Hiszpańska wojna domowa

Hiszpańska wojna domowa

Ilustracja {{{opis grafiki}}}
Czas	{{{czas}}}
Miejsce	Hiszpania
Terytorium	Półwysep Iberyjski
Przyczyna	niestabilność polityczna Hiszpanii
Wynik	zwycięstwo nacjonalistów
Strony konfliktu
Hiszpania ZSRR Brygady Międzynarodowe Anarchosyndykaliści POUM Giustizia e Libertà Meksyk Hiszpania Włochy III Rzesza Portugalia Falanga
Dowódcy
Manuel Azaña Lluís Companys Vicente Rojo Lluch Líster Forján Aleksander Rodimcew Francisco Franco Gonzalo Queipo de Llano José Sanjurjo† Emilio Mola† Juan Yagüe Manuel Goded Llopis† Miguel Cabanellas
Siły
450 tysięcy żołnierzy 600 tysięcy żołnierzy
Straty
110 tysięcy żołnierzy 90 tysięcy żołnierzy
Położenie na mapie świata Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|}

{{Wojna infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | czas = | współrzędne = | opis grafiki = Nieznane pola: "data" oraz "opis".

Hiszpańska wojna domowa – wojna domowa pomiędzy rządem Republiki Hiszpańskiej wyłonionym przez koalicję Frontu Ludowego i wspierającymi go siłami (liberałami, republikanami, komunistami, socjalistami i anarchistami), a prawicową opozycją (nacjonalistami, monarchistami, konserwatystami i faszystami), która toczyła się w Hiszpanii w latach 1936–1939.

Mimo iż była to wojna domowa, jej kontekst jest znacznie szerszy. Konflikt ten bywa uważany za preludium II wojny światowej. Obie strony wojny miały bowiem wsparcie z zagranicy, przy czym nacjonalistów wspierały bezpośrednio oddziały wojskowe przysłane przez faszystowskie Włochy i nazistowskie Niemcy, siły rządowe mogły liczyć na zagranicznych ochotników (w tym Brygad Międzynarodowych, zorganizowanych przez Komintern) oraz Brazylii, Francji, ZSRR i Meksyku. Pomoc III Rzeszy była częściowo kredytowana, natomiast pomoc ZSRR była w pełni odpłatna i wyniosła ogółem ponad 1,5 miliarda peset. Za dostawy broni i doradców wojskowych z ZSRR rząd republikański zapłacił z rezerw Banku Hiszpanii złotem (510 ton złota – ponad dwie trzecie z czwartego wówczas na świecie zapasu złota banku centralnego) o wartości ówczesnych 500 mln dolarów (ekwiwalent ok. 14.400 mln USD 2008) – które wysłano 26 października 1936 statkiem do Odessy w ZSRR, pod nadzorem funkcjonariusza NKWD Aleksandra Orłowa. Gdy hiszpańskie zapasy złota skończyły się w listopadzie 1938, ustały również dostawy sowieckiego sprzętu wojennego dla Republiki Hiszpańskiej.

W marcu 1939 wojna domowa zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów. Na miejsce Republiki, nacjonaliści utworzyli Państwo Hiszpańskie, autorytarne, niedemokratyczne państwo, przez część historyków i socjologów określane jako faszystowskie, zbliżające się do totalitaryzmu lub totalitarne.

Pomimo formalnego zakończenia działań wojennych w 1939 roku, w Hiszpanii do 1979 roku działał zbrojny antyfrankistowski ruch oporu, a od 1959 roku także ETA - terrorystyczna organizacja baskijskich nacjonalistów.

Tło historyczne wybuchu wojny domowej

II Republika Hiszpańska powstała 14 kwietnia 1931 na łamach odwilży demokratycznej po abdykacji Alfonsa XIII. Prezydent Niceto Alcalá-Zamora prowadził politykę reform, obejmujących politykę rolną, sekularyzacje państwa (prawo do rozwodów), wprowadził prawo wyborcze dla kobiet oraz nadał autonomię Katalonii i Baskonii. Reformy nie podobały się radykalnej prawicy która domagała się powrotu do monarchii i zaprzestania demokratyzacji kraju. Odpowiedzią prawicy na reformy był nieudany zamach stanu w Sanjurjo w 1932 roku. Zmiany w kraju torpedował Kościół katolicki w którym dominowały postawy ultramontańskie. Kościół posiadał największe połacie gruntów rolnych oraz sprawował władze nad licznymi instytucjami począwszy od Banco Espiritu Santo po tramwaje. 16 lutego 1936 odbyła się w Hiszpanii pierwsza tura wyborów (druga tura odbyła się 1 marca), w których Front Ludowy (koalicja wyborcza – socjaliści, komuniści, syndykaliści, republikanie) zdobył większość, z poparciem 34,3% przy 71,4% frekwencji. Nowy rząd postanowił prowadzić politykę reform. Głównymi postulatami Frontu była amnestia dla więźniów politycznych, ulga podatkowa dla prowincji, intensyfikacja kredytów rolnych, przyspieszenie reformy rolnictwa, przegląd eksmisji i prawa społecznego oraz rozwój robót publicznych. Naczelnym celem powstania Frontu był jednak sprzeciw wobec polityki prawicy, która od 1933 stała się bardziej radykalna i brnęła w kierunku faszyzmu i autorytaryzmu.

Na skutek obowiązującej wówczas w Hiszpanii skomplikowanej procedury wyborczej liczba głosów, a szczególnie proporcjonalny podział miejsc w Kortezach, budził kontrowersje. Ostatecznie po drugiej turze wyborów Front Ludowy uzyskał 278 miejsc w parlamencie, partie centrowe (w czasie wojny domowej część z nich poparła rząd republikański, część nacjonalistów) 55 miejsc, prawica 194 miejsca. Trzy miejsca nie zostały obsadzone. Powołany przez większość parlamentarną rząd rozpoczął funkcjonowanie 10 maja. W skład rządu weszli niemal wyłącznie działacze Lewicy Republikańskiej (Izquierda Republicana (IR)) Manuela Azañi. Ministrem spraw wewnętrznych był co prawda liberał, ale socjaliści i komuniści kontrolowali policję i żandarmerię republikańską.

Już następnego dnia po wyborach lewicowi rewolucjoniści zaczęli rozbijać więzienia i uwalniać swoich współtowarzyszy. Skrajna prawica zaczęła stosować terror w stosunku do swoich przeciwników politycznych, akty przemocy doprowadziły do starć między anarchistami i falangistami. 13 kwietnia działacze prawicowej Falangi zabili sędziego Manuela Pedragala, który skazał na 30 lat więzienia działacza Falangi oskarżonego o zabójstwo sprzedawcy gazet socjalistycznych. To wydarzenie przyjmuje się za początek cyklu „zemst” ze strony organizacji lewicowych i prawicowych. W niektórych regionach działały ultrakatolickie bojówki nazywane Requetes. W okresie do wybuchu wojny domowej w atakach z przyczyn politycznych zginęło 330 osób, a 1511 zostało rannych.

Podczas ostatniego przed wakacyjną przerwą posiedzenia parlamentu 16 czerwca liderzy prawicowej opozycji parlamentarnej, monarchista Calvo Sotelo i Gil Robles (CEDA), gwałtownie zaatakowali rząd republikański, zarzucając mu niepanowanie nad sytuacją w kraju. Gil Robles odczytał listę: 160 spalonych kościołów, 269 (głównie) politycznych morderstw, 1287 napadów, 69 zniszczonych lokali partii politycznych, 113 "strajków generalnych", 228 "strajków częściowych", 10 splądrowanych redakcji gazet. W konkluzji stwierdził: Kraj może istnieć jako monarchia, czy republika, w systemie prezydenckim czy parlamentarnym, w komuniźmie lub faszyźmie, lecz nie może istnieć w anarchii. Domagali się zaprowadzenia porządku. Według rządu za sytuację odpowiedzialna była prawica, która uciekała się do przemocy na ulicach. Jak się później okazało, było to ostatnie posiedzenie parlamentu przed wybuchem wojny domowej.

