Polacy na Ukrainie

Polacy na Ukrainie

Lwów, kolumna Adama Mickiewicza (2018)
Populacja	0,15–2,0 mln (2009)
Miejsce zamieszkania	obwód chmielnicki obwód lwowski obwód żytomierski
Język	polski
Religia	katolicyzm
Grupa	Polacy

Mniejszość polska na Ukrainie według Wszechukraińskiego Spisu Ludności 2001

Polacy na Ukrainie – polska mniejszość narodowa na Ukrainie. Według oficjalnych danych jej liczebność wynosi 147,9 tysiąca. Najwięcej ukraińskich Polaków mieszka w obwodzie żytomierskim.

Rys historyczny

Przypuszczalny zasięg państwa Polan na początku panowania Mieszka I i ziemie przyłączone przez tego władcę. Wschodnia granica Grodów Czerwieńskich obejmuje obok samego Czerwienia także ziemię chełmską, bełską, przemyską, sanocką i wołyńską.

Tereny dzisiejszego pogranicza polsko-ukraińskiego jeszcze przed ostatecznym wykrystalizowaniem się państwowości polskiej za czasów pierwszych Piastów były zamieszkiwane przez zachodniosłowiańskie plemię Lędzian (Lachów) od którego wywodzi się jedna z nazw określających Polaków, plemię to ma swoje istotne miejsce w polskiej historiografii. Według ruskiego kronikarza Nestora plemiona Radymiczów oraz Wiatyczów miały „pochodzić od Lachów i być Lachami”. W swojej kronice wydarzeń Powieść doroczna Nestor opisuje także rywalizację Polski i Rusi o Grody Czerwieńskie leżące obecnie po części na terenach zachodniej Ukrainy i Białorusi, a po części we wschodnich województwach polskich. Pierwsza wzmianka o tych Grodach pochodzi z roku 981, kiedy to zdobył je na Polakach książę kijowski Włodzimierz I.

W leto 6489 ide Wołodimer’ k Liachom’ i zaja grady ich: Peremyszl’, Czerwien’, i iny grady jeże sut’ do sego dnie pod’ Rusiu. W sem że letie i Wiaticzi pobiedi i wiezłożi na nia dan’ ot niaouga, jakoże otci (otec) jego imasze.

Co w polskim tłumaczeniu brzmi następująco;

Roku 6489 [981]. Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich: Przemyśl, Czerwień i inne grody, które do dziś dnia są pod Rusią. Tegoż roku i Wiatyczów zwyciężył i nałożył na nich dań od pługa, jaką i ojciec jego brał.

Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej w 1619 na tle współczesnych granic państw.

     Korona Królestwa Polskiego

     Wielkie Księstwo Litewskie

W następnych stuleciach Polacy osiedlali się na terenach Rusi Czerwonej i Podola, czy po Unii Lubelskiej – Wołynia (do unii obowiązywał zakaz nabywania ziemi na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego przez obywateli Korony). W latach 1569–1648 ponad trzy/czwarte terytorium obecnego państwa Ukraina wchodziło w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jako część Korony Królestwa Polskiego.

Po rozbiorach Rzeczypospolitej, zwłaszcza zaś w ramach represji po powstaniu listopadowym i powstaniu styczniowym ludność i kultura polska poddana była masowym represjom w ramach Imperium Rosyjskiego. Polskie instytucje społeczne i kulturalne (jak Liceum Krzemienieckie, wyposażenie Uniwersytetu Wileńskiego, szkolnictwo polskie) były likwidowane, a ludność polska poddana dyskryminacji ekonomicznej (zakaz nabywania ziemi, konfiskaty).

W czasie istnienia Ukraińskiej Republiki Ludowej kilku Polaków (Mieczysław Mickiewicz, Stanisław Stempowski, Henryk Józewski) zajmowało stanowiska w rządzie URL. Podpisana 21 kwietnia 1920 pomiędzy rządem Polski a rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej umowa sojusznicza gwarantowała prawa ukraińskiej ludności w Polsce i polskiej na Ukrainie.

Po traktacie ryskim, kończącym wojnę polsko-bolszewicką na wschód od granicy polsko-sowieckiej ustalonej traktatem znalazło się w USRR kilkaset tysięcy Polaków. Władze sowieckie po próbach tworzenia w latach 20. XX w. tzw. polskich regionów autonomicznych (w USRR Marchlewszczyzna), w latach 30. dokonały eksterminacji i masowych deportacji ludności polskiej z ZSRR.

