Edward Abramowski
| ||
![]() | ||
Imię i nazwisko urodzenia | Józef Edward Abramowski | |
Data i miejsce urodzenia | 17 sierpnia 1868 Stefanin | |
Data i miejsce śmierci | 21 czerwca 1918 Warszawa | |
Zawód, zajęcie | Filozof, psycholog, socjolog | |
Alma Mater | Uniwersytet Jagielloński Uniwersytet Genewski | |
![]() |
Wyjechał jako ortodoksyjny marksista i działacz partyjny, wracał z nową teorią socjalizmu bezpaństwowego, własną, apolityczną, wracał jako utopijny zwolennik natychmiastowego wcielenia w życie ideałów komunizmu i bezpaństwowości, jako anarchista, choć może nie chciał sobie tego uświadamiać.
Józef Edward Abramowski ps. Józef[1] (ur. 17 sierpnia 1868 w Stefaninie[2] w pow. wasylkowskim w gub. kijowskiej, zm. 21 czerwca 1918 w Warszawie) – polski myśliciel polityczny, filozof, psycholog i socjolog. Bliski przyjaciel Stefana Żeromskiego, pierwowzór Szymona Gajowca w powieści „Przedwiośnie”, wolnomularz[3].
Wojciech Giełżyński wskazuje, że „abramowszczyzna” zabarwiała nie tylko program ludowo-demokratycznej opozycji PSL przeciw ustrojowi komunistycznemu „demokracji ludowej”, ale także działaczy socjalizmu humanistycznego w PPS. Także Komitet Obrony Robotników, a nawet „Solidarność”, miały swoje korzenie w filozofii Edwarda Abramowskiego[4]. Był (i jest) on uważany za „przywódcę duchowego” przez tworzone w Polsce organizacje anarchistyczne.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Młodość i lata nauki[edytuj | edytuj kod]
Edward Abramowski urodził się 17 sierpnia 1868 roku w Stefaninie, w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Był wychowywany w duchu romantyzmu i w atmosferze powstańczych wspomnień. Miał dobry kontakt z obojgiem rodziców. Matka Jadwiga zmarła, gdy miał on zaledwie 10 lat. Jego ojciec, Edward, był z wykształcenia prawnikiem. Edward miał także starszą siostrę Marię.
Po śmierci matki, wraz z ojcem i siostrą przeniósł się w 1879 roku do Warszawy. Tam rozpoczął prywatną edukację u takich nauczycieli jak: Maria Konopnicka, poprzez którą poznał członków I Proletariatu, Zygmunt Pietkiewicz i Konrad Prószyński[5]. W tym czasie zaczytywał się także w literaturze pozytywistycznej, w dziełach Spencera, Darwina, a także Marksa. Na skutek obserwacji biedy, wykształca się w nim zmysł społeczny. W artykułach Pogadanki o rzeczach pożytecznych (1883) i Pogadanki z gospodarstwa społecznego (1884) głosił idee społecznej edukacji, pomocy i współdziałania oraz samodoskonalenia. Skupiał się w nich na idei braterstwa ludzi, która była istotna w całej jego późniejszej twórczości.
Abramowski był dobrym mówcą i nierzadko udawało mu się przekonywać starszych działaczy I Proletariatu do swoich racji.
Studia[edytuj | edytuj kod]
W 1885 roku Abramowski rozpoczął studia fizyczne i biologiczne na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Zakładał tam kółka młodzieży socjalistycznej, współorganizował przemyt nielegalnej literatury z zagranicy[5].
W latach 1886–1889 studiował filozofię na uniwersytecie w Genewie. Był aktywistą w grupie polskich studentów należących do Zjednoczenia Młodzieży Polskiej. Poświęcił się pracy agitacyjnej, utrzymywał kontakty z kołami rewolucyjnymi w kraju, nauczał w kółkach robotniczych[5]. Te zajęcia pochłonęły go tak bardzo, że wreszcie porzucił studia.
