Wikiprojekt:GLAM/Sympozjum Wrocław 70/20/roboczy

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Sympozjum Plastyczne Wrocław '70[edytuj | edytuj kod]

Sympozjum Plastyczne Wrocław '70 (również: Sympozjum Plastyczne "Wrocław 70"[1], sympozjum Wrocław '70[2], Sympozjum "Wrocław 70"[3], "ostatni zjazd awangardy"[4][1]) – jednorazowe wydarzenie artystyczne o zasięgu ogólnopolskim, odbywające się we Wrocławiu w 1970 r., podczas którego wypracowano szereg propozycji artystycznych przeznaczonych do realizacji w przestrzeni publicznej tego miasta[1], w znakomitej większości niezrealizowanych.

W Sympozjum uczestniczyło dwanaście osób reprezentujących polską krytykę artystyczną, niemal sześćdziesięcioro artystek i artystów z całego kraju (m.in. Jerzy Bereś, Tadeusz Kantor, Wanda Gołkowska, Natalia LL, Henryk Stażewski czy Oskar Hansen) oraz grono ogranizatorów, reprezentantów lokalnych władz i innych podmiotów czy zakładów przemysłowych (zob. Osoby uczestniczące w Sympozjum, Organizatorzy i partnerzy). W następstwie sympozjalnych obrad (6-8 lutego i 17-18 marca) zaprezentowano wystawę projektów (Muzeum Architektury i Odbudowy), a następnie wytypowano dzieła do realizacji (zob. Wydarzenia). Jedynym zrealizowanym wówczas dziełem była Kompozycja pionowa nieograniczona Henryka Stażewskiego, jednak również kilka innych prac doczekało później wykonania (zob. Zrealizowane po Sympozjum). Jednym z istotnych owoców Sympozjum było też powstanie we Wrocławiu Centrum Badań Artystycznych.

Wydarzenie to określane jest mianem przełomowego dla formacji sztuki neoawangardowej w Polsce. Badaczki i badacze tacy jak Luiza Nader, Alicja Kępińska, Anda Rottenberg czy Grzegorz Dziamski zgodnie zauważają, że Sympozjum domknęło poszukiwana artystyczne dekady lat 60. i rozpoczęło okres dominacji sztuki konceptualnej (zob. Konteksty artystyczne, Znaczenie sympozjum). Ze względu na swój niedokonany charakter (zrealizowano tylko jeden z 57 projektów – zob. Projekty) oraz skąpą dokumentację wydarzenie to obrosło w sztuce polskiej legendą (zob. ***), z którą na różne sposoby mierzą się twórcy i twórczynie kolejnych pokoleń (zob. Odwołania i nawiązania).

Przedsięwzięcie związane było z obchodami 25. rocznicy Powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy, których główne wydarzenia odbywały się w maju 1970 r. we Wrocławiu (zob.Konteksty polityczne)[1].

***coś z Luizy Nader?

*** konsekwencja zapisu nazw instytucji i wydarzeń etc.

Konteksty[edytuj | edytuj kod]

Konteksty artystyczne[edytuj | edytuj kod]

Lata 60. plenery, sympozja, biennale[edytuj | edytuj kod]

Odbywające się od połowy lat 60. sesje "Złotego Grona" w Zielonej Górze, Plenery artystyczne w Osiekach (od 1963), jednorazowe Sympozjum Artystów i Naukowców w Puławach z 1966 roku[5] czy Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (1965-1973) gromadziły w jednym miejscu wybitne grono artystów i teoretyków sztuki, a prowincjonalne miasteczka stawały się tyglami nowej sztuki, która odbierała najświeższe światowe nurty[[6]]. Jak pisze Anda Rottenberg, nawiązując m.in. do przyjętego w 1960 dekretu KC PZPR ustanawiającego limit 15 procent prac nieprzestawiających na wystawach sztuki współczesnej[7][8]:

Równolegle do działań represyjnych wobec sztuki abstrakcyjnej pojawiły się odgórne inicjatywy polityczne, związane z "zagospodarowaniem kulturalnym Ziem Zachodnich i Północnych", zwanych ziemiami odzyskanymi, i stworzeniem nowych tradycji kulturalnych na tych terenach. Ta aktywizacja kulturalna polegała na finansowaniu ogólnopolskich wydarzeń artystycznych pod hasłem "sojuszu świata pracy z kulturą i sztuką", odbywających się poza uznanymi ośrodkami życia sztuki[9].