6 lipca został aresztowany przywódca Falangi José Antonio Primo de Rivera, było to związane z zamachami terrorystycznymi dokonywanymi przez członków jego ugrupowania. 12 lipca José Castillo, porucznik Gwardii Szturmowej (Guardias de asalto) i członek Partii Socjalistycznej, został zamordowany przez skrajnie prawicową bojówkę Falangi w Madrycie. Dzień później, w nocy z 12 na 13 lipca, Calvo Sotelo został uprowadzony przez grupę policjantów Gwardii Szturmowej i cywilnych bojówkarzy, którymi dowodził kapitan Gwardii Cywilnej (Guardia Civil) Fernando Condés, przy braku reakcji przydzielonej ochrony policyjnej. Sotelo został zamordowany strzałem w tył głowy. Gil Robles, nieobecny w domu, uniknął równoległego skrytobójstwa. Następnego dnia Gil Robles oskarżył publicznie rząd o inspirowanie zabójstwa.

Morderstwo lidera prawicowej opozycji było iskrą przyśpieszającą wybuch buntu żołnierzy z garnizonu hiszpańskiego w Melilli i trzyletniej wojny domowej. Na czele powstania stanęli gen. dywizji Francisco Franco – komendant wojskowy Wysp Kanaryjskich, gen. Emilio Mola – dowódca brygady w Nawarze i przebywający na emigracji w Portugalii po nieudanej próbie zamachu stanu w 1932 gen. José Sanjurjo. To wydarzenie miało także znaczenie propagandowe dla strony nacjonalistycznej. Zamordowanie przez służby mundurowe Calvo Sotelo zmieniło nastawienie wielu ludzi do ugrupowań nacjonalistycznych.

Wojskowy przewrót

W połowie lipca 1936 gen. Mola rozesłał zaszyfrowany telegram do zaufanych oficerów (spiskowców), w którym zawarł zasadniczy plan rebelii. W protektoracie marokańskim Legia Cudzoziemska i Regulares, wchodzący w skład tzw. „Armii Afrykańskiej”, mieli zbuntować się 18 lipca, punkt piąta rano. Następnego dnia miały się zbuntować garnizony na kontynencie. Różnica czasu miała pozwolić na opanowanie protektoratu i przerzucenie sił „Armii Afrykańskiej” do kontynentalnej Hiszpanii. Miejsce rebelii nie było przypadkowe, Maroko od zwycięstwa Hiszpanii w wojnie z Rifenami i zagarnięciu terytorium Rifu w 1926 roku znajdowało się pod jurysdykcją wojskową.

Przed południem 17 lipca w marokańskim mieście Melila został odkryty plan rebelii przewidzianej na następny dzień, jednak dowodzący miastem gen. Romarales, lojalny wobec republiki, nie umiał podjąć decyzji czy działania. Spiskowcy na czele z pułkownikiem Segui’nem zareagowali błyskawicznie. W mieście pojawiły się oddziały Legii i Regulares, zbuntowała się również Gwardia Szturmowa. Miasto zostało szybko zdobyte, a pułkownik natychmiast przesłał telegram do dowódców pozostałych miast garnizonowych w protektoracie. Wszystkie tamtejsze oddziały również przystąpiły do buntu. Sukces był błyskawiczny, w Ceucie pułkownik Yagüe zgniótł opór robotników i milicji robotniczej w zaledwie dwie godziny.

19 lipca gen. Franco przyleciał wynajętym samolotem z Wysp Kanaryjskich do Tetuanu w Maroku Hiszpańskim. Był on postacią bardzo popularną wśród tamtejszych żołnierzy, jako zwycięski dowódca wojny z Kabylami w Maroku, a także elity wojskowej, jako były komendant wyższej szkoły wojennej armii hiszpańskiej w Saragossie. Tego samego dnia Radio Ceuta w Maroku Hiszpańskim nadało komunikat, w którym padło zdanie: Nad całą Hiszpanią niebo jest bezchmurne; był to sygnał do rozpoczęcia powstania. Powstańcy szybko opanowali Maroko, gdzie na czele zbuntowanych wojsk (ogółem 115 tys. żołnierzy zgrupowanych w 8 dywizjach) stanął gen. Franco, a także większość północy kraju, z wyjątkiem Kraju Basków i Asturii. Przeciwnicy Republiki byli wspierani przez część duchowieństwa katolickiego, tradycjonalistów (karliści), nacjonalistów, liberalnych monarchistów, chadecję (CEDA), Akcję Katolicką oraz narodowo-syndykalistyczną partię Falanga. Z kolei podstawą wsparcia rządu republikańskiego były partie Frontu Ludowego (PSOE, Lewica Republikańska, Unia Republikańska, Republikańska Lewica Katalonii), liberałowie oraz komuniści z PCE, po 17 lipca przystąpili do niego również nacjonaliści baskijscy z partii Aguirre, PNV) oraz związki zawodowe związane z anarchistami CNT i UGT.

Początkowo rząd republikański odmawiał wydania broni organizacjom robotniczym i związkom zawodowym, które się tego domagały. 18 lipca w Madrycie odbyła się wielotysięczna demonstracja domagająca się od rządu zdecydowanych działań przeciwko buntowi. 19 lipca rząd wydał decyzję o otworzeniu arsenałów i wydaniu broni.

W pierwszym etapie rządowi udało się utrzymać pod kontrolą większość terytorium kraju, gdzie próby puczu, jak np. w Madrycie, Barcelonie, Walencji czy Maladze zostały szybko stłumione. Powstanie powiodło się natomiast w Andaluzji, Leónie, Starej Kastylii (gen. Mola), Aragonii (gen. Cabanellas), a także w zamorskich koloniach.

Przebieg wojny

Początkowa faza wojny

Sierpień-wrzesień 1936.

     Tereny w posiadaniu nacjonalistów

     Postępy nacjonalistów

     Tereny w posiadaniu republikanów

Październik 1937

     Tereny w posiadaniu nacjonalistów

     Tereny w posiadaniu republikanów

Listopad 1938

     Tereny w posiadaniu nacjonalistów

     Tereny w posiadaniu republikanów

Zarówno Niemcy, jak i Włochy postanowiły wesprzeć zbrojnie rebeliantów, wysyłając niemiecki Legion Condor i włoskie Aviazione Legionaria oraz Corpo Truppe Volontarie.

Zaraz po wybuchu powstania, dla wzmocnienia sił nacjonalistycznych w samej Hiszpanii, utworzony został most powietrzny, złożony z samolotów włoskich, niemieckich i hiszpańskich, za pomocą którego udało się przerzucić wojska Afrykańskiego Korpusu Kolonialnego do Andaluzji, tworząc w ten sposób jeden z zasadniczych bastionów nacjonalistów. Był to pierwszy w historii most powietrzny, którego doświadczenia wykorzystano później w II wojnie światowej. Floty natomiast nie można było użyć, gdyż znajdowała się w rękach przeciwnych puczowi marynarzy, którzy zawładnęli okrętami w wielu wypadkach zabijając swoich oficerów. Pojawienie się wojsk marokańskich i Hiszpańskiej Legii Cudzoziemskiej wzmocniło siły rebeliantów na południu kraju i znaczenie gen. Franco w świeżo utworzonej Radzie Obrony Narodowej, która powierzyła mu dowództwo nad południowym zgrupowaniem wojsk, a następnie 12 września, nad całymi siłami zbrojnymi.