W antypolskiej polityce władz ZSRR uczestniczył I sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy w latach 1929–1938, Stanisław Kosior (Polak), ostatecznie aresztowany i zamordowany w ramach Wielkiej Czystki w ZSRR.

W wyniku agresji sowieckiej na Polskę w 1939 roku, tereny dzisiejszej Ukrainy zachodniej znalazły się pod okupacją sowiecką. Skutkowało to masowym terrorem przeciwko ludności polskiej i wywózkami na Sybir. W okresie okupacja niemieckiej tych ziem w latach 1941–1944 miały miejsce masowe zbrodnie przeciwko ludności polskiej ze strony Ukraińskiej Powstańczej Armii na terenie Wołynia i Galicji Wschodniej. Po ponownym wkroczeniu Sowietów oraz zmianie granic dokonano wysiedlenia większości pozostałej polskiej ludności na Ziemie Odzyskane.

W czasach powojennych, w sowieckiej Ukrainie, Polacy mieli bardzo ograniczone możliwości kultywowania swojej tożsamości narodowej. Byli pozbawieni polskiej oświaty i prasy, duszpasterstwa rzymskokatolickiego oraz kontaktów z innymi krajem i emigracją. Dopiero rozpad ZSRR i uzyskanie przez Ukrainę niepodległości umożliwiło prowadzenie działalności na rzecz zachowania polskości oraz powstanie polskich organizacji społecznych, oświatowych i kulturalnych.

Według ukraińskiego spisu powszechnego z 2001 roku obszar państwa Ukraina w tym czasie zamieszkiwało 147,9 tysiąca Polaków. Nieoficjalne szacunki wskazują na wyższe liczby: 900 tysięcy, a nawet na 2 miliony

Liczba Polaków na obszarze Ukraińskiej SRR i na Ukrainie na podstawie spisów radzieckich i ukraińskich

Liczba Polaków na Ukrainie od 1926
Rok	1926 spis1	1939 spis²	1959 spis³	1970 spis4	1979 spis5	1989 spis6	2001 spis7
Populacja	476 435	357 710	363 297	295,107	258 309	219 179	144 130
Odsetek	1,6%	1,2%	0,9%	0,6%	0,5%	0,4%	0,3%
1 Source: [1]. ² Source: [2]. ³ Source: [3]. 4 Source: [4]. 5 Source: [5]. 6 Source: [6]. 7 Source: [7].

Rozmieszczenie Polaków na Ukrainie według ukraińskiego spisu powszechnego z 2001 r.

Spis z 2001

Obwód	Liczba Polaków	% Polaków
Obwód żytomierski	49 046	3,53%
Obwód chmielnicki	23 005	1,61%
Obwód lwowski	18 948	0,73%
miasto Kijów	6 924	0,27%
Obwód tarnopolski	3 856	0,34%
Obwód winnicki	3 794	0,22%
Obwód kijowski	2 846	0,16%
Obwód rówieński	2 031	0,17%
Obwód iwanofrankiwski	1 864	0,13%
Obwód wołyński	788	0,07%
Obwód doniecki	4 343	0,09%
Obwód czerniowiecki	3 367	0,37%
Obwód dniepropetrowski	3 288	0,09%
Obwód odeski	3 247	0,13%
Obwód ługański	2 107	0,08%
Obwód charkowski	1 936	0,07%
Obwód zaporoski	1 774	0,09%
Obwód chersoński	1 625	0,14%
Obwód mikołajowski	1 317	0,1%
Obwód połtawski	813	0,05%
Obwód czerkaski	729	0,05%
Obwód kirowohradzki	556	0,05%
Obwód czernihowski	528	0,04%
Obwód zakarpacki	518	0,04%
Obwód sumski	421	0,03%
Autonomiczna Republika Krymu	3 879	0,19%
miasto Sewastopol	580	0,15%
Cała Ukraina	144 130	0,3%

Współczesność

Wśród trudności i wyznań stojących przed polską mniejszością na Ukrainie wymienia się: problemy ekonomiczne (motywujące do emigracji), słaby kontakt z Polską i kulturą polską, zatracanie tożsamości i języka polskiego w rodzinach narodowościowo mieszanych oraz bierna postawa w życiu politycznym. Uwarunkowania historyczne (przesiedlenia, rozbicie więzów społecznych i rodzinny, brak inteligencji, rusyfikacja, sowietyzacja) spowodowały, że niewielu ukraińskich Polaków posługuje się językiem polskim.

