Nowa Dęba

Nowa Dęba
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Nowa Dęba, fontanna na placu mjr. Jana Gryczmana, 2011 r.
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	tarnobrzeski
Gmina	Nowa Dęba
Prawa miejskie	1961
Burmistrz	Wiesław Kazimierz Ordon
Powierzchnia	16,70 km²
Populacja (01.01.2024); • liczba ludności; • gęstość	; 10 381; 622 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 15
Kod pocztowy	39-460
Tablice rejestracyjne	RTA
	Położenie na mapie gminy Nowa Dęba Nowa Dęba
	Położenie na mapie Polski Nowa Dęba
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Nowa Dęba
	Położenie na mapie powiatu tarnobrzeskiego Nowa Dęba
	50°24′53″N 21°45′12″E/50,414722 21,753333
TERC (TERYT)	1820044
SIMC	0980636
	Urząd miejskiul. Rzeszowska 3; 39-460 Nowa Dęba
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Informacje w Wikipodróżach
	Wiadomości w Wikinews
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Ten artykuł od 2010-06 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Uwagi: Zwłaszcza sekcja historia, uzupełnić sekcję Historia o dawniejsze dzieje miejscowości.
Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Nowa Dęba (do 1961 Dęba^[2]) – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie tarnobrzeskim, siedziba władz miejsko-wiejskiej gminy Nowa Dęba.

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego.

Geografia

Miasto położone jest wśród lasów Puszczy Sandomierskiej przy drodze krajowej DK9^[3], będącej częścią drogi europejskiej E371. Przez południowe krańce miasta przebiega odcinek drogi wojewódzkiej nr 872. Nowa Dęba położona jest przy linii kolejowej nr 71.

Historia

Początki miejscowości sięgają XVII wieku, kiedy istniała wieś o nazwie Dęba^[4]. Leżała ona w Małopolsce, w ziemi sandomierskiej^[5]. W jej okolicy płynęła rzeczka Dęba, a w 1414 wzmiankowany był las koło pobliskiego Machowa, również zwany Dębą^[6].

Powstanie Nowej Dęby wiąże się z założeniem na obszarze Puszczy Sandomierskiej Centralnego Okręgu Przemysłowego. W niewielkiej wsi Dęba postanowiono wybudować wytwórnię amunicji nr 3. Jej organizatorem i pierwszym dyrektorem był płk Jan Szypowski, wcześniejszy wicedyrektor Wytwórni Amunicji nr 2 w Skarżysku-Kamiennej. Wpływ na wybór lokalizacji miała obecność poligonu wojskowego, na którym można było przeprowadzać próby z amunicją, oraz bliskość zakładów przemysłu metalowego i chemicznego. Pieniądze na budowę fabryki pochodziły z francuskiej pożyczki zbrojeniowej. W 1938 roku rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego dla przybywających z różnych stron Polski fachowców, głównie kadry technicznej. Oprócz infrastruktury technicznej powstało osiedle mieszkaniowe, szkoła, szpital, stołówka oraz basen kąpielowy o wymiarze 50 m.

Po wybuchu II wojny światowej Dębę zajęli Niemcy, którzy przystosowali fabrykę do swoich celów wojennych. Na dębskim poligonie, przekształconym w poligon Wehrmachtu „Południe” (Truppenübungsplatz „Süd“) o statusie wydzielonej jednostki administracyjnej^[7], generał Friedrich Paulus przeprowadzał wiosną 1941 symulacje taktyczne w ramach bezpośrednich przygotowań do agresji na Związek Radziecki^[8]^[9]^[10]. Zgodnie z przekazem mieszkańców Paulus zajmował wówczas białą willę dyrektorską Szypowskiego, znaną później jako Paulusówka^[8]^[9]. Informację tę dementował po latach miejscowy historyk Władysław Bajda, który podczas wojny pracował w tzw. wzorcowym folwarku^[8], a kwerenda przeprowadzona^{[przez kogo?]} w Bundesarchiv-Militärarchiv(inne języki) we Fryburgu Bryzgowijskim w 2008 roku miała wykazać, że Paulus nigdy nie odwiedził Dęby^{[potrzebny przypis]}. Bajda wskazał natomiast, że w willi kwaterował skierowany do Dęby w marcu 1943 generał Friedrich Rexilius^[8], od 1 kwietnia 1943 komendant poligonu „Południe”^[11].

Od października 1940 do kwietnia 1942 roku na terenie poligonu Wehrmachtu w Dębie funkcjonował pierwszy centralny obóz karny Baudienstu, przeniesiony następnie do kamieniołomu Libana w Krakowie (obóz Liban)^[12].

