Marksizm

Karol Marks

Marksizm – w wąskim tego słowa znaczeniu światopogląd wywodzący się z pism Karola Marksa.

Inspiracje

Myśl Marksa rozwijała się pod wpływem dwóch sprzecznych tendencji – determinizmu i aktywizmu. Z jednej strony Marks wierzył, że historią i rozwojem społeczeństw rządzą prawa deterministyczne, a studiowanie historii pozwoli poznać je i przewidywać przyszłe zmiany, z drugiej zaś uważał, że mimo wszystko można tę historię zmieniać – Filozofowie dotąd tylko objaśniali świat, chodzi jednak o to, by go zmieniać.

Źródła marksizmu

Teoria Marksa, nazwana przezeń "materializmem historycznym", a przez Engelsa "socjalizmem naukowym" lub "materializmem dialektycznym", opiera się na heglowskiej tezie, że historia przejawia się w dialektyce – ścieraniu się przeciwstawnych sił. Georg Wilhelm Friedrich Hegel był filozofem idealistycznym i uważał, że świat materialny jest światem pozorów, natomiast rzeczywistość jest idealna. Marks zaadaptował na potrzeby swojego systemu pojęcie dialektyki, odrzucił jednak idealizm Hegla. Kontynuował tu materialistyczne idee Ludwika Feuerbacha. Podobnie jak Hegel i inni filozofowie, Marks odróżniał pozory od rzeczywistości, jednak jego zdaniem tylko uwarunkowane historycznie i społecznie ideologie uniemożliwiają ludziom jasny ogląd warunków materialnych w jakich żyją.

Ważny wpływ na poglądy Marksa wywarło dzieło Engelsa Położenie klasy robotniczej w Anglii w 1844 roku (1845), które nasunęło Marksowi koncepcję walki klasowej i pogląd, że klasa robotnicza jest siłą społeczną, która dokona rewolucji.

Najważniejsze pojęcia

Marks rozważał problem alienacji – dokonując kolejnego zapożyczenia od Hegla dokonał jego reinterpretacji w duchu materializmu. Według Marksa sytuacja, gdy ktoś rezygnuje z własnej siły roboczej – własnej zdolności przekształcania świata – jest równoznaczne z alienacją swojej natury. Marks opisał formę alienacji jako fetyszyzm towarowy – jego zdaniem ludzie nabierają przekonania, że rzeczy, które wytwarzają, oraz narzędzia produkcji mają samoistną wartość, a nie włożona w produkty siła robocza i wtedy sprowadzają stosunki społeczne do wymiany handlowej.

Rola religii

"Cierpienie religijne jest jednocześnie wyrazem rzeczywistego cierpienia i protestem przeciw niemu. Religia jest ulgą dla udręczonego stworzenia, sercem w świecie pozbawionym serca i duszą pośród bezdusznych warunków. Religia jest opium ludu."

Marksowska krytyka kapitalizmu

Marks twierdził, że alienacja siły roboczej (i wynikający z niej fetyszyzm towarowy) jest cechą charakterystyczną kapitalizmu, choć przed pojawieniem się kapitalizmu w Europie istniały rynki, na których producenci i handlowcy kupowali i sprzedawali dobra. Według Marksa kapitalistyczne stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sama stała się dobrem – gdy chłopi uzyskali możliwość sprzedaży swojej siły roboczej i zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już własnej ziemi ani narzędzi produkcji. Ludzie sprzedają swoją siłę roboczą, gdy akceptują wynagrodzenie za to co produkują w danym okresie (czyli – nie sprzedają wytworów pracy, ale samą pracę). W zamian za siłę roboczą otrzymują pieniądze, pozwalające im przeżyć. Tych, którzy są zmuszeni sprzedawać własną siłę roboczą, by przeżyć Marks nazwał "proletariuszami", a tych, którzy kupują siłę roboczą – "kapitalistami" lub "burżuazją".

Marks odróżniał kapitalistów od handlarzy. Handlarze kupują dobra na jednym rynku i sprzedają na innym. Ponieważ prawo popytu i podaży działa tylko w obrębie jednego rynku, częstokroć występuje różnica wartości tego samego dobra na różnych rynkach i handlarze starają się wykorzystywać te różnice. Kapitaliści natomiast wykorzystują różnice między wartością siły roboczej, a wartościami innych dóbr na jednym rynku. Zdaniem Marksa w każdym przemyśle, który się rozwija, wartość siły roboczej jest niższa niż wartość wyprodukowanych przez nią dóbr i nazwał tę różnicę wartością dodatkową. To właśnie wartość dodatkowa jest źródłem zysku kapitalisty.