Edukacja

W ramach publicznego systemu edukacji istnieje 6 szkół z polskim językiem nauczania, a także klasy z polskim językiem nauczania i pogłębioną nauką języka polskiego. Dużym zainteresowaniem cieszą się społeczne szkoły sobotnio-niedzielne. Środowisko nauczycielskie zrzesza Zjednoczenie Nauczycieli Polskich na Ukrainie, przy którym funkcjonuje centrum metodyczne w Drohobyczu. Rozwój polskiej oświaty hamują jednak ograniczenia finansowe i lokalowe, braki kadrowe i niedobór polskich podręczników.

Media

Polacy mieszkający na Ukrainie mają dostęp do kanałów Telewizji Polskiej: TVP Polonia, TVP Historia, TVP Info i TVP Kultura, a także do kanałów: Kino Polska International, Kino Polska Muzyka i TV Trwam. Od 2020 roku na antenie TVP Polonia emitowany jest cotygodniowy magazyn Studio Lwów.

Funkcjonują polskie rozgłośnie i audycje radiowe (m.in. Radio Polonia, Radio Berdyczów, Radio Lwów). Do najważniejszych tytułów prasowych zaliczają się: Kurier Galicyjski, Dziennik Kijowski, Słowo Polskie, Monitor Wołyński, Tęcza Żytomierszczyzny, Radość Wiary oraz Wołanie z Wołynia. Wiele z nich prowadzi także własne portale internetowe.

Polacy na Ukrainie a Kościół rzymskokatolicki

Polski chór dziecięcy w kościele katolickim we Lwowie

Historycznie Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie był ściśle związany z polską kulturą. Pomimo, tendencji do wprowadzania języka ukraińskiego, język polski jest obecny w liturgii i działalności duszpasterskiej (zwłaszcza w parafiach w zachodniej części Ukrainy). W kościołach odbywają się nabożeństwa z okazji polskich świąt narodowych. Hierarchowie angażują się w dialog polsko-ukraiński, czego przykładem jest wspólna deklaracja biskupów rzymsko- i greckokatolickich w sprawie rzezi wołyńskiej.

Ochrona dziedzictwa historycznego i miejsca pamięci

Cmentarz Polski w Żytomierzu

Cmentarz Łyczakowski, Cmentarz Orląt Lwowskich oraz Cmentarz Polski w Żytomierzu są jednymi z największych i największych polskich nekropolii na wschodzie. Opiekę nad polskimi cmentarzami sprawują miejscowe polskie organizacje wspieranie przez wolontariuszy z Polski. Dużym wyzwaniem jest ochrona i zapobieżenie degradacji wielu opuszczonych cmentarzy. W 2010 roku zainicjowana została akcja Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia, która obejmuje inwentaryzację, restaurowanie i sprzątanie grobów. Na terenie Ukrainy znajdują także dwa cmentarze katyńskie – w Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie oraz Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni. Trwają prace nad odbudową zniszczonego w czasach wojny, powstałego w czasach przedwojennych budynku obserwatorium astronomicznego na szczycie Pop Iwan.

Organizacje i stowarzyszenia

Zdjęcie szyldu Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej

Siedziba Towarzystwa Kultury Polskiej im. A. Mickiewicza w Czerniowcach

W 2019 roku funkcjonowało ponad 300 polskich organizacji, głównie o charakterze edukacyjno-kulturalnym. Dwie organizacje mają charakter „dachowy”: Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie z siedzibą we Lwowie oraz Związek Polaków na Ukrainie z siedzibą w Kijowie.

Charakterystyka polskiej mniejszości narodowej w poszczególnych regionach Ukrainy

Z powyższych danych wynika duże zróżnicowanie w rozmieszczeniu mieszkających w Polsce. Także z uwagi na uwarunkowania historyczne należy uwzględniać różną specyfikę polskich społecznych w poszczególnych regionach.