29 lipca 1944 roku Dęba została zajęta przez oddziały Armii Czerwonej. Ku czci poległych w walkach na pl. Zwycięstwa ustawiono po wojnie pomnik w formie czołgu^[13].

Po wojnie fabryka amunicji została odbudowana i przekształcona w przedsiębiorstwo państwowe o nazwie Zakłady Metalowe „Dezamet”. Wtedy właśnie nastąpił największy rozwój tego zakładu oraz miejscowości. Zakłady Metalowe obok wyrobów zbrojeniowych produkowały żelazka, gofrownice, silniki motocyklowe, motorowerowe i łodziowe. W 1957 roku powstał drugi ważny zakład – Spółdzielnia Inwalidów „Zjednoczenie”, która na stałe związała się z miastem, pełniąc również ważną rolę społeczną, jaką jest integracja osób niepełnosprawnych z resztą mieszkańców miasta. Nadanie praw miejskich Dębie miało miejsce 31 grudnia 1961 roku. Wtedy też zmieniono nazwę na Nowa Dęba^[9]^[10]. Obecnie jedna z ulic Nowej Dęby oraz Ośrodek Szkolenia Poligonowego Wojsk Lądowych noszą imię płk. Jana Szypowskiego („Leśnika”).

Demografia

Liczba mieszkańców miasta: 11 443, całej gminy Nowa Dęba: 18 301^[14].

Piramida wieku mieszkańców Nowej Dęby w 2014 roku^[15].

Gospodarka

W mieście znajdują się tereny należące do Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Euro-Park Wisłosan”, w której znajdują się m.in. Zakłady Metalowe „Dezamet” wchodzące w skład Grupy Kapitałowej Bumar. W pobliżu miejscowości znajduje się duży poligon wojskowy należący do jednostki wojskowej nr 2090 (m.in. wynajmowany na ćwiczenia wojsk NATO).

Siedziba Nadleśnictwa Nowa Dęba.

Galeria

Plac mjra Jana Gryczmana (2018)
Przystanek dworcowy (2019)
ul. 1 Maja (2011)
ul. Jana Pawła II (2019)
Aleja Zwycięstwa (2019)
Świetlica szkolna, „Paulusówka”

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki:

Świadkowie Jehowy:

zbór Nowa Dęba (Sala Królestwa ul. Wincentego Witosa 11)^[16]

Miasta partnerskie

Ploemeur^[17]^[18]
Suhowola^[19] do 2011^[20]
Komarno^[20]^[21]

W latach 2003–2020 miastem partnerskim było również Fermoy w Irlandii^[17]^[18]^[22]. Współpraca ta została zerwana 12 października 2020 przez stronę irlandzką, w związku z uchwałą Rady Miejskiej Nowej Dęby, ogłaszającej ją „strefą wolną od LGBT”^[23].

Ludzie związani z Nową Dębą

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Nową Dębą.

Zobacz też

Nowa Dęba (przystanek kolejowy)

