboko spękana^[5]^[13] i gruba^[13].

Liście: Skrętoległe i długoogonkowe, w większości wyrastają na krótkopędach^[13], na których są gęsto skupione po 5–8^[5]. Pąki są stożkowate, okryte wieloma łuskami^[13], grube i ostro zakończone, barwy zielonej bądź czerwonej^[5]. Blaszka liściowa osiąga do 10–13 cm długości; jest wachlarzowata, czasem mniej lub bardziej wrębna w części środkowej (silniej na młodych roślinach)^[13], skórzasta, twarda, aparaty szparkowe jak u okrytozalążkowych na spodniej stronie liści. Blaszka ma użyłkowanie widlaste, rozgałęziające się dychotomicznie. Jesienią liście przebarwiają się na kolor jaskrawożółty^[5] (już w drugiej dekadzie września; liście utrzymują się na drzewie aż do ujemnych temperatur, a potem bardzo długo zachowują intensywne zabarwienie leżąc pod drzewem).

Kwiaty: Roślina dwupienna^[5], choć wszczepia się gałązki żeńskie w korony drzew męskich (pierwszy taki znany, udany eksperyment przeprowadzono na początku XIX w. w ogrodzie botanicznym w Wiedniu^[14]). Kwiaty męskie zebrane są w żółte kotki o długości 2–4 cm^[5]. Pojawiają się późną wiosną^[5] w kątach liści na krótkopędach^[13]. Kwiaty składają się z pojedynczego pręcika w formie trzonka z dwoma stulonymi workami pyłkowymi^[13]. Kwiaty te bardzo mocno pylą; pyłek przenoszony jest na odległość do 1,5 km. Kwiaty żeńskie to dwa nagie zalążki o długości 4 mm^[5]. Umiejscowione są na długiej szypułce (4 cm długości) na krótkopędzie. Liczba kwiatów przeważnie parzysta. Nie zawsze oba zalążki rozwijają się.

Nasiona: Rozwijają się na długiej szypule. Są elipsoidalne, z cienką ale twardą i kanciastą na brzegu łupiną^[13]. Otoczone są mięsistą, kulistawą i żółtą osnówką o średnicy 2–3 cm, przypominającą śliwkę^[5]^[13] (uwaga: nie należy ich mylić z owocami – nagonasienne nie wytwarzają owoców). Osnówki po przejrzeniu stają się miękkie i cuchną kwasem masłowym^[13].

Drewno: Zróżnicowane na jasnobrązowy biel i czerwonawożółtą twardziel, posiada jedwabisty połysk oraz zwartą strukturę z wąskimi i dobrze widocznymi słojami rocznymi, przypomina drewno drzew iglastych – jest lekkie i miękkie, poza tym odporne na gnicie i ogień, bardzo cenione, stosowane w rzeźbiarstwie oraz do produkcji mebli i pojemników do przechowywania japońskiej wódki sake.

Biologia i ekologia

Rozwój: Drzewo zasadniczo dwupienne, rozdzielnopłciowe. Chromosomy płciowe oznaczone są jako Z i W. Chromosom W jest nieco większy. Osobniki samcze są homozygotami ZZ, a samicze heterozygotami ZW. Wyjątkowo zdarza się, że na osobniku męskim pojawia się izolowana gałąź z kwiatami żeńskimi zdolnymi do zapłodnienia i wytworzenia nasion^[15]. Kwitnie po 40 latach uprawy z nasion. Zapłodnienie trwa do około 5 miesięcy (to zależy od temperatury i wilgotności). Nasiona z polskich miłorzębów mają bardzo małą zdolność kiełkowania rzędu 20–30%. Zazwyczaj rozwija się tylko jeden zalążek kwiatu żeńskiego. U starszych okazów (zwykle ponadstuletnich) na pniu pojawiają się narośla zwane czi-czi. Początkowo guzowate, wielkości pięści, mają budowę pędu, ale są nieulistnione. Przybierają z czasem formę korzeni powietrznych, które po zetknięciu się z glebą zakorzeniają się^[7]. Drzewo długowieczne^[13].

