Wielbark

Wielbark
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Widok na miasto Wielbark
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	szczycieński
Gmina	Wielbark
Prawa miejskie	1723–1946 i od 2019
Burmistrz	Jerzy Szczepanek
Powierzchnia	18,3 km²
Populacja (2022); • liczba ludności; • gęstość	; 2989; 163 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	12-160
Tablice rejestracyjne	NSZ
	Położenie na mapie Polski Wielbark
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Wielbark
	Położenie na mapie powiatu szczycieńskiego Wielbark
	Położenie na mapie gminy Wielbark Wielbark
	53°23′52″N 20°56′46″E/53,397778 20,946111
TERC (TERYT)	2817084
SIMC	0490470
	Urząd miejskiGrunwaldzka 2; 12-160 Wielbark
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Wielbark (niem. Willenberg) – miasto w Polsce położone w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie szczycieńskim, w gminie Wielbark, której jest siedzibą.

Położony jest przy ujściu rzeki Sawicy do Omulwi, w otoczeniu lasów. Znajduje się tu stacja kolejowa (linia PKP Ostrołęka – Olsztyn, Wielbark – Nidzica), przystanek PKS, apteka, ośrodek zdrowia, poczta, sklepy, karczma, stacja paliw; dawniej istniało kino.

Wielbark leży w południowej części Mazur^[3]^[4], w historycznych Prusach Górnych, na obszarze dawnej ziemi Sasinów^[5]. Uzyskał lokację miejską w 1723 roku, zdegradowany w 1946 roku^[6]. Status miasta odzyskał z dniem 1 stycznia 2019^[7].

Historia

Wielbark został założony przez komtura krzyżackiego Fryderyka von Willenberga (1317–1327). Najpierw powstała strażnica krzyżacka, zwana Wildhaus. Wokół niej powstała osada bartników i hutników (wytwarzanie węgla drzewnego, dziegciu i smoły). Osada wzięła nazwę od strażnicy. W 1361 r. wymieniany w dokumentach był prokurator w Wielbarku.

Murowany zamek wzniesiono pod koniec XIV w. Był on użytkowany jeszcze przez księcia Albrechta, potem popadł w ruinę. Na resztkach wzniesiono w połowie XVIII w. urząd domeny królewskiej – późniejszy ratusz. Pod koniec XIV w. przy zamku osadzano bartników, później także karczmarzy i hutników. W ten sposób powstały odrębne jednostki osadnicze: Bartniki, Rudy, Wieś Karczmarska, które wraz z Ostrówkiem (czyli dawnym zamkiem) złożyły się na Wielbark w obecnych granicach (Ruda, Wieś Karczmarska i Ostrówko włączone 21 lipca 1723 r.). Pomiędzy 1466 a 1657 miejscowość znajdowała się pod zwierzchnictwem Królestwa Polskiego jako lenno.

Osada była położona nieopodal polskiej granicy, na szlaku Warszawa–Królewiec, co sprzyjało rozwojowi. W Wielbarku rozwijało się sukiennictwo i tkactwo. W 1637 osadę zamieszkiwało aż 11 karczmarzy o polskich nazwiskach (Miech, Sójka, Mazurek, Kuchta, Kaczmarczyk, Pakuła, Sęder, Sikora, Patoła, Lejko i Zabiegaj). W 1723 r. osada otrzymała prawa miejskie – początkowo bez Bartników, które przyłączono do miasta dopiero w 1745 r. i od tej pory nazywane były Warszawskim Przedmieściem. W 1747 uzyskał prawo do organizowania 3 dorocznych jarmarków^[8]. Pod względem ludności było to jedno z najmniejszych miast na Mazurach.

XIX-XX wiek

Okolice znane były w XIX w. z eksploatacji bursztynu. W czasie kampanii napoleońskiej, w dniach 21 stycznia – 2 lutego 1807, w Wielbarku kwaterował Napoleon. Później, bo w roku 1813, kwaterował tu car Aleksander I. W czasie powstania styczniowego (1863) przez Wielbark przerzucano broń dla powstańców. W 1871 miasto znalazło się w granicach Niemiec.