Działalność polityczna i publicystyczna[edytuj | edytuj kod]
Na początku 1889 roku Abramowski wrócił do Warszawy. Zaangażował się w pracę nad II Proletariatem i w działalność publicystyczną. Jego artykuły ukazywały się w Bibliotece Robotnika Polskiego i w Tygodniku Powszechnym. W takich publikacjach jak Rewolucja robotnicza, Odkrycie dra Kocha, Dzień roboczy Abramowski skupiał się na marksistowskiej krytyce kapitalizmu. Wskazywał, że własność prywatna jest źródłem wyzysku, pisał także o rewolucji społecznej jako o drodze do nowego ustroju. W związku ze sprzeciwem wobec stosowania terroru Abramowski, wraz z kilkoma innymi działaczami, opuścił szeregi II Proletariatu i założył nową organizację – Zjednoczenie Robotnicze, które koncentrowało się na pracy propagandowo-oświatowej w środowisku robotniczym.
Po śmierci żony Stanisławy Motz wiosną 1893 roku Abramowski wpadł w głęboką depresję. W listopadzie 1892 roku z ramienia Zjednoczenia[1] wziął udział w paryskim zjeździe zjednoczeniowym socjalistów polskich, na którym powstała Polska Partia Socjalistyczna. Został wybrany do władz nowo utworzonego Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich.
Choroba i rewizja poglądów[edytuj | edytuj kod]
Z powodu gruźlicy Abramowski wyjechał na leczenie do Szwajcarii. Zrezygnował z praktycznej działalności politycznej i poświęcił się studiom psychologicznym i socjologicznym. W tym czasie dokonuje także rewizji swoich poglądów – odchodzi od ruchu robotniczego i marksizmu. Głosi potrzebę wyjścia poza marksizm i uzupełnienia go niezbędnymi dla teorii społecznej treściami. Akcentuje podmiotowy charakter ludzkiego istnienia i konieczność przemiany moralnej przed proponowanymi zmianami społecznymi.
Na początku 1897 roku wrócił do Warszawy. Jego przemiana światopoglądowa jest wyraźna.
Abramowski za najważniejsze zadanie uważał teraz refleksję badawczą, działalność publiczną i rozpowszechnianie nowej idei etyki. W takich pracach jak: Zagadnienia socjalizmu, Pierwiastki indywidualne w socjologii, Program wykładów nowej etyki czy Etyka a rewolucja, zwracał uwagę na istotną rolę zmian etycznych w procesach społecznych i konieczność pierwszeństwa rewolucji moralnej przed zmianami społecznymi, samoorganizację i zmianę moralności ludzkiej[6].
W latach 1898–1900 Abramowski prowadził wszechstronną działalność. Angażował się w pracę kół samokształceniowych i tajnych kursów szerzących niezależną oświatę oraz myśl niepodległościową, podejmował inicjowanie grup kształcących się etycznie i propagujących hasła odnowy moralnej. Organizował także komuny głoszące i realizujące postulaty życia etycznego. W tym czasie, poza działalnością społeczną, rozwijał także swoje zainteresowania psychologiczne.
W 1904 roku opublikował rozprawę Socjalizm a państwo. Zindywidualizowany, wolny i twórczy człowiek jest dla niego podstawową wartością. W dziele tym znajduje się także krytyka socjalizmu państwowego (i samego państwa) oraz postulat bezpaństwowej organizacji społeczeństwa w formie wolnych zrzeszeń.
Abramowski współpracował także z Polskim Związkiem Ludowym, napisał postępowy program dla wsi.
Po 1905 roku, zwłaszcza po upadku rewolucji, poświęcił się idei kooperacji, o której napisał takie prace jak: Zasada respubliki kooperatywnej, Znaczenie współdzielczości dla demokracji, Idee społeczne kooperatyzmu oraz Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego. Abramowski opowiadał się za likwidacją państwa i zastąpieniem go związkiem kooperatywnym zrzeszającym – na zasadzie dobrowolności – wolnych wytwórców, odpowiadających w granicach swych obowiązków za kształtowanie losów własnych oraz świadomie angażujących się w życie społeczne. Przyczynił się do powstania Towarzystwa Kooperatystów, był współzałożycielem pisma spółdzielczego Społem. Kontynuował także ruch etyczny w postaci Związków Przyjaźni.