Nie mniejsze znaczenie dla kształtowania się środowiska artystycznego w Polsce miał w tym czasie rozwój autorskich galerii sztuki – poznańskiej galerii odNowa, warszawskiej galerii Foksal, galerii Współczesna czy elbląskiej Galerii EL, gdzie artyści uprawiali sztukę eksperymentalną, neoawangardową, odsuniętą od głównego nurtu realizowanego przez ówczesną komunistyczną władzę[10].

Wrocławskie środowisko artystyczne[edytuj | edytuj kod]

Wrocław w latach 70. XX wieku był ważnym ośrodkiem kulturalnym. Jak wskazuje Dorota Monkiewicz: "Ton nadawało miastu środowisko polskiej inteligencji, przesiedlonej tutaj ze Lwowa w wyniku powojennej zmiany granic" i odbudowujące struktury uniwersyteckie i administracyjne[11]. Monkiewicz wskazuje na kulturotwórczą rolę czasopisma literackiego "Odra", Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, który w 1965 przeniósł się do Wrocławia z Opola[12] czy produkcji Wytwórni Filmów Fabularnych[11]. Istniał tu Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, prowadzony przez Marię Berny, oraz Klub Związków Twórczych[13].

Pomysł na zorganizowanie Sympozjum pojawił się prawdopodobnie podczas wystawy "Przestrzeń – Ruch –Światło" zorganizowanej przez Mariusza Hermansdorfera w ramach Muzeum Sztuki Aktualnej (grudzień 1967–styczeń 1968)[14]. W tworzenie artystycznego wymiaru Sympozjum zaangażowało się wrocławskie środowisko twórców związanych z Galerią Pod Moną Lisą (1967-1971) oraz jej założycielem, historykiem sztuki i teoretykiem Jerzym Ludwińskim, twórcą Muzeum Sztuki Aktualnej[15].

We Wrocławiu aktywni byli wówczas również późniejsi założyciele Galerii Permafo artyści, fotograficy i dokumentaliści; małżeństwo Natalia Lach-Lachowicz i Andrzej Lachowicz, Zbigniew Dłubak i krytyk Antoni Dzieduszycki[16] oraz grupa sensybilistów aktywna od 1955 r. (Kazimierz Głaz, Michał Jędrzejewski, Wiesław Zajączkowski i Zbigniew Makarewicz)[17]. Dużą rolę odegrali animatorzy życia kulturalnego we Wrocławiu w owym czasie: Zbigniew Makarewicz – rzeźbiarz[18], twórca asamblaży[19], aktywny w amatorskim Studenckim Teatrze Kalambur czy Jan Chwałczyk – twórca "Reproduktorów światła słonecznego", związany z Grupą Wrocławską czy Zdzisław Jurkiewicz[20], których twórczość (prezentowana w Galerii Pod Moną Lisą), odzwierciedlała przejście od zainteresowania obrazem i rzeźbą w stronę procesu i działania konceptualnego[21].

Konteksty polityczne[edytuj | edytuj kod]

Obchody XXV-lecia tzw. "Powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy"[edytuj | edytuj kod]

Sympozjum Plastyczne Wrocław '70 oficjalnie związanie było z obchodami XXV-lecia tzw. "Powrotu Ziem Zachodnich i Północnych do Macierzy", które we Wrocławiu zorganizowano w 1970 roku z inicjatywy władz. W PRL-u możliwość organizowania wydarzeń artystycznych często uzależniona była od jubileuszy i obchodów świąt państwowych[22]. Oficjalnym celem Sympozjum wyznaczonym przez organizatorów była "próba konfrontacji różnych sposobów współczesnego myślenia plastycznego, mająca doprowadzić w efekcie do powstania w organizmie miejskim Wrocławia wybitnych dzieł sztuki"[1]. Oczekiwania władz wobec Sympozjum zostały jasno sformułowane 7 lutego podczas spotkania artystów i krytyków z wiceprzewodniczącym Rady Narodowej: "chcielibyśmy, aby wszyscy tu koledzy obecni wczuli się w (...) indywidualność Wrocławia na tym tle zbudowali swoje dzieła, które mają służyć jego upiększeniu"[23]. Podczas tego samego spotkania została wypowiedziana także potrzeba zaakcentowania ciągłości polskości Ziem Odzyskanych[23]. Prawdopodobnie władze Wrocławia spodziewały się powstania pomników dedykowanych obchodom politycznego jubileuszu[24].