Przypisy

↑ ^a ^b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
↑ Zarządzenie nr 35 Prezesa Rady Ministrów z dnia 2 marca 1961 r. w sprawie zmiany i ustalenia nazw niektórych miejscowości i obiektów fizjograficznych (M.P. z 1961 r. nr 22, poz. 106).
↑ Położenie geograficzne. archiwum.nowadeba.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).
↑ Janusz Szkutnik, Józef Świeboda: Almanach Podkarpacki 2000. Wydawnictwo Akces, Rzeszów 1999, s. 41. ISBN 83-907343-3-8.
↑ Jerzy Zbigniew Pająk: Historia podziałów administracyjnych w: Mała Ojczyzna Świętokrzyskie. Dziedzictwo kulturowe, red. Grażyna Okła. Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2002, s. 105. ISBN 83-88710-43-5.
↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 161. ISBN 83-04-02436-5.
↑ Historia [online], heidelager.pl [dostęp 2025-01-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-26] .
↑ ^a ^b ^c ^d Sobieniewska-Pyłka, Katarzyna: Na poligonie w Nowej Dębie był... Stalingrad. echodnia.eu, 2009-09-25. [dostęp 2009-11-23]. (pol.).
↑ ^a ^b ^c Rys historyczny. archiwum.nowadeba.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).
↑ ^a ^b Ewa Serwańska Z dębem w herbie, Wydawnictwa Przemysłu Maszynowego WEMA, Warszawa 1978.
↑ Rexilius, Friedrich Carl Julius [online], Lexikon der Wehrmacht [dostęp 2025-01-31] [zarchiwizowane z adresu 2021-12-06] .
↑ TomaszT. Sudoł TomaszT., Organizacja i działalność Służby Budowlanej (Baudienst) w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1941–1944, „Polska pod Okupacją”, 2, 2016, s. 39 .
↑ Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 716.
↑ Według statystyk GUS 2009-06-30.
↑ Nowa Dęba w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-09] .
↑ ^a ^b Komitet Miast Bliźniaczych Nowa Dęba – Fermoy – Ploemeur. infoveriti.pl. [dostęp 2009-07-07].
↑ ^a ^b Marcin Flis: 25-lecie współpracy Fermoy i Ploemeur. archiwum.nowadeba.pl, 2013-02-21. [dostęp 2009-07-07].
↑ Pracowita wizyta Suhowoli. archiwum.nowadeba.pl, 2013-02-21. [dostęp 2013-02-21].
↑ ^a ^b Małgorzata Rokoszewska: To nie byli banderowcy, tylko sympatycy Polski. Super Nowości, 2012-06-14. [dostęp 2012-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-29)].
↑ Nowi partnerzy z Ukrainy. archiwum.nowadeba.pl, 2011-11-07. [dostęp 2013-02-21].
↑ Wieczór irlandzki z gośćmi z Fermoy. infonowadeba.pl, 2017-09-18. [dostęp 2017-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-21)].
↑ Irlandzkie miasto zrywa współpracę z Nową Dębą z powodu uchwały przeciw LGBT. Onet Wiadomości, 2020-10-14. [dostęp 2020-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-14)]. (pol.).

Linki zewnętrzne

Dęba al. Dąbie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 11 .

[PopulacjaPowierzchnia-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).

[2] Zarządzenie nr 35 Prezesa Rady Ministrów z dnia 2 marca 1961 r. w sprawie zmiany i ustalenia nazw niektórych miejscowości i obiektów fizjograficznych (M.P. z 1961 r. nr 22, poz. 106).

[3] Położenie geograficzne. archiwum.nowadeba.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).

[4] Janusz Szkutnik, Józef Świeboda: Almanach Podkarpacki 2000. Wydawnictwo Akces, Rzeszów 1999, s. 41. ISBN 83-907343-3-8.

[5] Jerzy Zbigniew Pająk: Historia podziałów administracyjnych w: Mała Ojczyzna Świętokrzyskie. Dziedzictwo kulturowe, red. Grażyna Okła. Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2002, s. 105. ISBN 83-88710-43-5.

[6] Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987, s. 161. ISBN 83-04-02436-5.

[7] Historia [online], heidelager.pl [dostęp 2025-01-22] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-26] .

[KSP-8] Sobieniewska-Pyłka, Katarzyna: Na poligonie w Nowej Dębie był... Stalingrad. echodnia.eu, 2009-09-25. [dostęp 2009-11-23]. (pol.).

[rys-9] Rys historyczny. archiwum.nowadeba.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).

[WEMA-10] Ewa Serwańska Z dębem w herbie, Wydawnictwa Przemysłu Maszynowego WEMA, Warszawa 1978.

[11] Rexilius, Friedrich Carl Julius [online], Lexikon der Wehrmacht [dostęp 2025-01-31] [zarchiwizowane z adresu 2021-12-06] .

[12] TomaszT. Sudoł TomaszT., Organizacja i działalność Służby Budowlanej (Baudienst) w dystrykcie lubelskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1941–1944, „Polska pod Okupacją”, 2, 2016, s. 39 .

[13] Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 716.

[14] Według statystyk GUS 2009-06-30.

[populacja2016-15] Nowa Dęba w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[16] Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-09] .

[test-17] Komitet Miast Bliźniaczych Nowa Dęba – Fermoy – Ploemeur. infoveriti.pl. [dostęp 2009-07-07].

[test2-18] Marcin Flis: 25-lecie współpracy Fermoy i Ploemeur. archiwum.nowadeba.pl, 2013-02-21. [dostęp 2009-07-07].

[19] Pracowita wizyta Suhowoli. archiwum.nowadeba.pl, 2013-02-21. [dostęp 2013-02-21].

[test4-20] Małgorzata Rokoszewska: To nie byli banderowcy, tylko sympatycy Polski. Super Nowości, 2012-06-14. [dostęp 2012-06-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-29)].

[test5-21] Nowi partnerzy z Ukrainy. archiwum.nowadeba.pl, 2011-11-07. [dostęp 2013-02-21].

[test3-22] Wieczór irlandzki z gośćmi z Fermoy. infonowadeba.pl, 2017-09-18. [dostęp 2017-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-21)].