Ostatnie lata życia[edytuj | edytuj kod]
W 1907 współorganizował Polskie Towarzystwo Psychologiczne, którego został pierwszym przewodniczącym. W 1910 roku Abramowski założył w Warszawie pierwszą pracownię psychologiczną, która została przemianowana na Instytut Psychologiczny. W roku 1915 objął Katedrę Psychologii na Uniwersytecie Warszawskim. W 1917 roku rozpoczął wykłady z metafizyki doświadczalnej.
W 1912 r. wziął udział w zjeździe niepodległościowców (wraz z m.in. Piłsudskim, Daszyńskim, Limanowskim). Po wybuchu I wojny światowej poparł Legiony a potem program federalistyczny Piłsudskiego[7].
Jego stan zdrowia systematycznie się pogarszał, ale nie zrezygnował z aktywności. W maju 1918 roku ciężko zachorował. Umarł 21 czerwca 1918 roku w Warszawie. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim (kwatera 65, rząd 6, miejsce 24)[8]
Poglądy[edytuj | edytuj kod]
Abramowski sam nie określił nigdy swego systemu ideologiczno-etycznego mianem anarchizmu. Podobnie jak Lew Tołstoj, Edward Abramowski wskazywał, że najpierw należy dokonać moralnego przeobrażenia ludzi – muszą oni być bowiem gotowi na wykorzystanie szansy, jaką przyniesie im rewolucja.
Abramowski propagował również pokojowe sposoby przekształcenia ustroju społecznego, poprzez zakładanie spółdzielni i zrzeszeń opartych na pomocy wzajemnej.
Znajdujemy u niego dosadną krytykę państwa i władzy. Państwo, według Edwarda Abramowskiego, uciska i tępi ludzką indywidualność. Jest ono wszechogarniającą i destrukcyjną instytucją[9]. Uważa on, że państwo, jako zorganizowana siła przymusu i gwałtu nad jednostką, jest jednym ze źródeł nędzy ludzkiej (zarówno fizycznej, jak i moralnej).
Abramowski jest przeciwnikiem używania przemocy. Zaleca bierny opór – w Ustawie Stowarzyszenia „Komuna” propaguje bojkot państwa i wszystkiego, co jest z nim związane:
Komuna nie uznaje żadnego państwa i dąży do tego, aby wszystkie potrzeby ludzkie zbiorowe, wymagające organizacji, zaspokajane były przez swobodne stowarzyszenia. Nieuznawanie państwa wyraża się w postępowaniu prywatnym każdego z jej członków.
a) Członek komuny nie podaje skarg do sądu.
b) Nie bierze udziału w sądach przysięgłych.
c) Nie świadczy przed sądem, chyba w celu ocalenia podsądnego.
d) Nie przyjmuje wezwania sądowego w sprawach cywilnych.
e) Nie wykonywa wyroków sądowych, które mu dają moc krzywdzenia kogoś.
f) Nie denuncjuje złodziei ani zbrodniarzy przed policją.
g) Nie pomaga policji w wykryciu lub schwytaniu przestępcy.
h) Nie przyjmuje żadnej posady w służbie policyjnej lub jakiej bądź służbie rządowej.
i) Nie bierze udziału w żadnych instytucjach przez rząd zakładanych lub protegowanych (jak np. kuratoria trzeźwości, czytelnie wiejskie, zakłady dobroczynności itp.).
k) Nie bierze udziału w żadnych objawach legalizmu rządowego ani w żadnych składkach przez rząd inicjowanych (jak np. proponowane gminom wiejskim składki na pomniki, szkoły, czytelnie).
l) Jeżeli nie może odmówić złożenia przysięgi (jak np. w wojsku), to jednak nie przywiązuje do niej żadnej wartości wewnątrz sumienia swego.
m) Jeżeli nie może odmówić służby wojskowej, to jednak w razie wojny zachowuje się tak, by nie szkodzić ludziom, zatem zupełnie biernie.
n) Nie uznaje żadnych praw cywilnych, jakie rząd daje w małżeństwie nad żoną i dziećmi.
o) Nie oddaje dzieci do szkół rządowych.