Wymagania siedliskowe: Jest to roślina światłożądna, odporna na mróz (przemarzać mogą jednak młode rośliny) i zanieczyszczenie powietrza. Najlepiej rośnie na glebie głębokiej, świeżej i żyznej. Nie znosi gleb piaszczystych i podmokłych^[13]. Bardzo dobrze wytrzymuje bardzo małe napowietrzenie gleby i zasolenie. Jest bardzo odporna na suszę glebową. Gatunek odporny na choroby i szkodniki. Bardzo wolno przyrasta na grubość pnia i za młodu dosyć długo musi być palikowany. Nadaje się na bonsai^{[potrzebny przypis]}. Dobrze znosi cięcie^[13].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski: Liść miłorzębu dwuklapowego (Ginkgonis folium) – cały lub połamany, wysuszony liść o zawartości nie mniej niż 0,5% flawonoidów^[16].

Skład: Wyciąg z miłorzębu dwuklapowego zawiera glikozydy flawonowe m.in. izoramnetynę, olejek kamforowy, kwercetynę oraz laktony terpenowe (ginkolidy a, b, c i bilobalid). Lek usprawnia krążenie obwodowe i mózgowe, zapobiega zwapnieniu naczyń, hamuje agregację płytek krwi, zwiększa jej przepływ, usprawnia pamięć i ułatwia koncentrację^[17].
Wskazania do stosowania: Postępujące obniżenie wydolności intelektualnej oraz zaburzenia ukrwienia obwodowego i mózgowego. Mogą wystąpić spontanicznie krwawienia i reakcje alergiczne^[17]. Celowości stosowania miłorzębu w profilaktyce demencji oraz choroby Alzheimera, a także jego pozytywnego wpływu na sprawność umysłową, nie udało się potwierdzić w badaniach klinicznych^[18]^[19]. Istnieją także badania wykazujące, że duże dawki miłorzębu dwuklapowego mogą być szkodliwe dla zdrowia, np. mogą przyczyniać się do powstawania udarów. Stwierdzono jednakże, że wyciąg z miłorzębu (EGb761) wykazuje skuteczność w leczeniu całego zakresu zaburzeń kognitywnych związanych z wiekiem^[20].

Roślina ozdobna

Gatunek jest uprawiany jako ozdobny ze względu na oryginalne liście i silne ich przebarwianie się jesienią. W nasadzeniach ozdobnych wykorzystywane są liczne kultywary^[13].

W Polsce gatunek dosyć często spotykany w parkach i ogrodach jako drzewo ozdobne, odporne na mrozy. Dzięki odporności na zasolenie gleby i zanieczyszczenia powietrza w wielu krajach stosuje się go do obsadzania ulic. Wybiera się przy tym prawie wyłącznie okazy męskie, gdyż dojrzałe nasiona spadając zaśmiecają ulice, a rozkładając się wydają nieprzyjemną woń^[7].

W Japonii jest jednym z popularnych drzew jesieni. Łatwo je znaleźć w świątyniach buddyjskich, chramach shintō, parkach miejskich i wzdłuż ulic. Metropolia Tokio wybrała miłorząb jako swoje drzewo-symbol^[21].

W centrum Hiroszimy znajduje się ogród o nazwie Shukkei-en, założony czterysta lat temu. Podczas amerykańskiego ataku nuklearnego w 1945 roku został on całkowicie zniszczony, albowiem epicentrum eksplozji było oddalone zaledwie o 1,2 km. Po wojnie został odtworzony i udostępniony zwiedzającym. W ogrodzie rośnie miłorząb, którego wiek szacuje się na ponad 200 lat^[22]. Tablica umieszczona przy nim informuje: Ten miłorząb jako jedyne drzewo [w tym ogrodzie] przetrwał burzę ogniową po bombardowaniu atomowym w dniu 6 sierpnia 1945 roku. Obwód pnia: około 4 m, wysokość: około 17 m. Jest przechylony przez podmuch wybuchu, przycinanie gałęzi zapobiega jego upadkowi.