Kapitalistyczne sposoby produkcji umożliwiają duże tempo rozwoju, ponieważ kapitalista może i ma motywację do inwestowania zysków w nowe technologie. Marks uważał kapitalistów za klasę najbardziej rewolucyjną w historii, ponieważ stale rewolucjonizuje środki produkcji, ale był przekonany o podatności kapitalizmu na nieuchronne cykliczne kryzysy. Wykazywał, że kapitaliści inwestują coraz więcej w nowe technologie, a coraz mniej w pracę. Ponieważ to wartość dodana jest źródłem zysku stopa zysku maleje wraz że wzrostem gospodarczym i gdy spadnie poniżej pewnego poziomu, nastąpi recesja, co doprowadzi do zapaści niektórych gałęzi ekonomii. Marks wnioskował dalej, że również wartość siły roboczej spadnie co umożliwi kapitalistom inwestycje w nowe technologie i rozwój nowych sektorów ekonomii.

Marks wierzył, że cykl rozwój-zapaść-rozwój będzie przerywany coraz poważniejszymi kryzysami. Co więcej, długofalowym następstwem opisanego procesu miał być dalszy wzrost bogactwa klas posiadających i postępująca nędza proletariatu. Tylko przejęcie środków produkcji przez proletariat dokonałoby zasadniczych zmian stosunków społecznych. Korzyści z rozwoju gospodarczego objęłyby wszystkich, a ekonomika byłaby mniej narażona na cykliczne kryzysy. Może to umożliwić tylko rewolucja proletariacka przeciwko władzy kapitalistów.

Rewolucja społeczna

Koncepcja rewolucji społecznej Marksa nie odrzuca drogi pokojowej, jak i wystąpienia zbrojnego. Podkreśla jednak, że jest to głęboki przewrót w ekonomicznym, politycznym i ideologicznym życiu społecznym. Rewolucja ma szanse powodzenia w krajach dobrze rozwiniętych gospodarczo, krajach kapitalistycznych, gdzie masy robotników są największe, bo to na nich opiera się ciężar jej wywołania. Celem rewolucji socjalistycznej jest obalenie istniejących stosunków władczych i powołanie do życia państwa socjalistycznego będącego tworem przejściowym w budowie komunistycznego świata. Zwycięstwo rewolucji jest nieuchronne.

"Komuniści uważają za niegodne ukrywanie swych poglądów i zamiarów. Oświadczają oni otwarcie, że cele ich mogą być osiągnięte jedynie przez obalenie przemocą całego dotychczasowego ustroju społecznego. Niechaj drżą panujące klasy przed rewolucją komunistyczną. Proletariusze nie mają w niej nic do stracenia prócz swych kajdan. Do zdobycia mają cały świat." (Manifest komunistyczny).

ZSRR

Plik:Lenin CL.jpg

Lenin

W 1917 roku, podczas I wojny światowej w Rosji doszło do rewolucji październikowej. W jej wyniku przywódca radykalnego nurtu w rosyjskiej socjaldemokracji, określanego jako "bolszewicy", Włodzimierz Lenin, przejął władzę, ustanawiając państwo, które nazywało się "socjalistycznym" (Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka) – później w wyniku dodania kolejnych republik radzieckich, wykształcił się Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Wielu marksistów, takich jak Karl Kautsky, główny teoretyk tego nurtu po śmierci Marksa i Engelsa, odmawiało jednak ZSRR tego miana i wskazywało, że niedemokratyczny charakter państwa radzieckiego jest sprzeczny z koncepcją socjalizmu, a próba jego budowy w kraju niedorozwiniętym gospodarczo jest sprzeczna z założeniami materializmu historycznego i skazana na porażkę.

Bolszewicy postanowili zlikwidować klasy wyzyskujące (burżuazję, obszarników) oraz wprowadzić państwową własność i zarządzanie gospodarką. Polityczne organizacje współdziałające z bolszewikami i przyjmujące platformę leninowską określały się jako "komunistyczne". Organizacje inspirujące się marksizmem i krytyczne wobec ZSRR określa się dla odróżnienia jako "socjalistyczne".

Współczesność w Polsce

W Polsce marksizm jest obecnie filozofią mało popularną, chociaż nadal powstają na jego temat prace. Działa również założone w Warszawie w 1990 roku Stowarzyszenie Marksistów Polskich, którego przewodniczącym był prof. Jarosław Ładosz, jeden z głównych marksistów w PRL. Do nielicznej grupy akademików przyznających się do tradycji marksistowskiej należeli w III RP: prof. Jacek Tittenbrun,prof.Szablon:Jerzy Kochan prof. Stanisław Kozyr-Kowalski, dr Piotr Kendziorek, dr August Grabski, dr Jan Sowa. Duże znaczenie w recepcji marksizmu w Polsce po 1989 r. odegrało "Dalej! pismo socjalistyczne", na łamach którego ukazują się tłumaczenia tekstów takich zachodnich myślicieli marksistowskich jak: Ernest Mandel, David Harvey, Daniel Bensaïd, Michael Löwy, Terry Eagleton, Moishe Postone, Enzo Traverso.

Krytyka marksizmu

Kwestie ekonomiczne

Krytycy teorii ekonomicznych związanych z marksizmem najczęściej wskazują na fakt, że nigdzie na świecie budowanie gospodarki na podstawie tych teorii się nie sprawdziło, powodując wcześniej czy później fatalne konsekwencje.