Obwód charkowski

W Charkowie funkcjonują Stowarzyszenie Kultury Polskiej oraz Dom Polonii na Wschodzie z siedzibą w Charkowie. W mieście funkcjonuje polska szkoła sobotnia, organizowane są także doroczne dni kultury polskiej. Wydawany jest także miesięcznik Polonia Charkowa. Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, gdzie spoczywają ofiary zbrodni katyńskiej, jest jednym z najważniejszych polskich miejsc pamięci narodowej na wschodzie.

Obwód chersoński

W obwodzie chersońskim działalność polska skupia się wokół kilku organizacji w Chersoniu i Nowej Kachowce. Przy Chersońskim Obwodowym Stowarzyszeniu „Polonia”, od 2005 roku działa szkoła sobotnio-niedzielna, zaś od 2012 roku w Nowej Kachowce przy Organizacji Społecznej „Dom Polski” działa punkt nauczania języka polskiego.

Obwód czerkaski

W Czerkasach działa oddział obwodowy Związku Polaków na Ukrainie, zaś przy miejscowej parafii rzymskokatolickiej funkcjonuje polska szkoła sobotnio-niedzielna.

W Humaniu środowisko polskie skupia Stowarzyszenie Polaków w Humaniu „Ognisko”.

Obwód czernihowski

Wśród nielicznej polskiej społeczności obwodu czernihowskiego działalność prowadzący trzy organizacje: Kulturalno-Oświatowe Stowarzyszenie Polaków „Aster” w Niżynie, Kulturalno-Oświatowy Związek Polaków w Pryłukach i „Polska Przystań” w Czernihowie.

Obwód iwanofrankowski

Działalność polska skupia się w powstałym w 2015 roku Centrum Kultury Polskiej i Dialogu Europejskiego w Iwano-Frankiwsku, które oprócz działalności nakierowanej na aktywizację i integrację społeczności polskiej (w szczególności młodego pokolenia), prowadzi także działania adresowane do społeczeństwa ukraińskiego promując polską kulturę, współpracę polsko-ukraińską oraz idee integracji europejskiej. Centrum jest organizatorem dorocznych Dni Kultury Polskiej i Forum Młodych Polaków na Ukrainie.

Obwód kijowski i Kijów

W Kijowie funkcjonuje dom polski oraz szkoła sobotnia, w której młodzież ma szansę poznawać polską kulturę i literaturę oraz historię i geografię Polski. Istnieje też kilka innych szkół społecznych języka polskiego. Ponadto w Kijowie ukazuje się dwutygodnik Dziennik Kijowski.

W podkijowskich Browarach działalność polska skupia się wokół powstałego w 2001 roku Kulturalno-Oświatowego Stowarzyszenia „Rodzina” w Browarach, które prowadzi punkt nauczania języka polskiego.

Polacy mieszkają także w Białej Cerkwi, gdzie funkcjonują Stowarzyszenie Kultury Polskiej w Białej Cerkwi im. Zygmunta Krasińskiego i Stowarzyszeniu Polaków Białocerkiewszczyzny. Przy obu organizacjach funkcjonują szkoły sobotnie.

Obwód lwowski

Język polski w obwodzie lwowskim w 2001 r. według ukraińskiego spisu powszechnego

Wskutek zmian granic i wysiedleń na ziemi lwowskiej pozostało niewielu Polaków, mimo to Lwów pozostaje ważnym ośrodkiem polskiej kultury. Funkcjonuje tam wiele polskich organizacji (m.in. założone w 1988 roku Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lwowskiej oraz redakcje Kuriera Galicyjskiego i Radia Lwów) i szkół (wśród nich Szkoła Średnia nr 10 we Lwowie), a także Polski Teatr Ludowy.

Największym skupiskiem polskim obwodu lwowskiego jest rejon mościski. W Mościskach funkcjonuje m.in. Ogólnokształcąca Szkoła Średnia nr 3 im. Królowej Jadwigi z polskim językiem nauczania oraz dom polski (otwarty w grudniu 2021), zaś w pobliskich Łanowicach i Strzelczyskach działają szkoły podstawowe z polskim językiem nauczania. Innym skupiskiem polskim w obwodzie lwowskim jest Drohobycz.

