Nowa Dęba

miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
Nowa Dęba, fontanna na placu mjr. Jana Gryczmana, 2011 r. | |||
| |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | |||
Gmina | |||
Prawa miejskie |
1961 | ||
Burmistrz |
Wiesław Kazimierz Ordon | ||
Powierzchnia |
16,70[1] km² | ||
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||
Strefa numeracyjna |
(+48) 15 | ||
Kod pocztowy |
39-460 | ||
Tablice rejestracyjne |
RTA | ||
Położenie na mapie gminy Nowa Dęba ![]() | |||
Położenie na mapie Polski ![]() | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego ![]() | |||
Położenie na mapie powiatu tarnobrzeskiego ![]() | |||
![]() | |||
TERC (TERYT) |
1820044 | ||
SIMC |
0980636 | ||
Urząd miejski ul. Rzeszowska 339-460 Nowa Dęba | |||
Strona internetowa |
Nowa Dęba (do 1961 Dęba[2]) – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie tarnobrzeskim, siedziba władz miejsko-wiejskiej gminy Nowa Dęba.
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego.
Geografia
[edytuj | edytuj kod]Miasto położone jest wśród lasów Puszczy Sandomierskiej przy drodze krajowej DK9[3], będącej częścią drogi europejskiej E371. Przez południowe krańce miasta przebiega odcinek drogi wojewódzkiej nr 872. Nowa Dęba położona jest przy linii kolejowej nr 71.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Początki miejscowości sięgają XVII wieku, kiedy istniała wieś o nazwie Dęba[4]. Leżała ona w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej[5]. W jej okolicy płynęła rzeczka Dęba, a w 1414 wzmiankowany był las koło pobliskiego Machowa, również zwany Dębą[6].
Powstanie Nowej Dęby wiąże się z założeniem na obszarze Puszczy Sandomierskiej Centralnego Okręgu Przemysłowego. W niewielkiej wsi Dęba postanowiono wybudować wytwórnię amunicji nr 3. Jej organizatorem i pierwszym dyrektorem był płk Jan Szypowski, wcześniejszy wicedyrektor Wytwórni Amunicji nr 2 w Skarżysku-Kamiennej. Wpływ na wybór lokalizacji miała obecność poligonu wojskowego, na którym można było przeprowadzać próby z amunicją, oraz bliskość zakładów przemysłu metalowego i chemicznego. Pieniądze na budowę fabryki pochodziły z francuskiej pożyczki zbrojeniowej. W 1938 roku rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego dla przybywających z różnych stron Polski fachowców, głównie kadry technicznej. Oprócz infrastruktury technicznej powstało osiedle mieszkaniowe, szkoła, szpital, stołówka oraz basen kąpielowy o wymiarze 50 m.
Po wybuchu II wojny światowej Dębę zajęli Niemcy, którzy przystosowali fabrykę do swoich celów wojennych. Na dębskim poligonie, przekształconym w poligon Wehrmachtu „Południe” (Truppenübungsplatz „Süd“) o statusie wydzielonej jednostki administracyjnej[7], generał Friedrich Paulus przeprowadzał wiosną 1941 symulacje taktyczne w ramach bezpośrednich przygotowań do agresji na Związek Radziecki[8][9][10]. Zgodnie z przekazem mieszkańców Paulus zajmował wówczas białą willę dyrektorską Szypowskiego, znaną później jako Paulusówka[8][9]. Informację tę dementował po latach miejscowy historyk Władysław Bajda, który podczas wojny pracował w tzw. wzorcowym folwarku[8], a kwerenda przeprowadzona[przez kogo?] w Bundesarchiv-Militärarchiv we Fryburgu Bryzgowijskim w 2008 roku miała wykazać, że Paulus nigdy nie odwiedził Dęby[potrzebny przypis]. Bajda wskazał natomiast, że w willi kwaterował skierowany do Dęby w marcu 1943 generał Friedrich Rexilius[8], od 1 kwietnia 1943 komendant poligonu „Południe”[11].
Od października 1940 do kwietnia 1942 roku na terenie poligonu Wehrmachtu w Dębie funkcjonował pierwszy centralny obóz karny Baudienstu, przeniesiony następnie do kamieniołomu Libana w Krakowie (obóz Liban)[12].
29 lipca 1944 roku Dęba została zajęta przez oddziały Armii Czerwonej. Ku czci poległych w walkach na pl. Zwycięstwa ustawiono po wojnie pomnik w formie czołgu[13].
Po wojnie fabryka amunicji została odbudowana i przekształcona w przedsiębiorstwo państwowe o nazwie Zakłady Metalowe „Dezamet”. Wtedy właśnie nastąpił największy rozwój tego zakładu oraz miejscowości. Zakłady Metalowe obok wyrobów zbrojeniowych produkowały żelazka, gofrownice, silniki motocyklowe, motorowerowe i łodziowe. W 1957 roku powstał drugi ważny zakład – Spółdzielnia Inwalidów „Zjednoczenie”, która na stałe związała się z miastem, pełniąc również ważną rolę społeczną, jaką jest integracja osób niepełnosprawnych z resztą mieszkańców miasta. Nadanie praw miejskich Dębie miało miejsce 31 grudnia 1961 roku. Wtedy też zmieniono nazwę na Nowa Dęba[9][10]. Obecnie jedna z ulic Nowej Dęby oraz Ośrodek Szkolenia Poligonowego Wojsk Lądowych noszą imię płk. Jana Szypowskiego („Leśnika”).