Hiszpania podzieliła się na dwa zasadnicze obszary o mniej więcej równej powierzchni i liczbie ludności, z których jeden kontrolowany był przez nacjonalistów, a drugi przez republikanów. Obszary te nie były spójne. Obszar południowy kontrolowany przez nacjonalistów oddzielony był od obszaru północnego wąskim pasem Estremadury kontrolowanym przez republikańskich milicjantów. Z kolei kontrolowana przez republikanów robotnicza Asturia (z wyjątkiem Oviedo) oddzielona była szerokim pasem nacjonalistycznym od większości obszaru republikańskiego. Dlatego też po umocnieniu się w Andaluzji jednym z pierwszych posunięć gen. Franco dowodzącego nacjonalistyczną Armią Południa było uzyskanie łączności z północą. Dokonano tego dzięki szybkiemu uderzeniu w kierunku Cáceres i Badajoz w pobliżu granicy portugalskiej.

Uzyskanie połączenia umożliwiło wykorzystanie użytych w tym celu oddziałów w formie armii manewrowej, którą skierowano w górę doliny rzeki Tag, w kierunku Madrytu i Toledo. Posuwająca się szybko latem 1936 kolumna wojsk nacjonalistycznych stanowiła zagrożenie dla republikańskiego Madrytu, a zarazem umożliwiała odsiecz dowodzonym przez pułkownika Jose Moscardo obrońcom Alkazaru gwałtownie, lecz chaotycznie atakowanym w Toledo przez przeważające siły republikańskie.

Sukcesy nacjonalistów w Estremadurze zmusiły rząd Republiki do powołania w miejsce luźnych oddziałów milicji regularnej Armii Ludowej i szukania pomocy zagranicą. Począwszy od sierpnia 1936 r. republikanom pomocy udzielał komunistyczny ZSRR, wysyłając do Hiszpanii broń i ludzi (głównie dowódców), a także rewolucyjne władze Meksyku. Wsparcia legalnemu rządowi udzieliła także złożona z włoskich antyfaszystów Giustizia e Libertà. Innymi krajami udzielającymi wsparcia rządowi Hiszpanii była Brazylia i Francja. Brazylia nie podpisała francusko-brytyjskiego paktu nieinterwencji oraz przekazała republikanom 2.500.000 dolarów, pomoc materialną która obejmowała 25.000 karabinów. Do Brazylii przed terrorem nacjonalistów udało się uciec ponad 50000 osobom, głównie uchodźcom, intelektualistom i sierotom wojennym.

Obie strony konfliktu stosowały przemoc wobec przeciwników politycznych. Republikanie masowo rozstrzeliwali księży i zakonnice, frankiści natomiast działaczy lewicowych, urzędników, nauczycieli (rozstrzelali m.in. Federico Garcia Lorcę). Na terenach republikańskich dokonywano egzekucji duchownych oraz innych osób, które oskarżono o sprzyjanie nacjonalistom. Przedstawiciele kleru katolickiego ginęli też z rąk frankistów deklarujących obronę wiary, ich ofiarami padali zazwyczaj księża narodowości baskijskiej czy katalońskiej lub księża niepopierający represyjnej polityki nacjonalistów. W 1937 roku sekretarz generalny Komunistycznej Partii Hiszpanii José Diaz raportował „Hiszpania znacznie prześcignęła Sowiety w walce z Kościołem. W jej częściach, które są w naszych rękach, Kościół przestał już istnieć”. Na terenach zajętych przez nacjonalistów zabijano osoby oskarżone o sprzyjanie lewicy. Zarówno nacjonaliści, jak i republikanie masowo rozstrzeliwali jeńców wojennych. Nacjonaliści po rozpoczęciu wojny rozpoczęli masowe zabójstwa nauczycieli oraz innych osób związanych ze szkolnictwem. Według oprawców, symbolizowali oni II Republikę Hiszpańską oraz laicyzacje kraju.

Rząd nie posiadał dużej liczby doświadczonych dowódców, do walki wysłał więc oddziały milicji podporządkowane PSOE, FAI, POUM oraz związkom zawodowym takim jak UGT i CNT.

Sytuacja polityczna walczących stron

Początkowo Francja i Wielka Brytania ogłosiły zasadę nieingerencji. Do Hiszpanii jednak przybywali ochotnicy z całego świata, głównie z Europy, którzy wspomagali republikanów. Robotnicy i intelektualiści, zwolennicy komunizmu, ale także ci, którzy uważali tę wojnę za front walki z faszyzmem: liberałowie, anarchiści, socjaliści, napłynęli do Hiszpanii, tworząc tu brygady międzynarodowe. Brygady Międzynarodowe liczyły łącznie około 50.000 ochotników. Największą grupę żołnierzy stanowili robotnicy z francuskiej Confédération générale du travail, polscy górnicy z Belgii i uchodźcy z nazistowskich Niemiec. Na czele brygad stał między innymi Carlo Rosselli socjalista któremu udało zbiec się z Włoch oraz Hans Beimler uciekinier z obozu koncentracyjnego w Dachau. Po stronie Republiki walczyli także włoscy antyfaszyści z organizacji Giustizia e Libertà przyczyniając się do pokonania frankistów w bitwie pod Monte Pelato. W tym okresie powstało hasło „Oggi w Spagna, Domani in Italia” (Dzisiaj w Hiszpanii, jutro we Włoszech).

Po stronie gen. Franco walczyły natomiast oddziały ochotników i najemników, głównie portugalskich, irlandzkich (Irlandzka Brygada), francuskich, rumuńskich i białych Rosjan (rosyjski oddział wojskowy), którzy z kolei uważali tę wojnę za antykomunistyczną krucjatę.

Polska zajęła stanowisko dwuznaczne. Przyłączyła się do polityki mocarstw zachodnich, uczestniczyła w pracach Ligi Narodów i Komitetu Nieinterwencji. Jednak wyraźne były sympatie rządu dla nacjonalistów. Polska sprzedała znaczne ilości sprzętu wojskowego obu stronom (Republice za około 213 mln zł a frankistom za 13 mln zł). Sprzęt był sprzedawany poprzez kraje nadbałtyckie (Estonia) i latynoskie. Sprzedawany był zarówno sprzęt przestarzały, jak czołgi FT-17 i samoloty PWS-10, jaki i nowy – samoloty RWD-13 oraz rkm Browning wz. 1928. Polski rząd starał się – ze względu na Francję – oficjalnie nie wspierać żadnej ze stron, dlatego odmówiono sprzedaży samolotów myśliwskich PZL P.11 stronie republikańskiej. Mimo znacznych rozmiarów polski handel odbywał się nieoficjalnie poprzez prywatne firmy. Polacy stanowili liczną grupę wśród Brygad Międzynarodowych (głównie byli to polscy robotnicy z Francji, pod wpływem ruchu komunistycznego). W 1936 roku Józef Stalin wysłał do Hiszpanii gen. Jānisa Bērziņša, który będąc starszym doradcą wojskowym, faktycznie dowodził armią republikańską.

Zacięte walki trwały ze zmiennym szczęściem dla obu stron do marca 1939. Wojna przybrała postać kolejnych ofensyw nacjonalistów przeplatanych strategicznymi przeciwuderzeniami republikanów. Po opanowaniu Toledo wojska nacjonalistyczne przystąpiły do ataku na Madryt od strony południowej i zachodniej. Po ofensywie w Estremadurze i dolinie Tagu były jednak zbyt wyczerpane, aby osiągnąć sukces. Z drugiej strony republikanie chaotyczne oddziały milicji republikańskich dość sprawnie przeorganizowali w regularną Armię Ludową.

