Edward Abramowski

Edward Abramowski
Imię i nazwisko przy narodzeniu	Józef Edward Abramowski
Data i miejsce urodzenia	17 sierpnia 1868 Stefanin
Data i miejsce śmierci	21 czerwca 1918 Warszawa
Zawód	Filozof, psycholog, socjolog
Alma Mater	Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet Genewski

Józef Edward Abramowski (ur. 17 sierpnia 1868 w Stefaninie w pow. wasylkowskim w gub. kijowskiej, zm. 21 czerwca 1918 w Warszawie) – polski myśliciel polityczny, filozof, psycholog i socjolog. Bliski przyjaciel Stefana Żeromskiego, pierwowzór Szymona Gajowca w powieści „Przedwiośnie”, wolnomularz.

Wojciech Giełżyński wskazuje, że „abramowszczyzna” zabarwiała nie tylko program ludowo-demokratycznej opozycji PSL przeciw ustrojowi komunistycznemu „demokracji ludowej”, ale także działaczy socjalizmu humanistycznego w PPS. Także Komitet Obrony Robotników, a nawet „Solidarność”, miały swoje korzenie w filozofii Edwarda Abramowskiego. Był (i jest) on uważany za „przywódcę duchowego” przez tworzone w Polsce organizacje anarchistyczne.

Życiorys

Młodość i lata nauki

Edward Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 roku w Stefaninie, w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Był wychowywany w duchu romantyzmu i w atmosferze powstańczych wspomnień. Miał dobry kontakt z obojgiem rodziców. Matka Jadwiga zmarła, gdy miał on zaledwie 10 lat. Jego ojciec, Edward, był z wykształcenia prawnikiem. Edward miał także starszą siostrę Marię.

Po śmierci matki, wraz z ojcem i siostrą przeniósł się w 1879 roku do Warszawy. Tam rozpoczął prywatną edukację u takich nauczycieli jak: Maria Konopnicka, poprzez którą poznał członków I Proletariatu, Zygmunt Pietkiewicz i Konrad Prószyński. W tym czasie zaczytywał się także w literaturze pozytywistycznej, w dziełach Spencera, Darwina, a także Marksa. Na skutek obserwacji biedy, wykształca się w nim zmysł społeczny. W artykułach Pogadanki o rzeczach pożytecznych (1883) i Pogadanki z gospodarstwa społecznego (1884) głosił idee społecznej edukacji, pomocy i współdziałania oraz samodoskonalenia. Skupiał się w nich na idei braterstwa ludzi, która była istotna w całej jego późniejszej twórczości.

Abramowski był dobrym mówcą i nierzadko udawało mu się przekonywać starszych działaczy I Proletariatu do swoich racji.

Studia

W 1885 roku Abramowski rozpoczął studia fizyczne i biologiczne na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Zakładał tam kółka młodzieży socjalistycznej, współorganizował przemyt nielegalnej literatury z zagranicy.

W latach 1886–1889 studiował filozofię na uniwersytecie w Genewie. Był aktywistą w grupie polskich studentów należących do Zjednoczenia Młodzieży Polskiej. Poświęcił się pracy agitacyjnej, utrzymywał kontakty z kołami rewolucyjnymi w kraju, nauczał w kółkach robotniczych. Te zajęcia pochłonęły go tak bardzo, że wreszcie porzucił studia.

Działalność polityczna i publicystyczna

Na początku 1889 roku Abramowski wrócił do Warszawy. Zaangażował się w pracę nad II Proletariatem i w działalność publicystyczną. Jego artykuły ukazywały się w Bibliotece Robotnika Polskiego i w Tygodniku Powszechnym. W takich publikacjach jak Rewolucja robotnicza, Odkrycie dra Kocha, Dzień roboczy Abramowski skupiał się na marksistowskiej krytyce kapitalizmu. Wskazywał, że własność prywatna jest źródłem wyzysku, pisał także o rewolucji społecznej jako o drodze do nowego ustroju. W związku ze sprzeciwem wobec stosowania terroru Abramowski, wraz z kilkoma innymi działaczami, opuścił szeregi II Proletariatu i założył nową organizację – Zjednoczenie Robotnicze, które koncentrowało się na pracy propagandowo-oświatowej w środowisku robotniczym.