Abramowski sądził, iż to właśnie dzięki bojkotowi wszelkich instytucji państwowych, państwo obumrze. Ważne jest jednak, żeby w ludziach rozwinęła się umiejętność swobodnego zrzeszania się – muszą oni bowiem umieć załatwiać wszystkie sprawy i zaspokajać wszelkie potrzeby w ramach swobodnych stowarzyszeń.
U Abramowskiego znajdujemy elementy internacjonalistyczne. Jedynie międzynarodowa solidarność robotników może zbawić świat[10]. W swojej teorii socjalizmu bezpaństwowego kładzie akcent na międzynarodowy sens głoszonej przez siebie ideologii, z której mogą czerpać wszyscy ludzie na świecie zainteresowani prawdziwą wolnością. W jednym ze swoich pism, w Rewolucji Robotniczej, tak wykłada swoje poglądy:
Partia robotnicza nie może mieć nic wspólnego z tymi „patriotami”, co pod słowem „ojczyzna”, rozumiejąc swój własny interes, pragną pogodzić robotników z fabrykantami, a na miejsce walki klasowej i sprawy robotniczej chcą postawić walkę plemienną i sprawę narodową, to znaczy chcą tego, żeby robotnicy razem z kapitalistami, jako jeden naród polski walczyli z niemieckim i rosyjskim narodem...
Nie powinniśmy dać się złapać na te plewy. Dla nas robotnicy niemieccy i rosyjscy tak samo jak robotnicy wszystkich krajów są braćmi, a polscy kapitaliści – wrogami. Na dnie sprawy narodowej leży zawsze interes kapitalistów. Jedności narodowej nie może być tam, gdzie jest wyzysk; gdzie jedni duszą drugich, tam nie może być braterstwa
W programie „Organizacji Kultury Polskiej” Abramowski postuluje stopniowe niszczenie państwa carskiego i tworzenie nowego społeczeństwa polskiego, które będzie oparte na wolnych stowarzyszeniach, na zasadach demokracji i kooperacji. Nawet po odzyskaniu niepodległości państwowej, działalność OKP nie powinna zostać przerwana – musi ona ciągle walczyć z biurokratycznymi siłami państwowymi, dążąc do zrealizowania typu człowieka wyzwolonego[11].
Zarazem jednak Abramowski opowiadał się za niepodległością Polski w formie „rzeczypospolitej ludowej” opartej na zasadach spółdzielczości i oddolnej samorządności. W 1905 r. pisał:
„Wypowiadamy walkę rządowi rosyjskiemu o wolność Polski i o wolność każdego człowieka w Polsce. […] Nie myślmy bowiem, że ktokolwiek da nam wolność bez nas samych. Gdyby nawet naród rosyjski wywalczył ją teraz od cara, to wywalczyłby ją dla siebie, a nie dla nas, i Polska […] pozostałaby nadal niewolnicą tego nowego rządu, jaki by sobie Rosja stworzyła”.
Edward Abramowski, podobnie jak inni anarchiści, był zagorzałym krytykiem własności prywatnej. Stawiał znak równości pomiędzy nią a nieszczęściem ludzkim. Twierdził, że nie ma nic „mego”, gdyż wszystko jest „nasze”. Przywłaszczenie darów natury czy narzędzi wytwarzania jest natomiast zwykłym złodziejstwem[12], co przynosi na myśl proudhonowskie: „Własność to kradzież”. Tam gdzie jest własność tam też pojawia się ucisk polityczny. Dlatego też wolnymi możemy być jedynie w anarchistycznej wspólnocie komunistycznej[13].