Roślina magiczna

Panuje przekonanie, że miłorzęby sadzono przy świątyniach dlatego, by chroniły je przed pożarami. W przypadku pojawienia się ognia na płonące dachy miały spadać z każdego liścia krople wody. W 1923 r. po silnym trzęsieniu ziemi spłonęło prawie do szczętu całe Tokio. Ocalała m.in. stara świątynia Kwannon, osłonięta przez wielki okaz miłorzębu, a wraz z nią ludzie, którzy się w niej skryli. W pożarze drzewo utraciło wprawdzie wszystkie liście, ale przeżyło i na wiosnę znów okryło się zielenią^[7].
Narośle czi-czi na pniach starych miłorzębów Chińczycy czczą jako symbole płodności i urodzaju, a Chinki modlą się pod nimi o liczne potomstwo i o pokarm dla niego^[7].

Inne zastosowania

Białe jądro zawarte w nasieniu jest w Chinach przysmakiem^[5].
Chińczycy wyrabiają z osnówek mydło.
W Japonii nasiona, zwane tam 銀杏 ginnan^[23], są powszechnie spożywane (po uprażeniu, gotowaniu). Dodaje się je również do popularnej potrawy chawan-mushi (rodzaj kremu jajecznego z warzywami, ginnan i zazwyczaj kurczakiem)^[23]^[24].

Odmiany

Na świecie jest około 200 odmian, m.in.:

‘Bolesław Chrobry’ – blaszki bardziej pogrubione, postrzępione i pofryzowane; odmiana wyhodowana w Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu^[25];
‘Stefan Batory’ – wyhodowana na UP w Poznaniu^[25];
‘Władysław Łokietek’ – bardzo wolno rośnie (10 lat osiąga 60–70 cm, a 20 lat – 1,7 m); bardzo drobne liście; odmiana polska, wyhodowana na UP w Poznaniu^[25];
‘Mieszko I’ – średni wzrost, pokrój stożkowy; wyhodowana na UP w Poznaniu^[25];
‘Przemysław II’ – wąski pokrój o lekko przewieszających pędach; wyhodowana na UP w Poznaniu^[25];
‘Kazimierz Wielki’ – przewieszające pędy, korona kopulasta, pędy grube i długie, blaszki liściowe do 20 cm, intensywnie i szybko rosnący; wyhodowana na UP w Poznaniu^[25];
‘Fastigiata’ – wąska, kolumnowa; klon męski
‘Mariken’ – holenderska, do małych ogrodów, szczepiona, powstała z „czarciej miotły”; ciemniejsze liście, kuliste, niektóre liście zrośnięte po 2; klon męski
‘Pendula’ – płacząca^[5]
‘Pragense’ – znaleziono w Pradze w latach 60. Początkowo pędy wzniesione do góry, po kilku latach pędy przewieszają się; krótkie przyrosty 20–30 cm; klon męski
‘Saratoga’ – amerykańska odmiana – lata 80.; inny kształt blaszki liściowej, podstawa zawsze klinowata; kopulasta korona; często krzewiasta; klon męski
‘Variegata’ – powstała w Chinach w 1856; w 1995 r. trafiła do Polski; rośnie wolno; z białymi paskami lub plamami na liściach, bardzo duża zmienność liści; im więcej słońca, tym bardziej pstra; korona szeroko kopulasta; klon żeński