Walki na przedpolach Madrytu, zwane niekiedy bitwą o Madryt (październik 1936 – marzec 1937), nie przyniosły rozstrzygnięcia i przybrały postać wojny pozycyjnej. Wówczas nacjonaliści postanowili dokonać przełamania frontu na północny wschód od Madrytu, w rejonie Guadalajary. Ofensywa nacjonalistów, zwana niekiedy bitwą pod Guadalajarą przeprowadzona w marcu 1937 została jednak zatrzymana przez republikanów.

Chcąc przełamać patową sytuację na froncie, dowództwo republikańskie postanowiło wówczas wykonać tzw. pierwsze przeciwuderzenie strategiczne w kierunku miasteczka Brunete, na zachód od Madrytu. Operacja ta, zwana bitwą pod Brunete (lipiec 1937), mimo początkowych sukcesów zakończyła się zatrzymaniem ofensywy i strategiczną klęską republikanów. Po bitwie pod Brunete front w rejonie Madrytu ustalił się i pozostał niezmieniony aż do końca wojny.

Dowództwo nacjonalistyczne, mimo odniesionego zwycięstwa, nie widziało jednak możliwości zdobycia stolicy w bezpośrednim ataku. Postanowiło więc przenieść działania na znajdujące się na północy kraju ważne z gospodarczego punktu widzenia rejony przemysłowe, będące w rękach republikańskich: okręg Bilbao oraz Asturię. Tam bowiem znajdowały się kopalnie, huty i zakłady metalowe stanowiące zaplecze zaopatrzeniowe armii republikańskiej.

Zdobycie tych obszarów przez nacjonalistów uzależniło rząd republikański i armię republikańską od dostaw z zagranicy. Utrata Bilbao i odmowa przez socjalistycznego premiera Largo Caballero dokonania czystek wobec niewygodnych dla Stalina ugrupowań i milicji lewicowych w Katalonii, spowodowały zorganizowany przez rezydenta NKWD Orłowa za pośrednictwem PCE upadek rządu republikańskiego Caballero i zastąpienie go rządem Juan Negrína. Caballero był autentycznym przywódcą robotniczym opartym o struktury partii socjalistycznej, Negrin zdaniem przeciwników był marionetką w rękach Komunistycznej Partii Hiszpanii, intelektualistą bez zaplecza politycznego, w typie określanym przez Lenina jako użyteczni idioci. Negrín reprezentował często myślenie życzeniowe oderwane od realiów frontu oraz bezwzględnej wojny domowej. Negrin firmował republikę aż do madryckiego zamachu stanu płk. Segismundo Casado w marcu 1939.

Po opanowaniu Asturii i Kraju Basków z przemysłowym Bilbao, nacjonaliści zdobywali stopniowo coraz większe obszary kraju. Specyfiką hiszpańskiej wojny domowej było kluczowe znaczenie kontroli nad większymi miastami i centrami komunikacyjnymi. W rezultacie, kontrola nad miastami i centrami komunikacyjnymi miała znacznie większe znaczenie, niż powierzchnia opanowanego terytorium. Ponadto ze strategicznego punktu widzenia kluczowe znaczenie miała kontrola nad centrami gospodarczymi i przemysłowymi stanowiącymi bazę zaopatrzeniową frontu.

Sytuacja panująca w kierownictwie strony narodowej była w miarę unormowana i poza początkowymi tarciami na tle ideologicznym i formalnym między falangistami (faszystowskimi republikanami) i karlistami (prawicą monarchistyczną) (m.in. problem hymnu, flagi etc.), nie dochodziło tutaj do poważniejszych konfliktów, wskutek autorytetu gen. Franco. Ponadto obydwa główne ugrupowania nacjonalistyczne łączyły przywiązanie do tradycyjnego systemu wartości, wrogość do rewolucji, a zwłaszcza niechęć spowodowana jej antyreligijnym charakterem.

Rozłam w siłach republikańskich

Natomiast pozycję republikanów osłabiały także silne konflikty i walka o władzę między partią komunistyczną a pozostałymi partiami, w tym utrzymującą kontakt z trockistami, antystalinowską marksistowską partią POUM i anarchistami z CNT-FAI. Konflikty te zakończone zostały rozprawą stalinistów z „wrogami na lewicy”, wzorowaną na współistniejących wówczas w Związku Radzieckim czystkach stalinowskich. Przekazanie 2/3 zasobu złota Republiki w depozyt ZSRR powodowało bezpośrednie uzależnienie rządu republikańskiego od decyzji Stalina, dysponenta hiszpańskiego złota. Czystkami sterował bezpośrednio rezydent sowieckiego NKWD w strefie republikańskiej Aleksander Orłow. Znani działacze anarchistyczni i sympatyzujący z POUM byli zabijani. Początkowo stalinowscy komuniści ograniczali się do skrytobójczych morderstw dokonywanych przez „nieznanych sprawców”. Tak zginął między innymi jeden z najpopularniejszych działaczy hiszpańskiej rewolucji, autentyczny przywódca katalońskich robotników Buenaventura Durruti. Lider POUM Andras Nin został po aresztowaniu i torturach zamordowany przez podporządkowaną NKWD tajną policję Republiki. Duża część kierownictwa niestalinowskich partii i organizacji politycznych stanowiących ważne zaplecze republiki zostało wymordowane.

Później opanowana przez stalinowców Milicja Ludowo-Republikańska dokonywała masowych zbrodni niemal jawnie. Rozstrzeliwano nawet zwykłych żołnierzy frontowych podejrzewanych o „nieprawomyślność”. Inną znaną postacią, która niemal cudem uniknęła śmierci z rąk stalinowskich oprawców był brytyjski ochotnik w oddziałach POUM Eric Arthur Blair (znany później jako George Orwell), który opublikuje swoje wspomnienia z wojny hiszpańskiej w książce W hołdzie Katalonii (Homage to Catalonia), a doświadczenia z czasów wojny domowej wpłyną na kształt Folwarku zwierzęcego i Roku 1984. Ernest Hemingway, sympatyzujący z Republiką poświęcił hiszpańskiej wojnie domowej powieść Komu bije dzwon, która odegrała istotną rolę w przełamywaniu nastrojów izolacjonizmu w Stanach Zjednoczonych.

Okres równowagi i przełom w wojnie

Plik:Spanish 11 interbrigada in the battle of Belchev. 1937.jpg

Żołnierze XI Brygady Międzynarodowej w bitwie o Belchite 1937 (Czołg T-26 produkcji sowieckiej).

Republikański sztab generalny pod koniec roku 1937 postanowił sprawdzić nową doktrynę działań, kierując ofensywę wojsk republikańskich na miasto Teruel. Jej celem było zatrzymanie przewidywanego ataku nacjonalistów, którzy zamierzali po raz kolejny uderzyć na Madryt. Ofensywa rozpoczęła się 15 grudnia 1937 roku. Republikanie mieli po swojej stronie element zaskoczenia i początkowo przewagę militarną. Po pierwszych sukcesach, wskutek silnego oporu nacjonalistów, starcie przekształciło się w walki uliczne, gdzie wojska republikańskie zmuszone były zdobywać każdy dom. Dowódca obrony miasta poddał się 8 stycznia 1938 roku. Wcześniej, w wigilię 1937 roku republikanie rozdawali odznaczenia i awanse, jednak ich sytuacja pogarszała się.

31 grudnia 1937 roku nacjonaliści zajęli kilka stref niedaleko miasta. W ciągu stycznia republikanie ze zmiennym szczęściem walczyli o utrzymanie swojej zdobyczy. 7 lutego siły nacjonalistów ruszyły do generalnej kontrofensywy w celu zamknięcia wokół miasta pierścienia okrążenia, czego dokonali 13 dni później. 14 000 żołnierzy republikańskich dostało się do niewoli. 22 lutego ostatnie oddziały republikańskie wyszły z Teruelu.