Obwód odeski

Odeska Polonia jednoczy się w Związku Polaków na Ukrainie – Oddziale im. Adama Mickiewicza w Odessie, którym przez wiele lat kierował Tadeusz Załucki. Przy organizacji funkcjonują: szkoła sobotnio-niedzielna, klub seniora oraz zespoły artystyczne.

Obwód połtawski

Działalność wśród nielicznej polskiej społeczności obwodu połtawskiego prowadzi Związek Miłośników Kultury Polskiej na Połtawszczyźnie „Polonia”. Przy związku funkcjonuje szkoła sobotnio-niedzielna (jedyna tego typu placówka w regionie).

Obwód sumski

Obwód sumski jest najmniej licznym (w liczbach bezwzględnych) skupiskiem polskim na Ukrainie. Od 1999 roku w Sumach działa Towarzystwo Kultury Polskiej, które organizuje uroczystości patriotyczne i prowadzi działania propagujące polską kulturę współpracując z Konsulatem Generalnym RP w Charkowie i stowarzyszeniem Wspólnota Polska. W 2005 roku przy Centrum Polskim „Wiara, nadzieja, miłość” roku powstała polska szkoła sobotnio-niedzielna.

Obwód winnicki

Kultywowaniu polskości służy pięć działających przy polskich organizacjach szkół sobotnio-niedzielnych (w Winnicy i Koziatyniu).

W Winnicy odbywa się doroczny festiwal kultury polskiej organizowany przez Związek Polaków Winniccyzny. Ponadto w Winnicy mieści się redakcja miesięcznika i portalu internetowego Słowo Polskie. W 2016 roku w Barze otwarto Dom Polski.

Na terenie dzisiejszego obwodu winnickiego znajduje się wiele polskich zabytków (m.in. Pałac w Tulczynie, Pałac w Woronowicy, pałac Witosławskich w Czerniatynie i świątynie), z tego regionu pochodzi także Ignacy Jan Paderewski – urodzony we wsi Kuryłówka.

Obwód wołyński i równieński

Pomimo niewielkiej liczebności, polska mniejszość historycznego Wołynia wykazuje się wyraźną aktywnością. Działa kilkanaście organizacji polskich m.in.: Stowarzyszenie Kultury Polskiej na Wołyniu im. Ewy Felińskiej, Stowarzyszenie Lekarzy Polskiego Pochodzenia na Wołyniu, Wołyńskie Zjednoczenie Nauczycieli Polonistów im. Gabrieli Zapolskiej w Łucku, Stowarzyszenie Artystów Polskiego Pochodzenia z Wołynia „Barwy Kresowe”, Stowarzyszenie Kultury Polskiej im. Henryka Sienkiewicza w Równem czy grupy harcerskie. Działalność oświatowa skupia się w 13 szkołach sobotnio-niedzielnych.

Obwód zakarpacki

Według oficjalnych statystyk z 2001 roku obwód zakarpacki zamieszkuje jedynie ponad 500 osób polskiej narodowości. Jest tow większości ludność napływowa (oraz ich potomkowie), która przybyła po II wojnie światowej z innych terenów współczesnej zachodniej Ukrainy. W Użhorodzie funkcjonuje szkoła sobotnio-niedzielna prowadzona przez Towarzystwo Kultury Polskiej Zakarpacia (wchodzące w skład Federacji Organizacji Polskich na Ukrainie).

Zobacz też

• Ukraińcy w Polsce
• Lędzianie
• Kresy Wschodnie

Bibliografia

• August Bielowski: Monumenta Poloniae Historica.
• F. Sielicki: Najstarsza Kronika Kijowska. Powieść Minionych Lat. Wrocław 2005
• Połnoje sobranije russkich letopisiej. t. I., Leningrad 1926–1928
• H. Krasowska: Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie. Warszawa 2012
• Krzysztof Sawicki: Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009. Warszawa 2009, ISBN 978-83-89607-81-2.

Linki zewnętrzne

• Krzysztof Sawicki: Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009. Warszawa 2009 ISBN 978-83-89607-81-2.
• Piotr Furmaniak: Polacy na Ukrainie – sytuacja polskiej mniejszości – Portal Spraw Zagranicznych psz.pl
• Stowarzyszenie Wspólnota Polska
• Federacja Organizacji Polskich na Ukrainie