Po śmierci żony Stanisławy Motz wiosną 1893 roku Abramowski wpadł w głęboką depresję. W listopadzie 1892 roku wziął udział w paryskim zjeździe zjednoczeniowym socjalistów polskich, na którym powstała Polska Partia Socjalistyczna. Został wybrany do władz nowo utworzonego Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich.

Choroba i rewizja poglądów

Z powodu gruźlicy Abramowski wyjechał na leczenie do Szwajcarii. Zrezygnował z praktycznej działalności politycznej i poświęcił się studiom psychologicznym i socjologicznym. W tym czasie dokonuje także rewizji swoich poglądów – odchodzi od ruchu robotniczego i marksizmu. Głosi potrzebę wyjścia poza marksizm i uzupełnienia go niezbędnymi dla teorii społecznej treściami. Akcentuje podmiotowy charakter ludzkiego istnienia i konieczność przemiany moralnej przed proponowanymi zmianami społecznymi.

Wyjechał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w życie ideałów komunizmu i bezpaństwowości, jako anarchista, choć może nie chciał sobie tego uświadamiać.

– K. Krzeczkowski „Wstęp”, w: E. Abramowski, Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie pism o treści filozoficznej i społecznej, Warszawa 1924, s. XXVI

Na początku 1897 roku wrócił do Warszawy. Jego przemiana światopoglądowa jest wyraźna.

Abramowski za najważniejsze zadanie uważał teraz refleksję badawczą, działalność publiczną i rozpowszechnianie nowej idei etyki. W takich pracach jak: Zagadnienia socjalizmu, Pierwiastki indywidualne w socjologii, Program wykładów nowej etyki czy Etyka a rewolucja, zwracał uwagę na istotną rolę zmian etycznych w procesach społecznych i konieczność pierwszeństwa rewolucji moralnej przed zmianami społecznymi, samoorganizację i zmianę moralności ludzkiej.

W latach 1898–1900 Abramowski prowadził wszechstronną działalność. Angażował się w pracę kół samokształceniowych i tajnych kursów szerzących niezależną oświatę oraz myśl niepodległościową, podejmował inicjowanie grup kształcących się etycznie i propagujących hasła odnowy moralnej. Organizował także komuny głoszące i realizujące postulaty życia etycznego. W tym czasie, poza działalnością społeczną, rozwijał także swoje zainteresowania psychologiczne.

W 1904 roku opublikował rozprawę Socjalizm a państwo. Zindywidualizowany, wolny i twórczy człowiek jest dla niego podstawową wartością. W dziele tym znajduje się także krytyka socjalizmu państwowego (i samego państwa) oraz postulat bezpaństwowej organizacji społeczeństwa w formie wolnych zrzeszeń.

Abramowski współpracował także z Polskim Związkiem Ludowym, napisał postępowy program dla wsi.

Po 1905 roku, zwłaszcza po upadku rewolucji, poświęcił się idei kooperacji, o której napisał takie prace jak: Zasada respubliki kooperatywnej, Znaczenie współdzielczości dla demokracji, Idee społeczne kooperatyzmu oraz Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego. Abramowski opowiadał się za likwidacją państwa i zastąpieniem go związkiem kooperatywnym zrzeszającym – na zasadzie dobrowolności – wolnych wytwórców, odpowiadających w granicach swych obowiązków za kształtowanie losów własnych oraz świadomie angażujących się w życie społeczne. Przyczynił się do powstania Towarzystwa Kooperatystów, był współzałożycielem pisma spółdzielczego Społem. Kontynuował także ruch etyczny w postaci Związków Przyjaźni.