Pod koniec roku 1937 nastąpił wzrost potęgi militarnej nacjonalistów. Mieli oni już tyle samo ludzi pod bronią co republikanie (600-700 tysięcy) i nadal powiększali swoje szeregi nowymi żołnierzami. Lotnictwo nacjonalistów zostało zreorganizowane i uzyskało zdecydowaną przewagę w powietrzu. Zdarzało się, że całe dywizjony samolotów republiki uciekały przed zdecydowanym atakiem kilku myśliwców nacjonalistów. Marynarka nacjonalistyczna również się rozrastała dzięki pracy stoczni oraz pomocy włoskiej.

Wiosną 1938 roku nacjonaliści rozpoczęli przygotowania do ofensywy na froncie aragońskim. Specjalnie sformowana z elitarnych oddziałów nacjonalistyczna Armia Manewrowa rozlokowała się na pozycjach wyjściowych na początku marca. Jej przewaga była dla republikanów zaskoczeniem. W chwili przystąpienia do ataku liczyła ponad ćwierć miliona żołnierzy, ponad tysiąc dział, około pół tysiąca samolotów oraz tyle samo czołgów (źródła różnie podają wielkość tej formacji, ale większość jest co do tych liczb zgodna). Ósmego marca 1938 roku ofensywa rozpoczęła się zmasowanym bombardowaniem artyleryjskim i lotniczym. Artyleria nacjonalistów zasypała wczesnym rankiem republikanów gigantyczną ilością pocisków. Ostrzał był tak potężny i dobrze kierowany, że okopy republikanów znikały w oczach, a żołnierze republikańscy ginęli masowo, grzebani w ziemi. Po przerwaniu ostrzału natarcie rozpoczęły bataliony pancerne wchodzące w skład wojsk nacjonalistycznych oraz Legionu Condor, dowodzone przez niemieckiego pułkownika (później generała) von Thome, wbijając się klinem w linie republikańskie i napotykając słaby opór. Za nimi ciągnęły szpice nacjonalistycznej piechoty składającej się z zaprawionej w bojach hiszpańskiej legii cudzoziemskiej wchodzącej w skład „Korpusu Marokańskiego” dowodzonego przez generała Yagüe’ego.

Nacjonalistyczna Armia Manewrowa pierwszego dnia przesunęła się o 30 kilometrów. W ciągu pierwszych 2 tygodni wbiła się klinem na odległość prawie 100 kilometrów. Korpus z Maroka atakował po lewej stronie rzeki Ebro. Korpusy z północy kraju atakowały na południowym i środkowym odcinku frontu. Lotnictwo republikańskie nie było w stanie osłaniać swoich jednostek na ziemi. Nacjonaliści byli już panami przestworzy. Po zaledwie trzech tygodniach walk szpice Armii Manewrowej dotarły do morza nieopodal miasta Vinaroz. Korpusy Nawarski i Aragoński zajęły elektrownię wodną dostarczającą energię dla przemysłu w Barcelonie. Karliści doszli do morza w Wielki Piątek 1938. Tym samym „zwycięski miecz Franco” przeciął republikańską Hiszpanię na dwie części.

Bitwa nad Ebro i końcowa faza wojny

Po dotkliwej klęsce w Aragonii republikański sztab generalny podjął decyzję o przeprowadzeniu ataku znad rzeki Ebro w kierunku pozycji republikańskich w centrum Hiszpanii. Ofensywa rozpoczęła się 25 lipca 1938 roku. Na polu spotkali się dwaj przeciwnicy spod Teruelu. Generał Yagüe po stronie nacjonalistów i komunistyczny generał Líster po stronie republikańskiej. Republikanie mieli początkowo szczęście, a oddziały nacjonalistów wpadały w panikę, zaskoczone ruchem zaczepnym. Republikanie mogli osiągnąć swój cel i dotrzeć do strefy centralnej kontrolowanej przez republikę. Generał Líster popełniał jednak podobne błędy jak w bitwie pod Teruelem. Tymczasem Yagüe niemal od razu odkrył, co było celem głównego ataku sił republikańskich – miasteczko Gandess’a, gdzie znajdowały się dobre pozycje do wyprowadzenia bezpośredniego ataku w celu połączenia z centrum. Ponadto okazało się, że nacjonaliści górują nad przeciwnikiem dyscypliną, wyszkoleniem, wolą walki i jakością dowodzenia. Generał Yagüe rozkazał, aby dywizja piechoty znajdująca się ponad 45 kilometrów od miasta wzmocniła jego obronę, bo były w nim tylko słabe jednostki piechoty i bataliony Guardia Civil. Rozkaz nadszedł wcześnie rano, a straże przednie dywizji dotarły do miasta o zmroku. Reszta dywizji przybyła w nocy, wzmocniona o świeże oddziały falangi, karlistów i regulares. Kiedy następnego dnia siły republikańskie podchodziły pod miasto, nie spodziewając się większego oporu nacjonalistów, zostały przywitane morderczym ogniem ze wszystkich dział z miasta i górującego nad nim Wzgórza 481. To był koniec ofensywy. Republikanie całkowicie wytracili impet i Gandess’y nie zdobyli. Po ściągnięciu posiłków nacjonaliści przeszli 3 sierpnia do kontrofensywy i po ciężkich trzymiesięcznych walkach do 16 listopada zlikwidowali przyczółek, wypierając oddziały republikańskie za rzekę.

Klęska nad Ebro była spowodowana nie tylko nierozwagą dowódcy, ale także tym, że republikanie popełnili standardowy, a zarazem katastrofalny błąd – przecenili swoje możliwości i zaatakowali zbyt wiele celów na raz, nie skoncentrowali sił na dogodnym celu. Znacznie poważniejszym błędem niż przecenienie swoich możliwości było zaplanowanie ataku w rejonie stacjonowania doborowych formacji Armii Manewrowej, a także przy niekorzystnym dla atakujących ukształtowaniu terenu. Dostawy dla atakujących musiały być transportowane przez mosty na rzece Ebro, a stanowiły one idealny cel dla nacjonalistycznych bombowców, posiadających znakomitą osłonę myśliwców. Nacjonaliści posiadali wtedy miażdżącą dominację w powietrzu.

Gdy ostatnie republikańskie oddziały uciekły z pola walki nad Ebro, nacjonalistyczna Armia Manewrowa rozlokowała się na pozycjach wyjściowych nad Ebro z zamiarem uderzenia na Katalonię. Nacjonaliści zgromadzili jeszcze potężniejsze siły niż w kampanii Aragońskiej. Armia Manewrowa liczyła w chwili ataku: ponad 330 tysięcy żołnierzy, ponad tysiąc dział, ponad 1200 samolotów (nie licząc Legionu Condor) oraz ponad 500 czołgów.

Ostrzał artyleryjski rozpoczął się 23 grudnia 1938 roku (niektóre źródła mówią o 24 grudnia). Nacjonaliści ruszyli do ataku na całej szerokości frontu. Włoski CTV nacierał razem z Karlistami na środkowej części frontu, Korpus Marokański nacierał wzdłuż wybrzeża, a Korpusy Aragoński i Nawarski nacierały na północy. Republikanie nie byli w stanie, po wyczerpaniu swoich sił nad Ebro, stawić czoła doskonale zorganizowanym, wyposażonym i doświadczonym siłom. Zaledwie dwa i pół tygodnia zajęło nacjonalistom dotarcie (26 stycznia) do stolicy Katalonii, Barcelony. Następnego dnia odbyła się w Barcelonie defilada zwycięskich oddziałów nacjonalistycznych. Republikanie uciekli w stronę granicy z Francją, gdzie schronił się również prezydent Republiki Manuel Azania. Dawny lęk przed odcięciem, który spowodował załamanie się oddziałów milicji republikańskiej w początkowym okresie wojny, ogarnął teraz armię republikańską. Do tego nacjonalistyczne myśliwce ciągle ostrzeliwały uciekinierów. Wielu republikanom udał się przekroczyć granicę, lecz niektórzy wpadli w ręce wojsk nacjonalistów.