[23] Irlandzkie miasto zrywa współpracę z Nową Dębą z powodu uchwały przeciw LGBT. Onet Wiadomości, 2020-10-14. [dostęp 2020-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-14)]. (pol.).

[a-24] zas okupacji 1939–45 powiat włączono do Landkreis Debica (dystrykt krakowski, GG), oprócz gminy Radomyśl, włączonej do Landkreis Kraśnik (dystrykt lubelski, GG)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[A]

Miasta na prawach powiatu	Krosno Przemyśl Rzeszów Tarnobrzeg
Miasta powiatowe	Brzozów Dębica Jarosław Jasło Kolbuszowa Krosno Lesko Leżajsk Lubaczów Łańcut Mielec Nisko Przemyśl Przeworsk Ropczyce Rzeszów Sanok Stalowa Wola Strzyżów Tarnobrzeg Ustrzyki Dolne
Miasta gminne	Baranów Sandomierski Bircza Błażowa Boguchwała Brzostek Cieszanów Dubiecko Dukla Dynów Głogów Małopolski Iwonicz-Zdrój Jawornik Polski Jedlicze Kańczuga Kołaczyce Narol Nowa Dęba Nowa Sarzyna Oleszyce Pilzno Pruchnik Przecław Radomyśl Wielki Radymno Rudnik nad Sanem Rymanów Sędziszów Małopolski Sieniawa Sokołów Małopolski Tyczyn Ulanów Zagórz Zaklików

Miasto	Nowa Dęba
Wsie	Alfredówka Buda Stalowska Chmielów Cygany Jadachy Rozalin Tarnowska Wola
Części miasta	Dęba Dęba-Osiedle Poręby Dębskie
Części wsi	Bardo Berówka Biele Borek Ciosy Desne Duża Ulica Gawralin Gęś Głodyniec Górka (Alfredówka) Górka (Chmielów) Górka (Jadachy) Góry Grądki Hermanówka Kępa Koniec Kozielec Leszcze Lipka Łan Mała Uliczka Mogiły Mokre Na Granicy Nad Szosą Nadszosie Piaski Pod Górą Pod Kółkiem Podlesie Poręba Przybowe Bardo Sztymber Szubienica Zagroble Zagumnie Zajęczy Ług Zapłocie

Miasta	Baranów Sandomierski Nowa Dęba
Gminy miejsko-wiejskie	Baranów Sandomierski Nowa Dęba
Gminy wiejskie	Gorzyce Grębów

Przynależność wojewódzka	woj. lwowskie (1920–39) woj. rzeszowskie (1945–75)
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)	Baranów (od 1934) Rozwadów (od 1934) Tarnobrzeg (od 1934)
Miasteczka (1920–34)	Baranów (→) Radomyśl nad Sanem Rozwadów (→) Tarnobrzeg (→)
Gminy miejskie (1920–39 →^[A] i 1945–75)	Baranów (Sandomierski) Nowa Dęba (od 1961) Rozwadów (do 1973) Tarnobrzeg
Osiedla (1954–72)	Dęba (1954–61)
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–39 →^[A], 1945–54 i 1973–75)	Antoniów (do 1935) Baranów (Sandomierski) Charzewice Chmielów (do 1954) Dęba (de facto 1944–54, de jure 1949–54 oraz w 1973) Gorzyce (od 1973) Grębów Nowa Dęba (od 1973/74) Radomyśl nad Sanem^[A] (od 1935) Tarnobrzeg Trześń (do 1954) Zaleszany (od 1973) Zbydniów (do 1954)
Gromady (1954–72)	Antoniów (1954–72) Baranów Sandomierski (1954–72) Charzewice (1954–72) Chmielów (1954–72) Chodków (← 1960–72) Chwałowice (1954–60) Dąbrowica (1954–72) Dęba (1954–72) Dęba (Osiedle) (1954) Gorzyce (1954–72) Grębów (1954–72) Jadachy (1954–60) Jastkowice (1954–61 →) Jeziorka (1954–60) Miechocin (1954–72) Mokrzyszów (1954–72) Radomyśl n/Sanem (1954–72) Rzeczyca Długa (1954–68) Sobów (1954–61) Stale (1954–60) Ślęzaki (1954–60) Tarnowska Wola (1954–60) Trześń (1954–72) Turbia (1954–61) Wielowieś (1954–72) Wola Baranowska (1954–72) Wola Rzeczycka (1954–60) Wrzawy (1954–61) Wydrza (1954–68) Zaleszany (1954–72) Zbydniów (1954–72)