Demografia
[edytuj | edytuj kod]Liczba mieszkańców miasta: 11 443, całej gminy Nowa Dęba: 18 301[14].
- Piramida wieku mieszkańców Nowej Dęby w 2014 roku[15].
Gospodarka
[edytuj | edytuj kod]W mieście znajdują się tereny należące do Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Euro-Park Wisłosan”, w której znajdują się m.in. Zakłady Metalowe „Dezamet” wchodzące w skład Grupy Kapitałowej Bumar. W pobliżu miejscowości znajduje się duży poligon wojskowy należący do jednostki wojskowej nr 2090 (m.in. wynajmowany na ćwiczenia wojsk NATO).
Siedziba Nadleśnictwa Nowa Dęba.
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Plac mjra Jana Gryczmana (2018)
-
Przystanek dworcowy (2019)
-
ul. 1 Maja (2011)
-
ul. Jana Pawła II (2019)
-
Aleja Zwycięstwa (2019)
-
Świetlica szkolna, „Paulusówka”
Wspólnoty wyznaniowe
[edytuj | edytuj kod]- parafia Matki Bożej Królowej Polski
- parafia Podwyższenia Krzyża Świętego
- parafia wojskowa Dobrego Pasterza
- zbór Nowa Dęba (Sala Królestwa ul. Wincentego Witosa 11)[16]
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]W latach 2003–2020 miastem partnerskim było również Fermoy w Irlandii[17][18][22]. Współpraca ta została zerwana 12 października 2020 przez stronę irlandzką, w związku z uchwałą Rady Miejskiej Nowej Dęby, ogłaszającej ją „strefą wolną od LGBT”[23].
Ludzie związani z Nową Dębą
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Zarządzenie nr 35 Prezesa Rady Ministrów z dnia 2 marca 1961 r. w sprawie zmiany i ustalenia nazw niektórych miejscowości i obiektów fizjograficznych (M.P. z 1961 r. nr 22, poz. 106).
- ↑ Położenie geograficzne. archiwum.nowadeba.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).
- ↑ Janusz Szkutnik, Józef Świeboda: Almanach Podkarpacki 2000. Wydawnictwo Akces, Rzeszów 1999, s. 41. ISBN 83-907343-3-8.
- ↑ Jerzy Zbigniew Pająk: Historia podziałów administracyjnych w: Mała Ojczyzna Świętokrzyskie. Dziedzictwo kulturowe, red. Grażyna Okła. Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2002, s. 105. ISBN 83-88710-43-5.
- ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 161. ISBN 83-04-02436-5.
- ↑ Historia [online], heidelager.pl [dostęp 2025-01-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-26] .
- ↑ a b c d Sobieniewska-Pyłka, Katarzyna: Na poligonie w Nowej Dębie był... Stalingrad. echodnia.eu, 2009-09-25. [dostęp 2009-11-23]. (pol.).
- ↑ a b c Rys historyczny. archiwum.nowadeba.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).
- ↑ a b Ewa Serwańska Z dębem w herbie, Wydawnictwa Przemysłu Maszynowego WEMA, Warszawa 1978.
- ↑ Rexilius, Friedrich Carl Julius [online], Lexikon der Wehrmacht [dostęp 2025-01-31] [zarchiwizowane z adresu 2021-12-06] .
- ↑ Tomasz Sudoł , Organizacja i działalność Służby Budowlanej (Baudienst) w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1941–1944, „Polska pod Okupacją”, 2, 2016, s. 39 .
- ↑ Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 716.
- ↑ Według statystyk GUS 2009-06-30.
- ↑ Nowa Dęba w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-09] .
- ↑ a b Komitet Miast Bliźniaczych Nowa Dęba – Fermoy – Ploemeur. infoveriti.pl. [dostęp 2009-07-07].
- ↑ a b Marcin Flis: 25-lecie współpracy Fermoy i Ploemeur. archiwum.nowadeba.pl, 2013-02-21. [dostęp 2009-07-07].
- ↑ Pracowita wizyta Suhowoli. archiwum.nowadeba.pl, 2013-02-21. [dostęp 2013-02-21].
- ↑ a b Małgorzata Rokoszewska: To nie byli banderowcy, tylko sympatycy Polski. Super Nowości, 2012-06-14. [dostęp 2012-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-29)].
- ↑ Nowi partnerzy z Ukrainy. archiwum.nowadeba.pl, 2011-11-07. [dostęp 2013-02-21].
- ↑ Wieczór irlandzki z gośćmi z Fermoy. infonowadeba.pl, 2017-09-18. [dostęp 2017-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-21)].
- ↑ Irlandzkie miasto zrywa współpracę z Nową Dębą z powodu uchwały przeciw LGBT. Onet Wiadomości, 2020-10-14. [dostęp 2020-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-14)]. (pol.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Dęba al. Dąbie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 11 .