Abramowski był krytykiem socjalizmu państwowego. Nie zgadzał się z wprowadzeniem „dyktatury proletariatu”, która przyniosłaby ze sobą nowy aparat przymusu i przemocy. Abramowski przewidywał, że państwo socjalistyczne rozbuduje swój aparat biurokratyczny i będzie władzą nie dla mas, ale ponad masami, stając się ustrojem wyzysku, który powoła do życia nowe klasy i doprowadzi do nierówności społecznych. Jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego proponuje on socjalizm bezpaństwowy:
Socjalizm rewolucyjno-państwowy musi zginąć, jak ginie każde kłamstwo, każda rozterka pomiędzy frazesem i czynem, pomiędzy ideologią którą się głosi a którą się wykonywa i urzeczywistnia z dnia na dzień. Socjalizm zatem musi stać się (…) bezpaństwowym
Abramowski uważał chrześcijaństwo za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka. Postrzegał je jako ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo[14]. "Kazanie na górze" określał wręcz jako najbardziej rewolucyjny manifest, najwyższe piękno życia opierające się na miłości i wolności. Równocześnie krytykował religię jako instytucję i Kościół jako jej polityczny twór. Z chwilą kiedy chrześcijaństwo się upaństwowiło i przy pomocy przymusu państwowego stało się religią światową, rozpoczął się proces „chrzczenia” niewiernych przy pomocy wojska, burzenia pogańskich świątyń i mordowania innowierców. Kościół połączony z władzą i przymusem państwowym odszedł – według Abramowskiego – od nauki Jezusa.
W centrum doktryny społecznej Edwarda Abramowskiego stoi wolność. W swoich pracach nie krył on entuzjazmu dla tej idei, mocno wierząc w ukrytą ludzką dobroć (optymizm antropologiczny). Pisał, że wolność człowieka to wolność bycia sobą, rozwijania swych własnych zainteresowań i kroczenia swoją własną ścieżką życia (a nie taką jaką wyznacza władza czy państwo)[15]. Abramowski uważał, iż wolność klasy, narodu, społeczeństwa należy mierzyć zakresem wolności indywidualnego człowieka. Dlatego też jedynie socjalizm bezpaństwowy ma pełne szanse realizowania wolnościowych celów[16]. Rewolucja moralna jest tu bardzo ważna, gdyż człowiek będzie dopiero wtedy wolny, gdy dokona się radykalna zmiana w jego wnętrzu – zmiana jego duszy, moralności, postrzegania świata i innych, tak by wykształcić społeczeństwo wolne, solidarne, opierające całe swe istnienie i zasady na polityce wolności[17].
Ważniejsze prace[edytuj | edytuj kod]
- Zagadnienia socjalizmu, Lwów 1899 (pod ps.: Z.R. Walczewski)
- Etyka a rewolucja, 1899
- Socjalizm a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socjalizmu, Lwów 1904
- Zmowa powszechna przeciw rządowi, Kraków 1905
- Idee społeczne kooperatyzmu 1907
- Podświadomość normalna 1914 (we Francji, pt. Le subconscient normal)
- Pisma, t. I–IV, Warszawa 1924–1928
- Filozofia społeczna. Wybór pism, Warszawa 1968
- Metafizyka doświadczalna i inne pisma, Warszawa 1980
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Od 31 stycznia 1969 ulica w Warszawie, na terenie obecnej dzielnicy Mokotów, nosi nazwę ulicy Edwarda Abramowskiego[18]. Ulica Edwarda Abramowskiego znajduje się także w Szczecinie, we Wrocławiu i w Łodzi.
Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących nr 3 w Katowicach nosi imię Edwarda Abramowskiego[19].
23 listopada 2018 roku odbyła się ogólnopolska konferencja poświęcona myśli psychologicznej i społeczno-politycznej Edwarda Abramowskiego. Organizatorem konferencji były: Instytut Filozofii, Instytut Socjologii oraz Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego[20].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Leon Wasilewski, Dzieje zjazdu paryskiego 1892 roku : przyczynek do historji polskiego ruchu socjalistycznego, Warszawa 1934, s. 14.
- ↑ Stefanin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 315 .
- ↑ Ludwik Hass, Ambicje rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905–1928. Warszawa 1984, s. 359.
- ↑ W. Giełżyński, Edward Abramowski zwiastun >Solidarności<, Londyn 1986, s. 136, 140.
- ↑ a b c Rzepa 1992 ↓, s. 13.
- ↑ Rzepa 1992 ↓, s. 16-17.
- ↑ Edward Abramowski, Braterstwo, solidarność, współdziałanie. Łódź – Sopot – Warszawa 2009, s. 270
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: EDWARD ABRAMOWSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2020-05-15] .
- ↑ U. Dobrzycka, Abramowski, Warszawa 1991, s. 118.
- ↑ Program wykładów nowej etyki, w: E. Abramowski, Pisma wybrane, Zielona Góra 1998, s. 7.