W latach 1872–1887 proboszczem parafii katolickiej w Wielbarku był ks. Jan Szadowski, działacz religijno-społeczny, obrońca mowy polskiej. Dzięki jego staraniom złożono petycję do władz pruskich, domagającą się utrzymania języka polskiego w szkołach ludowych. Był inicjatorem budowy kościoła katolickiego w Wielbarku.

W czasie I wojny światowej miasto dwukrotnie zajęły wojska rosyjskie. W 1920 internowano tu uciekające z Polski, rozbite wojska bolszewickie. We wrześniu 1939 r. węzeł kolejowy w Wielbarku został zbombardowany przez polskie samoloty z 41 eskadry rozpoznawczej.

W 1946 miejscowość została włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego na terenie powojennej Polski, do którego przynależała do reformy administracyjnej w 1998. Z powodu znacznych zniszczeń powstałych w 1945 miejscowość utraciła prawa miejskie. Przez krótki czas po zakończeniu wojny funkcjonował tu ważny punkt przeładunkowy przesiedleńców z Kresów Wschodnich^[9].

Konsultacje lokalne w sprawie nadania statusu miasta

Z wnioskiem o rozpoczęcie konsultacji w sprawie odzyskania statusu miasta wystąpiło w 2016 r. Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Wielbarskiej; podpisało go 166 mieszkańców^[10]. 14 grudnia 2016 w Urzędzie Gminy Wielbark odbyło się wspólne posiedzenie komisji odnośnie do przywrócenia praw miejskich Wielbarkowi^[11]. Konsultacje zostały przeprowadzone w dniach 20–25 i 29 września 2017 r.^[12] W konsultacjach udział wzięło 2735 osób (52,64% uprawnionych), z czego 2027 osób było za (74,11%), 559 przeciw (20,44%), 141 wstrzymało się, a 11 głosów było nieważnych. W Wielbarku uczestniczyło 1098 osób (46,47% uprawnionych), z czego: „za” oddano 758 głosów (69,03%), „przeciw” było 280 (25,5%), a 59 wstrzymało się (3,7%)^[13]. na podstawie pozytywnych konsultacji przeprowadzonych w 2017 roku, postanowiono wystąpić w 2018 roku z wnioskiem o nadanie statusu miasta miejscowości Wielbark^[13]. Wniosek został przekazany w marcu do Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie, za pośrednictwem którego trafi do MSWiA^[14]. 1 stycznia 2019 status miasta został przywrócony^[7].

Zabytki

Kościół ewangelicki, dawna świątynia wybudowana w 1721 r., została rozebrany w 1819 r., a w latach 1823–1827 wybudowano nowy kościół (wg projektu berlińskiego architekta Karola Fryderyka Schinkla, wybudowany przez mistrza Schimmelpfenniga), wykorzystując starsze elementy. Obecnie nie jest użytkowany. Jest to duża, salowa budowla z wysuniętą od strony zachodniej wieżą, konsekrowana 27 września 1827 r., zaliczana do ładniejszych przykładów nurtu eklektyczno-klasycyzującego Karola Fryderyka Schinkla we współczesnej mu architekturze Prus.
Neogotycki kościół katolicki pw. św. Jana Nepomucena, wybudowany w latach 1879–1880. Strop na drewnianych podciągach i kroksztynach, wyposażenie neogotyckie, witraże wykonane w latach 60. XX w. przez Stanisława Powalisza z Poznania.
Domy z XIX w.
Neogotycka kapliczka z 1885 r. (obok kościoła), z czerwonej cegły, z marmurową tabliczką i napisem „Pod Twoją Obronę uciekamy się Primo annivers. Dedicat hujus Ecclesiae s. tit. s. Joannis Nep. Dom. infr. Oct. SS. App. Petri et Pauli 1885”
Park
Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej (droga na Jedwabno) z mogiłami 399 żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, którzy zmarli w miejscowym lazarecie (był w kościele ewangelickim)
Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej (w lesie) dla żołnierzy zmarłych głównie na cholerę (145 żołnierzy głównie armii rosyjskiej)
Dawny cmentarz ewangelicki z mogiłami żołnierzy.