Po wygraniu szeregu ważnych kampanii i bitew, w tym najważniejszej bitwy nad Ebro, nacjonaliści ostatecznie zwyciężyli na przełomie marca i kwietnia 1939. Po upadku Katalonii 6 lutego 1939 prezydent Republiki Manuel Azania wyjechał do Francji, a następnie podał się do dymisji. 28 lutego 1939 Wielka Brytania i Francja uznały rząd Franco za rząd Hiszpanii. 4 marca 1939 w Madrycie został dokonany zamach stanu broniących miasta oddziałów republikańskich, kierowany przez płk. Segismundo Casado, skierowany przeciwko komunistom i rządowi Juana Negrina. 6 marca do zamachu przystąpił nominalny gubernator Madrytu gen. Jose Miaja zarządzając aresztowanie komunistów przez wojsko i przystępując do powołanej przez Casado Junty Obrony Narodowej, która miała zastąpić nieobsadzone stanowisko prezydenta. W krótkotrwałych walkach z wiernymi PCE oddziałami zostały one pokonane przez zamachowców, a premier Negrin opuścił kraj. Wedle ustaleń pomiędzy nacjonalistami a republikanami (Junta Obrony Narodowej), 27 marca miało się odbyć przekazanie lotnictwa. Jednak warunki atmosferyczne nie pozwoliły na to. Republikanie usiłowali poprzez łączników wyjaśnić sytuację, ale nie wymagano od nich wyjaśnień, tylko bezwarunkowej kapitulacji. Kwatera główna gen. Franco wydała rozkaz rozpoczęcia ostatecznej ofensywy. Płk. Casado i gen. Miaja,, a także inni przywódcy Republiki udali się na emigrację, a wszelki zorganizowany opór ustał. Następnego dnia formacje nacjonalistów zaczęły posuwać się do przodu na wszystkich frontach, napotykając tysiące białych flag. Ci republikanie, którzy nie mieli zamiaru się poddać - porzucili broń i udali się w długą drogę do domów. Wczesnym rankiem 28 marca 1939 nacjonalistyczne oddziały z frontu Casa de Campo wkroczyły triumfalnie do Madrytu.

Oświadczenie gen. Francisco Franco o zakończeniu wojny domowej.

Po opanowaniu ostatnich ośrodków republikańskiego oporu nacjonaliści, kierowani jednoosobowo przez gen. Franco, wprowadzili konserwatywne rządy dyktatorskie, wspierane przez Kościół, które przetrwały 39 lat.

Oszacowanie strat wśród ludności cywilnej nastręcza wielu problemów. Norman Davies pisze: „Oceny liczby ofiar wahają się od 400 tys. do miliona”. Hugh Thomas podaje liczby: ogółem ok. 500 tys. zabitych, w tym 200 tys. to polegli żołnierze obu stron, ok. 245 tys. ofiar politycznych represji obu stron. Stanley G. Payne straty szacuje: „Niewiele ponad 200 tysięcy zginęło w wyniku walk (niektóre źródła podają 70.000 nacjonalistów, 100.000 lub więcej Republikanów), ale o 100.000 więcej zginęło w politycznych egzekucjach. W sumie była to liczba co najmniej 300.000 zamordowanych przez obie strony cywilów”.

Wydarzenia w Hiszpanii są uważane przez wielu historyków za wstęp do II wojny światowej. Wojna domowa w Hiszpanii umocniła sojusz niemiecko-włoski oraz stała się poligonem doświadczalnym dla nowych rodzajów broni i wojsk (lotnictwo, wojska pancerne) wykorzystywanych przez obie strony. Z wojskowego punktu widzenia doświadczenie tej wojny pokazało, że niemożliwe jest zwycięstwo w otwartym konflikcie bez uzyskania panowania w powietrzu.

Mimo zakończenia wojny, do upadku junty w 1975 roku działał zorganizowany ruch oporu.

Ewakuacja dzieci

Dzieci zwolenników Republiki w obawie przed represjami ewakuowane były do Wielkiej Brytanii, Belgii, Związku Radzieckiego, innych krajów Europy oraz do Meksyku. Dzieci te popularnie określane były jako „uchodźcy baskijscy”, nawet jeśli stanowiły one inną grupę etniczną. Niektóre dzieci z państw Europy Zachodniej mogły po wojnie wrócić do swoich rodzin, niektóre dzieci z komunistycznych rodzin przebywające w ZSRR nie mogły wrócić do kraju do 1956 roku. Większość z nich przebywała w sierocińcach. Przykładem dużego obozu dla uchodźców był Stoneham w Wielkiej Brytanii. Ponad 4000 dzieci trafiło do niego w dniu 23 maja 1937 roku. Statek mógł pomieścić maksymalnie 800 pasażerów, lecz znalazło się na nim 3840 dzieci, 80 nauczycieli, 120 asystentów, 15 księży katolickich i 2 lekarzy. Młodzież, której udało uciec się z ogarniętego kraju, po ukończeniu 16 lat mogła zadecydować o tym, czy chce opuścić kraj czy powrócić do Hiszpanii. Znaczna część dzieci została poniekąd zmuszona do pozostania ze względu na to, że ich rodzice trafili do wiezień lub zostali zabici.

Republikanie nadzorowali ewakuację łącznie 30.000-35.000 dzieci. Ewakuacje rozpoczęto na terenie Baskonii z której ewakuowano 20.000 osób.