- ↑ Organizacja Kultury Polskiej, w: E. Abramowski, Pisma wybrane, Zielona Góra 1998, s. 2–3.
- ↑ Z. Krawczyk, Socjologia Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1965, s. 40.
- ↑ E. Abramowski, Ustawa Stowarzyszenia „Komuna”, Zielona Góra 1998, s. 3.
- ↑ Zagadnienia socjalizmu, w: E. Abramowski, Filozofia Społeczna, Warszawa 1965, s. 121.
- ↑ Socjalizm a państwo, w: E. Abramowski, Filozofia Społeczna, Warszawa 1965, s. 292.
- ↑ Z. Krawczyk, Socjologia Edwarda Abramowskiego, Warszawa 1965, s. 97.
- ↑ E. Abramowski, Związki Przyjaźni, Zielona Góra 1994, s. 5.
- ↑ Uchwała nr 32 Rady Narodowej m.st. Warszawy z dnia 31 stycznia 1969 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy”, Warszawa, dnia 20 czerwca 1969 r., nr 6, poz. 32, s. 2.
- ↑ ZSTiO nr 3 im. E. Abramowskiego w Katowicach. oficjalna strona
- ↑ Ogólnopolska konferencja poświęcona postaci i myśli Edwarda Abramowskiego – Wydział Psychologii UW, web.archive.org, 26 listopada 2019 [dostęp 2019-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2019-11-26] .
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- M. Augustyniak, Myśl społeczno-filozoficzna Edwarda Abramowskiego, Olsztyn 2006
- U. Dobrzycka, Abramowski, Warszawa 1991
- Anarchizm Edwarda Abramowskiego – praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. K. Karolczaka na Uniwersytecie Warszawskim. 2001. [dostęp 20 września 2008].
- Ludwik Krzywicki i Stefan Szuman, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 16–18.
- Teresa Rzepa: Abramowski Józef Edward. W: Słownik psychologów polskich. Elwira Kosnarewicz, Teresa Rzepa, Ryszard Stachowski (red.). Poznań: Instytut Psychologii UAM, 1992, s. 13-17. OCLC 834052536.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Strona poświęcona E. Abramowskiemu wraz z udostępnionymi jego pismami, opracowaniami na temat.
- Opracowanie etycznego projektu filozofii społecznej Edwarda Abramowskiego
- Prace Edwarda Abramowskiego w serwisie Polona.pl
- Zmowa powszechna przeciwko rządowi (fragment)
Prace Edwarda Abramowskiego[edytuj | edytuj kod]
- Braterstwo, solidarność, współdziałanie
- Człowiek dzisiejszy
- Czym mają być Związki Przyjaźni
- Ludność Polski
- Ludowe państwo pracy
- Nasza polityka
- Pomniejszyciele ojczyzny
- Program wykładów nowej etyki
- Projekt programu Polskiego Związku Ludowego (zarys ogólny)
- Sprawa robotnicza
- Znaczenie spółdzielczości dla demokracji
|
- ISNI: 0000 0001 0799 5213
- VIAF: 41864104
- LCCN: n81039953
- GND: 118962442
- BnF: 120755772
- SUDOC: 03230191X
- SBN: IT\ICCU\UFIV\124643
- NKC: xx0023811, mzk2009529286, mzk2009529285, mzk2009529284
- BNE: XX1324314
- CiNii: DA1346929X
- Open Library: OL1671188A
- PLWABN: 9810608794105606
- NUKAT: n93080007
- LIH: LNB:V*2278;=BF
- WorldCat: lccn-n81039953
- Uczestnicy zjazdu socjalistów polskich zaboru rosyjskiego w Paryżu 1892
- Absolwenci i studenci Uniwersytetu Genewskiego
- Członkowie Zjednoczenia Robotniczego
- Członkowie Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich
- Pierwowzory postaci literackich
- Pochowani na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie
- Polscy anarchiści
- Polscy działacze spółdzielczy
- Polscy myśliciele polityczni
- Polscy psycholodzy
- Polscy socjolodzy
- Polscy wolnomularze
- Urodzeni w 1868
- Zmarli w 1918