Gospodarka

W Wielbarku znajduje się fabryka Ikei^[15] oraz dwa mniejsze tartaki.

Transport

Znajduje się tu stacja kolejowa. Obecnie Wielbark posiada połączenie kolejowe ze Szczytnem. Są to dwa pociągi dziennie.

Od 1 stycznia do 8 czerwca 2013 Wielbark posiadał połączenie kolejowe ze Szczytnem, lecz od 9 czerwca połączenia zostały zawieszone. 13 października 2016 Rynek Kolejowy udostępnił informację, że od 29 października 2016 roku zostaną przywrócone połączenia kolejowe z Olsztynem^[16].

Miasto posiada również wiele połączeń autobusowych z różnymi miastami na terenie Polski.

Ludzie związani z Wielbarkiem‎

Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Wielbarkiem‎.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
↑ Rejestr TERYT [online], Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2022-10-18] .
↑ Edward Martuszewski: Polscy i niepolscy Prusacy. Szkice z historii Mazur i Warmii. Wydawnictwo „Pojezierze”, Olsztyn 1974, s. 54.
↑ Cień historii. Wielbark – stare, nowe miasto na Mazurach. mazury24.eu, 30 maja 2020. [dostęp 2021-03-26]. (pol.).
↑ Szkice z dziejów Pomorza, t. II: Pomorze nowożytne, red. Gerard Labuda, Stanisław Hoszowski. Książka i Wiedza, Warszawa 1959, s. 5.
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 80–81.
↑ ^a ^b Dz.U. z 2018 r. poz. 1456.
↑ Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 221.
↑ Marian Walczak, Migracje ludności w Wielkopolsce w latach 1945–1950, UAM, Poznań, 2005, s. 63, ISBN 83-9176929-5.
↑ Pierwszy krok ku miastu.
↑ Wczoraj w Urzędzie Gminy Wielbark odbyło... – Aneta Krzyszkowska | Facebook [online], facebook.com [dostęp 2017-12-03] (fr.).
↑ http://m.szczycienski.wm.pl/2017/09/zarzadzenie-nr-os-0050-87-2017-13328.pdf.
↑ ^a ^b http://m.szczycienski.wm.pl/2017/10/wynik-konsultacji-spolecznych-miasto-13699.pdf.
↑ Wielbark stara się o odzyskanie praw miejskich.
↑ IKEA Industry Wielbark – IKEA Industry Poland. oficjalna strona [dostęp 2019-06-08].
↑ KasperK. Fiszer KasperK., Pociągi ponownie wrócą do Wielbarka [online], www.rynek-kolejowy.pl [dostęp 2016-10-13] .

Bibliografia

Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 177
Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. „Remix”, Olsztyn
Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5.

Linki zewnętrzne

Oficjalna strona Gminy Wielbark
Wielbark al. Wielbork, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 308 .

[gus2022-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .

[2] Rejestr TERYT [online], Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2022-10-18] .

[3] Edward Martuszewski: Polscy i niepolscy Prusacy. Szkice z historii Mazur i Warmii. Wydawnictwo „Pojezierze”, Olsztyn 1974, s. 54.

[4] Cień historii. Wielbark – stare, nowe miasto na Mazurach. mazury24.eu, 30 maja 2020. [dostęp 2021-03-26]. (pol.).

[5] Szkice z dziejów Pomorza, t. II: Pomorze nowożytne, red. Gerard Labuda, Stanisław Hoszowski. Książka i Wiedza, Warszawa 1959, s. 5.

[6] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 80–81.

[dziewietnascie-7] Dz.U. z 2018 r. poz. 1456.

[8] Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 221.

[repar-9] Marian Walczak, Migracje ludności w Wielkopolsce w latach 1945–1950, UAM, Poznań, 2005, s. 63, ISBN 83-9176929-5.

[10] Pierwszy krok ku miastu.

[11] Wczoraj w Urzędzie Gminy Wielbark odbyło... – Aneta Krzyszkowska | Facebook [online], facebook.com [dostęp 2017-12-03] (fr.).

[12] ttp://m.szczycienski.wm.pl/2017/09/zarzadzenie-nr-os-0050-87-2017-13328.pdf.