Dane dotyczące ofiar w Hiszpanii w latach 1936-1944

1. Hiszpańscy historycy z Asociación para la Recuperación de la Memoria Histórica podają liczbę ofiar terroru nacjonalistów na od 140.000 do 200 000 osób natomiast terroru w strefie republikańskiej na od 38.000 do 46 000 osób.
2. Brytyjski historyk Antony Beevor w "The Battle for Spain: The Spanish Civil War 1936-1939" podaje, iż terror nacjonalistów (biały terror) pochłonął 200 000 osób. natomiast terror republikanów (czerwony terror) to 38.000 zabitych.
3. Szkocki historyk hiszpańskiego pochodzenia Julius Ruiz w "Defending the Republic: The García Atadell Brigade in Madrid, 1936" oraz w "Franco's Justice: The Repression in Madrid after the Spanish Civil War" mówi o co najmniej 37.843 egzekucjach w strefie republikańskiej oraz o maksymalnie 150.000 egzekucjach (w tym 50.000 po wojnie) dokonanych przez nacjonalistów.
4. Szwajcarski historyk Michael Altman specjalizujący się w badaniach nad historią najnowszą Hiszpanii ustala liczbę śmiertelnych ofiar prześladowań politycznych reżimu Franco po zakończeniu wojny domowej na 150 000 osób, od 30 do 60 tysięcy osób zginęło przed plutonami egzekucyjnymi działającymi nieprzerwanie przez 5 lat po zakończeniu wojny.
5. Hiszpański historyk Ramón Salas Larrazabal (Perdidas de la guerra, Barcelona 1977, ss. 362-390 – cytowane za opisanym niżej tekstem Jacka Bartyzela: Franco..., s. 6) podaje, iż w latach 1936-1939 Hiszpania straciła 300-400 tysięcy zabitych. Z tej liczby 72.344 osoby (w tym 6.832 duchownych) zginęło w egzekucjach i pogromach dokonanych przez republikanów, a 32 021 osób zginęło w egzekucjach, najczęściej w wyniku dochodzenia, z rąk nacjonalistów. W latach 1939-1950 wykonano, na podstawie wyroków sądów wojskowych, 22.642 egzekucje na 50 tysięcy zaplanowanych (połowę z nich na mocy amnestii zmieniono na wyroki kar więzienia). W roku 1939 w hiszpańskich więzieniach przebywało 270 179 osób, w roku 1945 – już tylko 43.812.
6. Amerykański historyk Gabriel Jackson w "The Spanish Republic and the Civil War 1931-39" (1965, 1972) podaje następujące liczby:
   • Zabici na polu bitwy: 100.000, zabici w wyniku nalotów lotniczych: 10.000, zamordowani przez republikanów: 20.000, zamordowani przez nacjonalistów: 200.000.
   • Po zakończeniu działań wojennych w latach 1939-43 wg Gabriela Jacksona zostało rozstrzelanych lub zmarło we frankistowskich więzieniach 200 000 osób.
7. Korespondent AP Charles Foltz, powołując się na urzędnika frankistowskiego ministerstwa sprawiedliwości, podaje, iż w latach 1939-1944 wydano 192.684 wyroki śmierci.
8. Brytyjski historyk Hugh Thomas, autor jednej z najbardziej znanych publikacji o wojnie domowej w Hiszpanii pt. "The Spanish Civil War" (1977) podaje następujące dane:
   • republikanie zabici w walce: 110.000, nacjonaliści zabici w walce: 90.000, zamordowani przez nacjonalistów: 75.000, zamordowani przez republikanów: 55.000, zabici w bombardowaniach lotniczych: 10.000.
   • Wg Hugh Thomasa bezpośrednio po wojnie domowej frankiści dokonali 100.000 egzekucji prawdziwych lub domniemanych republikanów.
9. Daniel Davis w "Spain's Civil War: The Last Great Cause" (1974), powołując się na poufne dane ze źródeł rządowych z 1944, stwierdza, iż rząd frankistowski dokonał w ciągu kilku lat po zakończeniu wojny domowej 192.684 egzekucji więźniów republikańskich.
10. W swoich pamiętnikach Galeazzo Ciano, włoski minister spraw zagranicznych w rządzie swego teścia Mussoliniego, odbywający podróż zaraz po zakończeniu wojny, zanotował co następuje: "Procesy odbywają się codziennie, w trybie, który nazwałbym doraźnym. Ciągle mnóstwo egzekucji: w samym Madrycie jest ich od 200 do 250 dziennie, w Barcelonie – 150, a w Sewilli, choć nigdy nie była w rękach czerwonych – 80 dziennie."
11. Historycy pracujący w ramach Asociacion para le Recuperacion de la Memoria Historica uważają, że dane pochodzące z ocalałej, oficjalnej dokumentacji rządowej są znacznie zaniżone, mogą oni jednak opierać swoje szacunki jedynie na odszukiwaniu i analizie zawartości masowych grobów, zaś miejsce pochówku poszczególnych ofiar może być obecnie ustalone wyłącznie poprzez analizy porównawcze DNA.

Prześladowania religijne

W wyniku prześladowań religijnych Kościoła katolickiego śmierć poniosło 12 biskupów, 4194 księży, 2365 zakonników, 283 zakonnice i kilkadziesiąt tysięcy wiernych świeckich, a zniszczeniu uległo 2000 świątyń, dane w okresie wojny i po jej zakończeniu wielokrotnie weryfikowane gdyż wcześniej w zależności od źródeł były bądź zawyżane lub też zaniżane. Mordy dokonywane księżach i na utożsamianych z Kościołem katolickim działaczach społecznych (np. członkach Akcji Katolickiej), tercjarzach i klerykach w 1936 roku określane są jako „orgie antyklerykalne”, gdyż ginęli ponieważ w oczach zabójców symbolizowali Kościół katolicki.

Zbrodnie dokonywane na księżach katolickich przybierały formy bezmyślnego okrucieństwa w tym torturowania przed śmiercią, grzebania żywcem, czy bezczeszczenia zwłok. Gwałty na zakonnicach zostały ujawnione w publikacjach w 1946 roku.

Kościół katolicki wspomina wyniesionych na ołtarze jako męczenników tego okresu między innymi grupy 122 męczenników wojny domowej w Hiszpanii, 498 błogosławionych męczenników hiszpańskich, 26 Męczenników ze Zgromadzenia Pasjonistów, 9 Męczenników z Almerii.

Ofiary wśród duchownych zaangażowanych w konflikt

Strona nacjonalistyczna dopuszczała się mordów księży podejrzanych o wspieranie sił republikańskich, potępiających terror wobec lewicy oraz wywodzących się z mniejszości narodowej (szczególnym represją poddany został kler baskijski, z czego zabitych zostało co najmniej 16 księży). Aresztowano i deportowano setki księży którzy nie poparli nacjonalistów, a co najmniej jeden ksiądz, który był masonem, został zamordowany. Prześladowania dotknęły również protestantów w celu „wyplenienie z Hiszpanii protestanckiej herezji”. Nacjonaliści zamordowali co najmniej dwudziestu protestanckich duchownych.

Pamięć o wojnie w Hiszpanii

Bezpośrednio po zakończeniu wojny domowej rozpoczęto szeroką akcję mającą na celu zdyskredytowanie Republikanów i przedstawienie ich jako bezdusznych morderców i ateistów.

Po śmierci Generała Franco w 1975 tradycją stało się oddawanie jednakowej czci wszystkim poległym i równanie ich bohaterstwa. Coraz rzadziej upamiętniano wielkie bitwy, skupiając się przede wszystkim na ofiarach wojny. W pierwszych latach rządów króla Hiszpanii Jana Karola trend ten zachowywano szczególnie na oficjalnych uroczystościach, na których o dowódcach obu stron wypowiadano się z szacunkiem. Po przejęciu władzy przez socjalistów rozpoczęto burzenie pomników i miejsc pamięci ofiar republikanów. Podjęto także próby sporządzenia wielu nowych szacunków, w których wyolbrzymiano liczbę ofiar frankistów, a bardzo pomniejszano liczbę zabitych przez republikanów (w szczególności ofiar anarchistów i brygad międzynarodowych).

Socjalistyczny rząd premiera Zapatero zainicjował działania mające na celu degloryfikację pamięci o frankistach. Ostatni pomnik Franco w Madrycie został usunięty w maju 2005, podobny los spotkał znaczną większość pomników i miejsc pamięci mordów strony republikańskiej w mniejszych miejscowościach. W 2007 roku parlament Hiszpanii przyjął ustawę nakazują usunięcie wszelkich symboli związanych z postacią generała i walczącymi po jego stronie nacjonalistami w związku z faktem, że będąc hiszpańskim oficerem podniósł rękę na obywateli własnego narodu. Wyjątek stanowią tablice pamiątkowe znajdujące się na terenie kościołów. Hiszpańskie ministerstwo szkolnictwa nie aprobuje także podręczników, w których nacjonaliści przedstawiani są, jak dotychczas, w nadmiernie pozytywny sposób.

Hiszpańskie władze planują od wielu lat przebudowę Valle de los Caidos – największego mauzoleum ofiar wojny (zarówno frankistów jak i republikanów), gdzie złożone są także szczątki Francisco Franco. Najczęściej postuluje się przeniesienie grobu dyktatora i prochów nacjonalistów na jeden z prowincjonalnych cmentarzy i przebudowę mauzoleum na miejsce pamięci Republiki. Planuje się także zdemontowanie kamiennego krzyża na szczycie.