Relacje PRL-RFN[edytuj | edytuj kod]

Szerszym kontekstem politycznym dla sympozjum Wrocław '70 może być podpisanie w grudniu tego samego roku układu PRL-RFN o normalizacji stosunków pomiędzy tymi dwoma krajami, który stanowił potwierdzenie granicy na Odrze i Nysie. Innym ważnym wydarzeniem w powojennych relacjach polsko-niemieckich było orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich, wystosowane pięć lat wcześniej przez arcybiskupa wrocławskiego Bolesława Kominka, oficjalnie potępione przez władze PRL[25].

Kontekst architektoniczno-urbanistyczny Wrocławia[edytuj | edytuj kod]

Na skutek Oblężenia Wrocławia stolica Dolnego Śląska stała się drugim po Warszawie tak zniszczonym polskim miastem[26]. Skalę destrukcji tkanki miejskiej szacowano na około 70%, dzielnice południowe i wschodnie zostały niemal zmiecione z powierzchni ziemi, w około 90% zniszczone zostało Stare Miasto, Śródmieście w 50%, dzielnice północne w 30%, a wschodnie w 10%[27]. W 1945 roku dzielnice takie jak Zalesie i Krzyki były prawie nieprzejezdne przez zalegające na ulicach pozostałości budowlane, dane z 1954 roku mówiły o około 18 mln m³ gruzu[27]. Odbudowę Wrocławia rozpoczęto już w 1945 roku, początkowo skupiano się na zabezpieczaniu zachowanej zabudowy i naprawach budowlanych. W tym samym roku rozpoczęto także odbudowę Rynku i Placu Solnego[28]. W latach 1950-1955 zbudowano Oś. Grunwaldzką i budynki Politechniki[29], a w latach 1953-1956 Kościuszkowską Dzielnicę Mieszkaniową.[30] W dalszej kolejności powstały osiedla Wrocławskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) w Śródmieściu[31], na Krzykach[32], w okolicach placu PKWIN[33], a także na Gajowicach[34]. W 1964 roku zaczęto realizować dyskusyjny projekt dla 52 tysięcy mieszkańców wzdłuż ulicy Powstańców Śląskich w dzielnicy Wrocław Południe[35]. 200 - hektarowy teren podzielono na 4 jednostki mieszkaniowe (A-Anna, B-Barbara, C-Celina, D-Dorota), po 13 tysięcy mieszkańców każda, zaopatrzone w centrum kulturalno-usługowe. Budowa tego ogromnego kompleksu trwała od początku lat 70[36]. Lata 70. to czas dużych inwestycji budowlanych - osiedli mieszkaniowych powstających głównie na zachodzie miasta, gdzie dominowała największa ilość terenów niezagospodarowanych[37]. Wtedy powstały tak duże założenia architektoniczno-urbanistyczne jak Osiedle Popowice, Osiedle Przyjaźni[38], Osiedle Gaj[39], Osiedle Nowy Dwór[40]. Jak pisze Agata Gabiś: "Dekada lat 60. i 70. przyniosła wiele fantastycznych i utopijnych scenariuszy także w sferze architektury i urbanistyki"[41].

Kontekst architektoniczny był ważnym elementem Sympozjum, w trakcie jego trwania dr Olgierd Czerner ówczesny dyrektor Muzeum Architektury i Odbudowy Wrocławia przygotował program historii miasta. Zbigniew Makarewicz wspomina: "szczególnie silne wrażenie wywarły kroniki działań wojennych w zdobywaniu "Festung Breslau" obraz zniszczeń i powolny proces odbudowy. Przedstawiono też możliwie przystępnie aktualny stan miasta, a potem indywidualne wizje lokalne wybranych fragmentów miasta"[42].