Uwagi

↑ Miłorząb po japońsku pisze się znakami 銀杏, które czyta się dwojako: ginnan lub ichō. Pierwsze słowo oznacza zarówno samo drzewo, jak i jego jadalne zarodki, drugie natomiast wyłącznie drzewo. Nazwa ginkgo w językach europejskich jest skutkiem pomyłki niemieckiego botanika i lekarza Engelberta Kaempfera (1651–1716), który przywiózł nasiona tego drzewa do Europy. Podczas pobytu w Japonii notował on wymowę nazw roślin pisanych znakami kanji. Popełnił jednak błąd, zapisując ich dosłowne znaczenie „srebrna morela” z wymową ginkgo (jap. ginkyō). Albowiem pierwszy znak oznacza „srebro”, a drugi odnosi się do struktur kilku owocowych drzew żeńskich rodzaju Prunus, zawierających twarde białe wewnętrzne pokrycie nasienne, podobne do pestki moreli lub skorupki pistacjowej. Szwedzki botanik Karol Linneusz utrwalił błąd, przypisując drzewu nazwę naukową: Ginkgo biloba.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
↑ W.W. Sun W.W., Ginkgo biloba, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2013, wersja 2013.2 [dostęp 2014-03-22] (ang.).
↑ Mirek Zbigniew, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 20. ISBN 978-83-7073-643-9.
↑ Wolfgang Michel: On Engelbert Kaempfer’s “Ginkgo”. Kyushu University, 2011. [dostęp 2018-06-09]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Jadwiga Kobendzina. Miłorząb dwudzielny. Najoryginalniejsze drzewo świata. „Poznaj świat”. VII, s. 33–34, luty 1959.
↑ ^a ^b Cindy Q.C.Q. Tang Cindy Q.C.Q. i inni, Evidence for the persistence of wild Ginkgo biloba (Ginkgoaceae) populations in the Dalou Mountains, southwestern China, „American Journal of Botany”, 99 (8), 2012, s. 1408-1414, DOI: 10.3732/ajb.1200168 [dostęp 2023-05-17] .
↑ ^a ^b WeiW. Gong WeiW., ChuanCh. Chen ChuanCh., ChristophCh. Dobeš ChristophCh., Cheng-XinCh.X. Fu Cheng-XinCh.X., Marcus A.M.A. Koch Marcus A.M.A., Phylogeography of a living fossil: Pleistocene glaciations forced Ginkgo biloba L. (Ginkgoaceae) into two refuge areas in China with limited subsequent postglacial expansion, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 48 (3), 2008, s. 1094-1105, DOI: 10.1016/j.ympev.2008.05.003 [dostęp 2023-05-17] .
↑ XiulianX. Chi XiulianX. i inni, Old ginkgo trees in China：Distribution, determinants and implications for conservation, „Global Ecology and Conservation”, 24 (e01304), 2020, DOI: 10.1016/j.gecco.2020.e01304 [dostęp 2023-05-17] .
↑ Olaf Kalisz, Tadeusz Wolski, Marek Gerkowicz. Miłorząb japoński (Ginkgo biloba) i jego preparaty w terapii zaburzeń krążenia mózgowego i obwodowego. „Annales Universitatis Mariae Curie Sklodowska, Lublin – Polonia. Sectio DD”. LXI (2), s. 11–24, 2006. (pol.).
↑ Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Wyd. piąte zmienione. Cz. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 34. ISBN 83-01-07011-0. (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r WłodzimierzW. Seneta WłodzimierzW., JakubJ. Dolatowski JakubJ., Dendrologia, wyd. VI, Warszawa: PWN, 2025, s. 3-6, ISBN 978-83-01-23974-9 .
↑ F.F. Filipczak F.F., Miłorząb – drzewo święte w Chinach i Japonii, „Przyroda Polska”, R. XV, nr 5/1971, s. 7 .
↑ ToshiyukiT. Nagata ToshiyukiT., MitsuyasuM. Hasebe MitsuyasuM., TaiyoT. Toriba TaiyoT., HaruhikoH. Taneda HaruhikoH., Peter R.P.R. Crane Peter R.P.R., Sex conversion in Ginkgo biloba (Ginkgoaceae), „Journal of Japanese Botany”, 91, 2016, s. 120–127 .
↑ Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .
↑ ^a ^b J.K.J.K. Podlewski J.K.J.K., A.A. Chwalibogowska-Podlewska A.A., Leki Współczesnej Terapii Tom II, W-wa 2010 .
↑ A randomized placebo-controlled trial of Ginkgo biloba for the prevention of cognitive decline [online], neurology.org [dostęp 2017-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-04] (ang.).
↑ Steven T.S.T. DeKosky Steven T.S.T. i inni, Ginkgo biloba for Prevention of Dementia | Dementia and Cognitive Impairment, „Journal of the American Medical Association”, 300 (19), 2008, s. 2253–2262, DOI: 10.1001/jama.2008.683, PMID: 19017911, PMCID: PMC2823569 [dostęp 2017-11-25] (ang.).
↑ Walter E.W.E. Muller Walter E.W.E. i inni, Therapeutic efficacy of the Ginkgo special extract EGb761VR within the framework of the mitochondrial cascade hypothesis of Alzheimer’s disease, „THE WORLD JOURNAL OF BIOLOGICAL PSYCHIATRY”, 2017, DOI: 10.1080/15622975.2017.1308552 .
↑ What trees turn colors?. japan-guide.com, 2018. [dostęp 2018-06-10]. (ang.).
↑ Database of Hibaku Jumoku – Atomic-Bombed Trees of Hiroshima. Unitar – Green Legacy Hiroshima, 2011. [dostęp 2018-06-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)]. (ang.).
↑ ^a ^b Japanese Food Glossary. Japan Tourist Info – Japan Visitor, 2018. [dostęp 2018-06-11]. (ang.).
↑ Hosking, Richard. A Dictionary of Japanese Food, s. 45.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Diariusz COBORU dot. Zmian w Księdze Ochrony Wyłącznego Prawa oraz Krajowym Rejestrze. [dostęp 2012-10-11].