Partie i organizacje polityczne

Front Ludowy

• UR (Unión Republicana – Unia Republikańska): – założona w 1934 przez byłych członków Republikańskiej Partii Radykalnej.
• IR (Izquierda Republicana – Lewica Republikańska): – kierowana przez Manuela Azañe. Grupowała część robotników, drobno-przemysłowców. Silne wpływy masonerii.
  • ERC (Esquerra Republicana de Catalunya – Republikańska Lewica Katalonii): – kataloński odpowiednik Lewicy Republikańskiej.
• PSOE (Partido Socialista Obrero Español – Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza): – socjaliści.
  • UGT (Unión General de Trabajadores – Centralny Związek Robotników): – związek zawodowy związany z PSOE.
  • Federacion de Juventudes Socialistas (Federacja Młodzieży Socjalistycznej)
• PSUC (Partit Socialista Unificat de Catalunya – Zjednoczona Socjalistyczna Partia Katalonii): – sojusz różnych socjalistycznych partii Katalonii, powołany latem 1936, kontrolowany przez PCE.
• JSU (Juventudes Socialistas Unificadas – Zjednoczona Młodzież Socjalistyczna): – zbrojna organizacja skupiająca młodych zwolenników komunistów i socjalistów. Kierowana przez Santiago Carrillo.
• PCE (Partido Comunista de España – Komunistyczna Partia Hiszpanii): – stalinowska partia kierowana przez José Díaza od 1932, początkowo marginalna, stopniowo zaczęła zdobywać coraz większe wpływy w obozie republikanów, aż w końcu stała się wiodącą siłą we Froncie Ludowym.
• POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista – Robotnicza Partia Zjednoczonych Marksistów): – antystalinowska partia komunistyczna założona w 1935.
  • JCI (Juventud Comunista Ibérica – Iberyjska Młodzież Komunistyczna): – młodzieżówka POUM.
• PS (Partido Sindicalista – Partia Syndykalistyczna): – syndykaliści.

Siły wspierające Front Ludowy

• Unión Militar Republicana Antifascista (Republikański Wojskowy Związek Antyfaszystowski): – opozycyjna w stosunku do Unión Militar Española, organizacja oficerów armii.
• Anarchiści i anarchosyndykaliści – do czasu wybuchu wojny opozycyjni wobec Frontu Ludowego.
  • CNT (Confederación Nacional del Trabajo – Krajowa Konfederacja Pracy): – związek zawodowy anarchosyndykalistów.
  • FAI (Federación Anarquista Ibérica – Iberyjska Federacja Anarchistyczna): – anarchiści.
  • Mujeres Libres (Wolne Kobiety): Feministyczna grupa anarchistyczna.
  • FIJL (Federación Ibérica de Juventudes Libertarias – Iberyjska Federacja Młodzieży Wolnościowej)
• Baskijscy separatyści.
  • PNV (Partido Nacionalista Vasco – Baskijska Partia Nacjonalistyczna): – prawicowa (narodowo-chrześcijańska) partia Basków, byli sojusznikami Frontu Ludowego po wybuchu wojny domowej i deklaracji rządu republikańskiego w sprawie autonomii Kraju Basków.
  • ANV (Acción Nacionalista Vasca – Baskijska Akcja Nacjonalistyczna): – socjalistyczna partia baskijska dążąca do autonomii.
  • STV (Solidaridad de Trabajadores Vascos – Solidarność Baskijskich Robotników): – związek zawodowy Basków z tradycjami katolickimi.
• SRI (Socorro Rojo Internacional – Czerwona Pomoc Międzynarodowa): – organizacja stworzona przez III międzynarodówkę komunistyczną, wspierająca republikę poza jej granicami. Organizowała nabór ochotników do Brygad Międzynarodowych.

Nacjonaliści

• Unión Militar Española (Hiszpański Związek Wojskowy) – konserwatywna organizacja polityczna, skupiająca oficerów armii hiszpańskiej krytycznych wobec władz republikańskich. Początkowo była kierowana przez generałów: Emilio Mola i Jose Sanjurjo, a następnie przez Franco.
• Monarchiści „Alfonsiści” – zwolennicy restauracji monarchii i powrotu króla Alfonsa XIII. Wielu wojskowych, arystokratów i posiadaczy ziemskich było alfonsistami.
  • Renovación Española (Hiszpańska Restauracja) – główna alfonsistowska partia polityczna.
  • Acción Española (Akcja Hiszpańska) – nacjonalistyczna partia kierowana przez Jose Calvo Sotelo, założona w 1933 i skupiona wokół pisma o tej samej nazwie.
    • Bloque Nacional (Blok Narodowy) – zbrojne ramię Akcji Hiszpańskiej utworzone przez Calvo Sotelo.
• Monarchiści „Karliści”
  • Comunión Tradicionalista (Wspólnota Tradycjonalistyczna) – karlistowska tradycjonalistyczno- katolicka partia polityczna.
    • Requetés (Ochotnicy) – zbrojne oddziały karlistowskie.
    • Pelayos – młodzieżowa organizacja Karlistów.
    • Margaritas – ruch kobiecy, od imienia Margarity de Borbón-Parma, żony pretendenta do tronu Karola VII.
• Falange (Falanga):
  • FE (Falange Española de las JONS – Hiszpańska Falanga Rad Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej – partia narodowo-syndykalistyczna.
    • OJE (Organización Juvenil Española) (Organizacja Młodej Hiszpanii) – organizacja młodzieżowa Falangi.
    • Sección Femenina (Feminine Section) (Sekcja Kobieca) – kobiecy ruch społeczny działający w ramach Falangi.
  • FET y JONS (Falange Española Tradicionalista y de las JONS – Hiszpańska Falanga Tradycjonalistyczna Rad Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej) – założona w 1937, skupiła wszystkie siły polityczne wspierające gen. Franco.
• CEDA (Confederación Española de Derechas Autónomas – Konfederacja Hiszpańskiej Prawicy Niezależnej) – chrześcijańscy demokraci, główna siła opozycyjna przed wybuchem wojny, po niej całkowity zanik działalności. W jej skład wchodziła także Akcja Ludowa i Akcja Katolicka.

Zobacz też

• 122 męczenników wojny domowej w Hiszpanii
• 498 błogosławionych męczenników
• anarchistyczny ruch oporu w Hiszpanii 1939-1975
• Biały terror w Hiszpanii
• Czerwony terror w Hiszpanii
• Józef Aparicio Sanz i 232 towarzyszy
• rewolucja hiszpańska 1936 roku
• frankistowskie obozy koncentracyjne

Bibliografia

• Hugh Thomas: The Spanish Civil War. Harper & Brothers, 1961. ISBN 0-671-75876-4.brak strony w książce
• Antony Beevor, Walka o Hiszpanię 1936-1939. Pierwsze starcie totalitaryzmów, , Przełożenie na język polski: Hanna Szczerkowska, Rok wydania: 2009, Wydawnictwo Znak, ISBN 978-83-240-1159-9.
• Rafael Casas de la Vega: Franco militar. La única biografia militar del primer soldato de España el sigolo XX. Madrid (1995).

Linki zewnętrzne

• Polska a hiszpańska wojna domowa 1936-1939
• „Antyfaszystowska rewolucja” artykuł z portalu lewica.pl
• „La Guerra Civil Española” hiszpańskojęzyczny serwis poświęcony wojnie domowej
• Marek Jan Chodakiewicz „O krok od sowieckiej Hiszpanii?” (omówienie publikacji Ronald Radosh, Mary R. Habeck, and Grigory Sevostianov, eds., Spain Betrayed: The Soviet Union and the Spanish Civil War, New Haven and London: Yale University Press, 2001)