Kozacy
.jpg)
Kozacy, (ros. каза́ки a. казаки́, kazaki, ukr. козаки́, kozaky z tur. quazzāq, awanturnik) – nazwa odnosząca się do grupy ludności o charakterze wieloetnicznym z dominującym substratem ruskim, zamieszkującej stepy położone na południe od księstw ruskich, określająca później także rodzaj osadnictwa wojskowego na zasiedlanych ziemiach pogranicznych Rzeczypospolitej i Rosji.
Kozacy w czasach Imperium Rosyjskiego dzielili się na: zaporoskich (do 1775), dońskich, kubańskich, terskich, astrachańskich, uralskich (jaickich), Siedmiorzecza, orenburskich, syberyjskich, zabajkalskich, amurskich, ussuryjskich, buskich, czarnomorskich i azowskich.
Po przewrocie bolszewickim, w trakcie wojny domowej w Rosji (1918-1920) opowiedzieli się w przeważającej mierze po stronie Białych. Prześladowani przez bolszewików w czasie wojny domowej i po ich zwycięstwie, byli mordowani i wysyłani do obozów koncentracyjnych Gułagu. Autonomię ziem kozackich zniesiono w 1918.
Współcześnie Kozacy zamieszkują przede wszystkim Rosję, gdzie odnawiane są tradycje wojsk kozackich.
Dzisiejsza Ukraina uznaje dzieje Kozaków zaporoskich za integralną część własnej historii i jedno z najważniejszych źródeł tożsamości narodowej. Bezpośrednie odniesienie do tradycji Kozaczyzny znajduje się w hymnie Ukrainy[1].
Pochodzenie nazwy
Słowo Kozak lub Kazak według Aleksandra Brücknera jest pochodzenia tatarskiego i "wykłada się jakoby": chudy pachołek, zdobyczy sobie szukając, nikomu poddany, za pieniądze komu chce służy. Wszelkie nazwy starszeństwa (ataman, esauł itd.), broni, ubioru, koni, żywności, urządzeń (np. kureń), były u Kozaków tatarskie[2].
Słowo "kozak" zostało po raz pierwszy zanotowane w rękopisie łacińsko-persko-kipczackim Codex Cumanicus, spisanym w Kaffie pod koniec XIII wieku. W kodeksie oznaczało ono stróża, wartownika. W roku 1308 wspomina się również "kozaków", ale już jako rozbójników. W wielu językach tureckich słowo to oznaczało najemników, żołnierzy, rozbójników stepowych, a szerzej – wygnańców, bezdomnych, awanturników. Kozaków-zbójników odnotowano w Polsce pierwszy raz w roku 1388, zapisano również, że uchodzili za mahometan. Jan Długosz pierwszy raz określił ich tatarską nazwą zbiegów i zbójów. W najstarszych spisach u większości Kozaków występują nazwiska tatarskie. Aż do końca XVI wieku "kozactwo" oznaczało zajęcie, a nie status społeczny.
Zarys historii Kozactwa
Kozacy zaporoscy
Pod datą 1492 wymienia się po raz pierwszy kozaków-chrześcijan. Kozacy naddnieprzańscy i naddniestrzańscy, rekrutujący się głównie z Kijowa, Niemirowa, Winnicy, Baru, zwani byli także przez współczesnych Niżowcami (tzw. Kozacy chrześcijańscy). W miarę upływu czasu stworzyli oni społeczność stosującą system demokracji wojennej. Głównie zaliczali się do nich uciekinierzy z Litwy, Rusi Moskiewskiej, Mołdawii, Wołoszczyzny oraz Korony, którzy w XV w. zasiedlili słabo zamieszkane do tej pory ziemie zwane Dzikimi Polami. W rezultacie unii lubelskiej Dzikie Pola stały się częścią Korony.
Kozacy chrześcijańscy to ludność, która napływała w rejony naddnieprzańskie od XVI w., opuszczając ziemie Rzeczypospolitej z różnych powodów społeczno-politycznych, a więc byli to chłopi pańszczyźniani, uciekający przed daninami, różnego rodzaju przestępcy, słudzy uciekający przed gnębiącymi ich panami czy też ludzie fałszywie osądzeni. W pierwszej połowie XVI wieku szybko zostali zorganizowani przez starostę trembowelskiego Prittwitcza w społeczność o silnym charakterze wojskowym, co było spowodowane potrzebą obrony przed Tatarami. Zajmowali się handlem, rybołówstwem, hodowlą i wojaczką. Podejmowali na czajkach wyprawy łupieżcze do Imperium Osmańskiego.
Od czasu rządów Chmielnickiego istniała autonomiczna kozacka struktura terytorialna zwana Hetmanatem. Na jej czele stał hetman (pochodzący z wyboru), wokół niego skupiała się starszyzna kozacka oraz generalny pisarz. Najważniejsze decyzje zapadały na radzie kozackiej. W wyprawach wojennych uczestniczyli Kozacy, a lud wiejski stanowiła czerń.