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

[6] Miłorząb po japońsku pisze się znakami 銀杏, które czyta się dwojako: ginnan lub ichō. Pierwsze słowo oznacza zarówno samo drzewo, jak i jego jadalne zarodki, drugie natomiast wyłącznie drzewo. Nazwa ginkgo w językach europejskich jest skutkiem pomyłki niemieckiego botanika i lekarza Engelberta Kaempfera (1651–1716), który przywiózł nasiona tego drzewa do Europy. Podczas pobytu w Japonii notował on wymowę nazw roślin pisanych znakami kanji. Popełnił jednak błąd, zapisując ich dosłowne znaczenie „srebrna morela” z wymową ginkgo (jap. ginkyō). Albowiem pierwszy znak oznacza „srebro”, a drugi odnosi się do struktur kilku owocowych drzew żeńskich rodzaju Prunus, zawierających twarde białe wewnętrzne pokrycie nasienne, podobne do pestki moreli lub skorupki pistacjowej. Szwedzki botanik Karol Linneusz utrwalił błąd, przypisując drzewu nazwę naukową: Ginkgo biloba.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[Christenhusz-2] M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).

[iucn-3] W.W. Sun W.W., Ginkgo biloba, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2013, wersja 2013.2 [dostęp 2014-03-22] (ang.).

[4] Mirek Zbigniew, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland. Vol. 1. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[drzewa-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Johnson O., More D.: Drzewa. Warszawa: Multico, 2009, s. 20. ISBN 978-83-7073-643-9.

[7] Wolfgang Michel: On Engelbert Kaempfer’s “Ginkgo”. Kyushu University, 2011. [dostęp 2018-06-09]. (ang.).

[Kob-8] Jadwiga Kobendzina. Miłorząb dwudzielny. Najoryginalniejsze drzewo świata. „Poznaj świat”. VII, s. 33–34, luty 1959.

[cindy-9] Cindy Q.C.Q. Tang Cindy Q.C.Q. i inni, Evidence for the persistence of wild Ginkgo biloba (Ginkgoaceae) populations in the Dalou Mountains, southwestern China, „American Journal of Botany”, 99 (8), 2012, s. 1408-1414, DOI: 10.3732/ajb.1200168 [dostęp 2023-05-17] .