[m.szczycienski.wm.pl-13] ttp://m.szczycienski.wm.pl/2017/10/wynik-konsultacji-spolecznych-miasto-13699.pdf.

[14] Wielbark stara się o odzyskanie praw miejskich.

[15] IKEA Industry Wielbark – IKEA Industry Poland. oficjalna strona [dostęp 2019-06-08].

[16] KasperK. Fiszer KasperK., Pociągi ponownie wrócą do Wielbarka [online], www.rynek-kolejowy.pl [dostęp 2016-10-13] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

Miasta na prawach powiatu	Elbląg Olsztyn
Miasta powiatowe	Bartoszyce Braniewo Działdowo Ełk Giżycko Gołdap Iława Kętrzyn Lidzbark Warmiński Mrągowo Nidzica Nowe Miasto Lubawskie Olecko Ostróda Pisz Szczytno Węgorzewo
Miasta gminne	Barczewo Biała Piska Biskupiec Bisztynek Dobre Miasto Frombork Górowo Iławeckie Jeziorany Kisielice Korsze Lidzbark Lubawa Mikołajki Miłakowo Miłomłyn Młynary Morąg Olsztynek Orneta Orzysz Pasłęk Pasym Pieniężno Reszel Ruciane-Nida Ryn Sępopol Susz Tolkmicko Wielbark Zalewo

Miasto	Wielbark
Sołectwa	Baranowo Ciemna Dąbrowa Głuch Jesionowiec Kipary Kołodziejowy Grąd Kucbork Lejkowo Lesiny Wielkie Łatana Wielka Nowojowiec Olędry Piwnice Wielkie Przeździęk Mały Przeździęk Wielki Sędrowo Szymanki Wesołowo Wyżegi Zabiele Zieleniec
Miejscowości niesołeckie	Borki Wielbarskie Dąbrowa Jakubowy Borek Jankowo Lesiny Małe Łatana Mała Łysak Maliniak Ostrowy Róklas Stachy Wesołówko Zapadki Zieleniec Mały
Część miasta	Omulew
Inne	Sadek

Miasta	Pasym Szczytno Wielbark
Gminy miejskie	Szczytno
Gminy miejsko-wiejskie	Pasym Wielbark
Gminy wiejskie	Dźwierzuty Jedwabno Rozogi Szczytno Świętajno

Przynależność wojewódzka	okręg mazurski (1945–46) woj. olsztyńskie (od 1946)
Miasta	Pasym (do 1945) Szczytno Wielbark (do 1945)
Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75)	Dźwierzuty (1945–54 i od 1973) Jedwabno (od 1973) Kobułty (Kobulty) (1945–54) Lipowiec (1945–54) Mącice (1945) Pasym (1945–54 i od 1973) Pupy (1945) Rańsk (1945–54) Rozogi (1945–54 i od 1973) Szczytno (1946–54 i od 1973) Szczytno-Wschód (1945) Szczytno-Zachód (1945) Szymany (1945) Świętajno (1945–54 i od 1973) Wielbark (1945–54 i od 1973)
Gromady (1954–72)	Borki Wielkie (1954–57 →) Burdąg (← 1955–57) ~~Dąbrowy~~ (←~~1961~~) Dźwierzuty (1954–72) Faryny (1954–57) Grom (1954–59) Grzegrzółki (1954–57) Jedwabno (← 1955–72) Jeruty (1954–57) Klon (1954–59) Kobułty (1954–57 →) Lesiny Wielkie (1954–57) Lipowiec (1954–72) Nowe Kiejkuty (1954–59) Nowy Dwór (← 1955–59) Olszewki (1954–57) Olszyny (1954–59) Opaleniec (1954–61) Orzyny (1954–72) Pasym (1954–72) Przeździęk Wielki (1954–57) Pupy / Spychowo (1954–72) Rańsk (1954–61) Romany (1954–59) Rozogi (1954–72) Rumy (1954–57) Szczytno (1954–72) Szymany (1954–72) Świętajno (1954–72) Tylkowo (1954–57) Wawrochy (1954–59) Wesołowo (1954–57) Wielbark (1954–72) Zabiele (1954–59)