Ostatnie lata życia

Abramowski w ostatnich latach życia

W 1907 współorganizował Polskie Towarzystwo Psychologiczne, którego został pierwszym przewodniczącym. W 1910 roku Abramowski założył w Warszawie pierwszą pracownię psychologiczną, która została przemianowana na Instytut Psychologiczny. W roku 1915 objął Katedrę Psychologii na Uniwersytecie Warszawskim. W 1917 roku rozpoczął wykłady z metafizyki doświadczalnej.

Jego stan zdrowia systematycznie się pogarszał, ale nie zrezygnował z aktywności. W maju 1918 roku ciężko zachorował. Umarł 21 czerwca 1918 roku w Warszawie. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim (kwatera 65, rząd 6, miejsce 24)

Poglądy

Abramowski sam nie określił nigdy swego systemu ideologiczno-etycznego mianem anarchizmu. Podobnie jak Lew Tołstoj, Edward Abramowski wskazywał, że najpierw należy dokonać moralnego przeobrażenia ludzi – muszą oni być bowiem gotowi na wykorzystanie szansy, jaką przyniesie im rewolucja.

Abramowski propagował również pokojowe sposoby przekształcenia ustroju społecznego, poprzez zakładanie spółdzielni i zrzeszeń opartych na pomocy wzajemnej.

Znajdujemy u niego dosadną krytykę państwa i władzy. Państwo, według Edwarda Abramowskiego, uciska i tępi ludzką indywidualność. Jest ono wszechogarniającą i destrukcyjną instytucją. Uważa on, że państwo, jako zorganizowana siła przymusu i gwałtu nad jednostką, jest jednym ze źródeł nędzy ludzkiej (zarówno fizycznej, jak i moralnej).

Abramowski nie jest zwolennikiem używania przemocy. Zaleca bierny opór – w Ustawie Stowarzyszenia „Komuna” propaguje bojkot państwa i wszystkiego, co jest z nim związane:

Komuna nie uznaje żadnego państwa i dąży do tego, aby wszystkie potrzeby ludzkie zbiorowe, wymagające organizacji, zaspokajane były przez swobodne stowarzyszenia. Nieuznawanie państwa wyraża się w postępowaniu prywatnym każdego z jej członków.

a) Członek komuny nie podaje skarg do sądu.

b) Nie bierze udziału w sądach przysięgłych.

c) Nie świadczy przed sądem, chyba w celu ocalenia podsądnego.

d) Nie przyjmuje wezwania sądowego w sprawach cywilnych.

e) Nie wykonywa wyroków sądowych, które mu dają moc krzywdzenia kogoś.

f) Nie denuncjuje złodziei ani zbrodniarzy przed policją.

g) Nie pomaga policji w wykryciu lub schwytaniu przestępcy.

h) Nie przyjmuje żadnej posady w służbie policyjnej lub jakiej bądź służbie rządowej.

i) Nie bierze udziału w żadnych instytucjach przez rząd zakładanych lub protegowanych (jak np. kuratoria trzeźwości, czytelnie wiejskie, zakłady dobroczynności itp.).

k) Nie bierze udziału w żadnych objawach legalizmu rządowego ani w żadnych składkach przez rząd inicjowanych (jak np. proponowane gminom wiejskim składki na pomniki, szkoły, czytelnie).

l) Jeżeli nie może odmówić złożenia przysięgi (jak np. w wojsku), to jednak nie przywiązuje do niej żadnej wartości wewnątrz sumienia swego.

m) Jeżeli nie może odmówić służby wojskowej, to jednak w razie wojny zachowuje się tak, by nie szkodzić ludziom, zatem zupełnie biernie.

n) Nie uznaje żadnych praw cywilnych, jakie rząd daje w małżeństwie nad żoną i dziećmi.

o) Nie oddaje dzieci do szkół rządowych.

– E. Abramowski, Ustawa Stowarzyszenia „Komuna”, Zielona Góra 1998, s. 4

Abramowski sądził, iż to właśnie dzięki bojkotowi wszelkich instytucji państwowych, państwo obumrze. Ważne jest jednak, żeby w ludziach rozwinęła się umiejętność swobodnego zrzeszania się – muszą oni bowiem umieć załatwiać wszystkie sprawy i zaspokajać wszelkie potrzeby w ramach swobodnych stowarzyszeń.