[gong-10] WeiW. Gong WeiW., ChuanCh. Chen ChuanCh., ChristophCh. Dobeš ChristophCh., Cheng-XinCh.X. Fu Cheng-XinCh.X., Marcus A.M.A. Koch Marcus A.M.A., Phylogeography of a living fossil: Pleistocene glaciations forced Ginkgo biloba L. (Ginkgoaceae) into two refuge areas in China with limited subsequent postglacial expansion, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 48 (3), 2008, s. 1094-1105, DOI: 10.1016/j.ympev.2008.05.003 [dostęp 2023-05-17] .

[chi-11] XiulianX. Chi XiulianX. i inni, Old ginkgo trees in China：Distribution, determinants and implications for conservation, „Global Ecology and Conservation”, 24 (e01304), 2020, DOI: 10.1016/j.gecco.2020.e01304 [dostęp 2023-05-17] .

[12] Olaf Kalisz, Tadeusz Wolski, Marek Gerkowicz. Miłorząb japoński (Ginkgo biloba) i jego preparaty w terapii zaburzeń krążenia mózgowego i obwodowego. „Annales Universitatis Mariae Curie Sklodowska, Lublin – Polonia. Sectio DD”. LXI (2), s. 11–24, 2006. (pol.).

[13] Włodzimierz Seneta: Dendrologia. Wyd. piąte zmienione. Cz. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, s. 34. ISBN 83-01-07011-0. (pol.).

[dendrologia-14] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r WłodzimierzW. Seneta WłodzimierzW., JakubJ. Dolatowski JakubJ., Dendrologia, wyd. VI, Warszawa: PWN, 2025, s. 3-6, ISBN 978-83-01-23974-9 .

[15] F.F. Filipczak F.F., Miłorząb – drzewo święte w Chinach i Japonii, „Przyroda Polska”, R. XV, nr 5/1971, s. 7 .

[16] ToshiyukiT. Nagata ToshiyukiT., MitsuyasuM. Hasebe MitsuyasuM., TaiyoT. Toriba TaiyoT., HaruhikoH. Taneda HaruhikoH., Peter R.P.R. Crane Peter R.P.R., Sex conversion in Ginkgo biloba (Ginkgoaceae), „Journal of Japanese Botany”, 91, 2016, s. 120–127 .

[FPX-17] Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4 .

[leki-18] J.K.J.K. Podlewski J.K.J.K., A.A. Chwalibogowska-Podlewska A.A., Leki Współczesnej Terapii Tom II, W-wa 2010 .

[19] A randomized placebo-controlled trial of Ginkgo biloba for the prevention of cognitive decline [online], neurology.org [dostęp 2017-11-25] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-04] (ang.).

[20] Steven T.S.T. DeKosky Steven T.S.T. i inni, Ginkgo biloba for Prevention of Dementia | Dementia and Cognitive Impairment, „Journal of the American Medical Association”, 300 (19), 2008, s. 2253–2262, DOI: 10.1001/jama.2008.683, PMID: 19017911, PMCID: PMC2823569 [dostęp 2017-11-25] (ang.).

[muller-21] Walter E.W.E. Muller Walter E.W.E. i inni, Therapeutic efficacy of the Ginkgo special extract EGb761VR within the framework of the mitochondrial cascade hypothesis of Alzheimer’s disease, „THE WORLD JOURNAL OF BIOLOGICAL PSYCHIATRY”, 2017, DOI: 10.1080/15622975.2017.1308552 .

[guide-22] What trees turn colors?. japan-guide.com, 2018. [dostęp 2018-06-10]. (ang.).

[unitar-23] Database of Hibaku Jumoku – Atomic-Bombed Trees of Hiroshima. Unitar – Green Legacy Hiroshima, 2011. [dostęp 2018-06-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-29)]. (ang.).

[visitor-24] Japanese Food Glossary. Japan Tourist Info – Japan Visitor, 2018. [dostęp 2018-06-11]. (ang.).

[25] Hosking, Richard. A Dictionary of Japanese Food, s. 45.

[COBORU-26] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Diariusz COBORU dot. Zmian w Księdze Ochrony Wyłącznego Prawa oraz Krajowym Rejestrze. [dostęp 2012-10-11].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[a]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]