Od XVI do XVII w. doszło do serii powstań kozaków zaporoskich przeciwko Koronie. Pierwsze w latach 1591–1593 pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego. Drugim 1595–1597 dowodził Semen Nalewajko. Oba powstania zakończyły się klęską. Najważniejsze powstanie pod przewodnictwem Bohdana Chmielnickiego, zakończone ugodą perejasławską (1654) pomiędzy Hetmanatem i carem Rosji Aleksym I, podporządkowującą Ukrainę Naddnieprzańską carowi. Konsekwencją była długoletnia (1654-1667) wojna Rzeczypospolitej z Rosją, która zakończyła się przejęciem Ukrainy Lewobrzeżnej z Kijowem przez Rosję. Ukraina Lewobrzeżna zachowała autonomiczny system rządów Hetmanatu, sukcesywnie po bitwie pod Połtawą (1709) ograniczany przez carów, aż do całkowitej likwidacji w 1764.
Sicz Zaporoska została zlikwidowana przez carycę Rosji Katarzynę II w roku 1775 po zwycięskiej wojnie z Turcją. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tamtej pory panującej rodzinie carskiej. Starszyzna Siczy została zesłana. Starszyzna Hetmanatu została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw. dworiaństwem), wolnych Kozaków zrównano w prawach z chłopami rosyjskimi. Część Kozaków przesiedlono na Kubań (kraina) i nad Don, część zbiegła na terytorium tureckie, tworząc istniejąca do 1829 Sicz Dunajską. Manifest Katarzyny II brzmiał: "Sicz Zaporoska została zniszczona z wykluczeniem na przyszłe lata i samej nazwy zaporoskich Kozaków, (...) na rozkaz nasz przez postępki swoje (...) i okazane przez Kozaków nieposłuszeństwo wobec naszych najwyższych rozkazów". Ziemie Zaporoża nadano szlachcie rosyjskiej, wywodzącej się po części z rodzin kozackich (m.in. Cyryl Razumowski) oraz dworzanom carskim (m.in. Grigorij Potiomkin, Aleksandr Prozorowski, Aleksandr Wiaziemski)[3].
Kozacy dońscy
Kozacy dońscy byli najliczniejszą grupą Kozaków w Imperium Rosyjskim. Są także najliczniejszą grupą Kozaków we współczesnej Rosji. Otrzymali do zasiedlenia autonomiczny region, zwany Krajem Wojska Dońskiego, znajdujący się na terenie części dzisiejszych obwodów: rostowskiego, wołgogradzkiego i woroneskiego oraz Kałmucji w Rosji, a także obwodów łuhańskiego i donieckiego na Ukrainie. Nazwa tych Kozaków pochodzi od Donu, przepływającego przez ich terytorium. Stolicą Kraju Dońskiego były najpierw Razdory, a później Nowoczerkask.
Armie kozackie w wojskach Imperium Rosyjskiego (1913)
- Armia Dońska: 60 pułków jazdy, 72 wolnych sotni;
- Armia Kubańska: 37 pułków jazdy, 37 wolnych sotni, 22 bataliony piechoty;
- Armia Orenburska: 18 pułków jazdy, 40 wolnych sotni;
- Armia Terecka: 12 pułków jazdy, 3 wolne sotnie, 2 bataliony piechoty;
- Armia Uralska: 9 pułków jazdy, 4 wolne sotnie;
- Armia Syberyjska: 9 pułków jazdy;
- Armia Transbajkalska: 9 pułków jazdy;
- Armia Siemirieczeńska: 3 pułki jazdy, 7 wolnych sotni;
- Armia Astrachańska: 3 pułki jazdy;
- Armia Amurska: 2 pułki jazdy, 5 wolnych sotni;
- Razem: 162 pułki jazdy, 171 wolnych sotni, 24 bataliony piechoty. (wg Denikina, zob. niżej)
Rekonstrukcje kozackich sztuk walki
Patrz dział sztuki walki:
Zobacz też
- Lista hetmanów kozackich
- kozacy rejestrowi
- unia hadziacka
- Piotr Krasnow
- Helmuth von Pannwitz
- Bernhard von Prittwitz
- Hajdamacy
- Kozacy otomańscy
- Pismo Kozaków zaporoskich do sułtana Mehmeda IV
Przypisy
- ↑ Ще не вмерла Українa:
Ще не вмерла Українa ні слава, ні воля,
Ще нам, браття українці, усміхнеться доля.
Згинуть наші воріженьки, як роса на сонці.
Запануєм і ми, браття, у своїй сторонці.
Душу, тіло ми положим за нашу свободу,
І покажем, що ми, браття, козацького роду.
- ↑ Aleksander Brückner: Kozak. [W:] Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 1927, nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej.
- ↑ Leszek Podhorodecki: Sicz Zaporoska. Warszawa 1978, Wyd. Książka i Wiedza.
Bibliografia
- General A. I. Denikin: The Russian Turmoil. London, 1924.
- Hugh Chisholm: Encyclopædia Britannica Eleventh Edition. Nowy York: Encyclopædia Britannica, Inc., 1910–1911, s. 218.