Również przewidywania rozwoju ekonomii zamożnych krajów opartych na gospodarce wolnorynkowej, ustalonych na rzekomo słusznych prawach dialektyki materialistycznej, zupełnie się nie sprawdziły. Przewidywane przez Marksa ubożenie mas robotniczych na skutek koncentracji kapitału nigdy nie nastąpiło, zauważa się jednak, że w najbardziej liberalnych krajach pomimo wzrostu płac panuje ogromna rozpiętość dochodów między kadrami zarządzającymi a zwykłymi pracownikami. Najwyraźniej, wbrew Marksowi, decydującym czynnikiem wzrostu zamożności tych państw stał się wzrost produktywności na skutek stałego postępu technicznego i organizacyjnego, za którym szedł stały wzrost dochodów najemnych pracowników.

Kwestie ideologiczne

Marksizm jako "świecką religię" opisywał Raymond Aron, na teorie "gnostycyzmu" intelektualnego wskazywał Alain Besançon, skłonności millenarne w polityce marksistowskiej analizował Norman Cohn, krytykę "polityki celów" przedstawił Michael Oakeshott.

Według Kołakowskiego postulaty Marksa miały konkretne, praktyczne konsekwencje, w tym totalitaryzm i upadek ekonomiczny gospodarki planowej. Wbrew tezom zwolenników marksizmu, patologie ZSRR nie były to "wypaczeniami" idei Marksa tylko ich logicznymi konsekwencjami.

Od lat 70-tych socjologowie prognozowali upadek komunizmu na gruncie dwóch teorii - geopolitycznej i materializmu historycznego.

Obrona marksizmu

Niemniej jednak marksistowskie doktryny w dziedzinie gospodarki, a także rzeczywistości społecznej, właściwie nie zostały wprowadzone w żadnym z krajów "komunistycznych" czy realnego socjalizmu. Ustrój gospodarczy opierał się na gospodarce nakazowo rozdzielczej, gdy tymczasem esencją marksizmu był nie model zarządzania, lecz forma własności środków produkcji. Paradoksalnie, bliższe temu modelowi jest zjawisko rozdawania akcji pracownikom prywatyzowanych zakładów (własność środków produkcji w rękach robotników). Także społeczeństwa krajów oficjalnie komunistycznych miały raczej strukturę społeczeństwa oligarchicznego, która daleka była od modelu społeczeństwa bezklasowego. Marks opowiadał się na przykład za progresją podatkową, która obowiązuje w prawie wszystkich krajach Europy, Ameryki i Azji.

Obrońcy marksizmu wskazują również na to, iż pisząc o ubożeniu mas Marks nie miał na myśli bezpośredniego pogarszania się sytuacji klasy robotniczej, lecz pogarszanie się jej położenia w porównaniu z sytuacją posiadających (a zatem wzrost różnic społecznych), które to zjawisko faktycznie ma miejsce w krajach o zminimalizowanym udziale państwa w gospodarce (jak pinochetowskie Chile). Należy również zwrócić uwagę na fakt, że podnoszenie płac pracowników nigdy nie było związane wyłącznie z postępem cywilizacyjnym i dobrą wolą przedsiębiorców, lecz wiązało się również z dynamicznym rozwojem ruchu robotniczego, który w sposób coraz bardziej świadomy i zorganizowany upominał się o prawa robotników. Tym samym pierwotny kapitalizm, nieposiadający żadnych ograniczeń w zakresie akumulacji kapitału, który opisywał Marks w swoich dziełach, uległ istotnej modyfikacji - i to za sprawą oddziaływania samej myśli marksistowskiej.

Amerykański noblista w dziedzinie ekonomii Joseph Stiglitz w dziele Whither socialism? stawia tezę, że Marks niekoniecznie mylił się w swoich teoriach, gdyż Związek Radziecki w latach pięćdziesiątych był jednym z najszybciej rozwijających się krajów świata. Rozwijał się tam bardzo przemysł ciężki, Związek Radziecki wysłał chociażby w kosmos pierwszego człowieka i sztucznego satelitę. Według Stiglitza, który postuluje istnienie gospodarki mieszanej z sektorem prywatnym i publicznym, Marks nie mógł jednak przewidzieć, jakie zmiany zajdą w gospodarce, jakie znaczenie zyskają w wytwarzaniu PKB usługi, które obecnie w krajach rozwiniętych stanowią od 60% do 80% PKB, gdyż w czasach Marksa o sile gospodarki decydował rozwój przemysłu (w terminologii marksistowskiej "środków produkcji"). Nie mógł także przewiedzieć, jak daleko zmienią się technologie: od pracy ręcznej i mechanicznej w XIX wieku do zautomatyzowanej i skomputeryzowanej w XX wieku.

Zobacz też

• komunizm
• ekonomia marksistowska
• luksemburgizm

Linki zewnętrzne

• Stowarzyszenie Marksistów Polskich
• Problem ekonomicznej kalkulacji w państwie socjalistycznym
• Jerzy Kochan "Wolność a marksizm"
• Teksty marksistów po polsku