Anarchiści są przeciwnikami patriotyzmu, opowiadając się za postawami internacjonalistycznymi. Tołstoj pisał, że patriotyzm jest złym i szkodliwym uczuciem, gdyż nieodmiennie prowadzi do nacjonalizmu, szowinizmu, a co za tym idzie do nienawiści i wojny. Także u Abramowskiego znajdujemy elementy antypatriotyczne i internacjonalistyczne – wraz z rezygnacją z działalności w Polskiej Partii Socjalistycznej przestaje on rozpatrywać sprawy społeczne w kontekście interesów narodowych. W swojej teorii socjalizmu bezpaństwowego kładzie akcent na międzynarodowy sens głoszonej przez siebie ideologii, z której mogą czerpać wszyscy ludzie na świecie zainteresowani prawdziwą wolnością. W jednym ze swoich pism, w Rewolucji Robotniczej, tak wykłada swoje poglądy:

Partia robotnicza nie może mieć nic wspólnego z tymi „patriotami”, co pod słowem „ojczyzna”, rozumiejąc swój własny interes, pragną pogodzić robotników z fabrykantami, a na miejsce walki klasowej i sprawy robotniczej chcą postawić walkę plemienną i sprawę narodową, to znaczy chcą tego, żeby robotnicy razem z kapitalistami, jako jeden naród polski walczyli z niemieckim i rosyjskim narodem...

Nie powinniśmy dać się złapać na te plewy. Dla nas robotnicy niemieccy i rosyjscy tak samo jak robotnicy wszystkich krajów są braćmi, a polscy kapitaliści – wrogami. Na dnie sprawy narodowej leży zawsze interes kapitalistów. Jedności narodowej nie może być tam, gdzie jest wyzysk; gdzie jedni duszą drugich, tam nie może być braterstwa

– E. Abramowski, Rewolucja robotnicza, w: Pisma. Pierwsze zbiorowe wydanie pism o treści filozoficznej i społecznej, t. IV, Warszawa 1924, s. 98 i n.

W programie „Organizacji Kultury Polskiej” Abramowski postuluje stopniowe niszczenie państwa carskiego i tworzenie nowego społeczeństwa polskiego, które będzie oparte na wolnych stowarzyszeniach, na zasadach demokracji i kooperacji. Nawet po odzyskaniu niepodległości państwowej, działalność OKP nie powinna zostać przerwana – musi ona ciągle walczyć z biurokratycznymi siłami państwowymi, dążąc do zrealizowania typu człowieka wyzwolonego. Jedynie międzynarodowa solidarność robotników może zbawić świat.

Edward Abramowski, podobnie jak inni anarchiści, był zagorzałym krytykiem własności prywatnej. Stawiał znak równości pomiędzy nią a nieszczęściem ludzkim. Twierdził, że nie ma nic „mego”, gdyż wszystko jest „nasze”. Przywłaszczenie darów natury czy narzędzi wytwarzania jest natomiast zwykłym złodziejstwem, co przynosi na myśl proudhonowskie: „Własność to kradzież”. Tam gdzie jest własność tam też pojawia się ucisk polityczny. Dlatego też wolnymi możemy być jedynie w anarchistycznej wspólnocie komunistycznej.

Abramowski był krytykiem socjalizmu państwowego. Nie zgadzał się z wprowadzeniem „dyktatury proletariatu”, która przyniosłaby ze sobą nowy aparat przymusu i przemocy. Abramowski przewidywał, że państwo socjalistyczne rozbuduje swój aparat biurokratyczny i będzie władzą nie dla mas, ale ponad masami, stając się ustrojem wyzysku, który powoła do życia nowe klasy i doprowadzi do nierówności społecznych. Jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego proponuje on socjalizm bezpaństwowy:

Socjalizm rewolucyjno-państwowy musi zginąć, jak ginie każde kłamstwo, każda rozterka pomiędzy frazesem i czynem, pomiędzy ideologią którą się głosi a którą się wykonywa i urzeczywistnia z dnia na dzień. Socjalizm zatem musi stać się (…) bezpaństwowym

– Socjalizm a państwo, w: E. Abramowski, Filozofia Społeczna, Warszawa 1965, s. 316

Abramowski uważał chrześcijaństwo za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka. Postrzegał je jako ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo. Kazanie na górze określał wręcz jako najbardziej rewolucyjny manifest, najwyższe piękno życia opierające się na miłości i wolności. Równocześnie krytykował religię jako instytucję i Kościół jako jej polityczny twór. Z chwilą kiedy chrześcijaństwo się upaństwowiło i przy pomocy przymusu państwowego stało się religią światową, rozpoczął się proces „chrzczenia” niewiernych przy pomocy wojska, burzenia pogańskich świątyń i mordowania innowierców. Kościół połączony z władzą i przymusem państwowym odszedł – według Abramowskiego – od nauki Jezusa.

W centrum doktryny społecznej Edwarda Abramowskiego stoi wolność. W swoich pracach nie krył on entuzjazmu dla tej idei, mocno wierząc w ukrytą ludzką dobroć (optymizm antropologiczny). Pisał, że wolność człowieka to wolność bycia sobą, rozwijania swych własnych zainteresowań i kroczenia swoją własną ścieżką życia (a nie taką jaką wyznacza władza czy państwo). Abramowski uważał, iż wolność klasy, narodu, społeczeństwa należy mierzyć zakresem wolności indywidualnego człowieka. Dlatego też jedynie socjalizm bezpaństwowy ma pełne szanse realizowania wolnościowych celów. Rewolucja moralna jest tu bardzo ważna, gdyż człowiek będzie dopiero wtedy wolny, gdy dokona się radykalna zmiana w jego wnętrzu – zmiana jego duszy, moralności, postrzegania świata i innych, tak by wykształcić społeczeństwo wolne, solidarne, opierające całe swe istnienie i zasady na polityce wolności.

Ważniejsze prace

• Zagadnienia socjalizmu, Lwów 1899 (pod ps.: Z.R. Walczewski)
• Etyka a rewolucja, 1899
• Socjalizm a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socjalizmu, Lwów 1904
• Zmowa powszechna przeciw rządowi, Kraków 1905
• Idee społeczne kooperatyzmu 1907
• Podświadomość normalna 1914 (we Francji, pt. Le subconscient normal)
• Pisma, t. I–IV, Warszawa 1924–1928
• Filozofia społeczna. Wybór pism, Warszawa 1968
• Metafizyka doświadczalna i inne pisma, Warszawa 1980

Upamiętnienie

Od 31 stycznia 1969 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Mokotów, nosi nazwę ulicy Edwarda Abramowskiego.

Bibliografia

• M. Augustyniak, Myśl społeczno-filozoficzna Edwarda Abramowskiego, Olsztyn 2006
• U. Dobrzycka, Abramowski, Warszawa 1991
• Anarchizm Edwarda Abramowskiego – praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. K. Karolczaka na Uniwersytecie Warszawskim. 2001. [dostęp 20 września 2008].
• Ludwik Krzywicki i Stefan Szuman, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 16–18.

Linki zewnętrzne

• Strona poświęcona E. Abramowskiemu wraz z udostępnionymi jego pismami, opracowaniami na temat.
• Opracowanie etycznego projektu filozofii społecznej Edwarda Abramowskiego

Prace Edwarda Abramowskiego

• Braterstwo, solidarność, współdziałanie
• Człowiek dzisiejszy
• Czym mają być Związki Przyjaźni
• Ludność Polski
• Ludowe państwo pracy
• Nasza polityka
• Pomniejszyciele ojczyzny
• Program wykładów nowej etyki
• Projekt programu Polskiego Związku Ludowego (zarys ogólny)
• Sprawa robotnicza
• Znaczenie spółdzielczości dla demokracji