Wydarzenia[edytuj | edytuj kod]

Powołany przez Towarzystwo Miłośników Wrocławia komitet organizacyjny (zob. Organizatorzy i partnerzy) wystosował prośbę do grona dwanaściorga krytyków (zob. Krytycy i krytyczka) o wytypowanie artystów i artystek mających brać udział w Sympozjum (zob. Artystki i artyści). Wszystkie grupy spotkały się podczas sympozjalnych obrad. Praktycznym celem było "uzyskanie projektów dzieł do zrealizowania w przestrzeni miejskiej"[43].

Obrady[edytuj | edytuj kod]

Obrady podzielono na dwa spotkania. Pierwsze z nich odbyło się w dniach 6-8 lutego 1970 r. i dyskutowano na nim na temat idei przyświecających Sympozjum, zapoznano się z topografią Wrocławia i wyborem miejsc, w których miałby być realizowane prace. Na drugim spotkaniu w dn. 17-18 marca 1970 r. obradowano na temat projektów oraz sposobów ich realizacji[44].

Dziesięć dni później organizatorzy konsultowali się z przedstawicielami wrocławskich przedsiębiorstw produkcyjnych możliwość realizacji projektów (zob. Zakłady produkcyjne), a 16 wytypowanych do realizacji obiektów miało zostać przekazanych miastu i społeczeństwu 9 maja 1970 r., czyli w Dniu Narodowego Święta Zwycięstwa i Wolności[22].

Wystawa w Muzeum Architektury i Odbudowy[edytuj | edytuj kod]

Do udziału w wystawie zaproszono 39 artystów wybranych na podstawie opinii krytyków artystycznych. Wystawa otwarta dnia 17.03.2020 r. w Muzeum Architektury i Odbudowy we Wrocławiu zgromadziła 57 projektów. Projekty zostały nieodpłatnie przekazane przez artystów w darze dla miasta Wrocławia [45].

Podczas wystawy grupa krytyków i plastyków uchwaliła nowatorski projekt utworzenia we Wrocławiu Centrum Badań Artystycznych, dla którego filarem miały być koncepcje, teksty teoretyczne oraz projekty powstałe podczas Sympozjum[46].

Wystawę podsumowuje wydany w 1983 r. katalog (zob. Katalog).

Kalendarium wydarzeń[edytuj | edytuj kod]

  • 2.11. 1969 – ustalenie regulaminu i założeń programowych Sympozjum Plastycznego Wrocław ’70, opracowane przez Zarząd Towarzystwa Miłośników Wrocławia.
  • 19.12.1969 – zjazd konsultantów Sympozjum: spotkanie z zaproszonymi krytykami oraz teoretykami sztuki i architektury, ustalenie list artystów uczestniczących w Sympozjum.
  • 6–8.02.1970 – pierwsze spotkania z uczestnikami i organizatorami Sympozjum: rozmowy o regulaminie, zapoznanie się twórców z miastem i wybór lokalizacji projektów.
  • 26.02 – 1.02.1970 – pierwsza z dziewięciu kilkudniowych wystaw prezentujących twórczość artystów-uczestników i artystek-uczestniczek Sympozjum w Galerii pod Moną Lisą, gdzie zaprezentowano twórczość artystów i artystek zaproszonych do udziału w Sympozjum.
  • 17–18.03. 1970 – drugie spotkanie z uczestnikami i organizatorami Sympozjum, otwarcie w Muzeum Architektury wystawy prezentującej 57 projektów, dyskusje na temat realizacji prac, spotkania organizatorów Sympozjum z krytykami i artystami (wystawa do 30 marca).

27 marca 1970 – spotkanie organizatorów Sympozjum z przedstawicielami wrocławskich i dolnośląskich zakładów produkcyjnych, którzy po zapoznaniu się z projektami zobowiązali się do ich realizacji w tzw. czynie społecznym.

9 maja 1970 – dzień głównych obchodów 25-lecia Ziem Odzyskanych, jednorazowy pokaz projektu Henryka Stażewskiego Kompozycja pionowa nieograniczona. 9 strumieni koloru na niebie.

30 kwietnia 1972 – powołanie Ośrodka Dokumentacji Sztuki we Wrocławiu jako pierwszego etapu realizacji programu Centrum Badań Artystycznych. 20 października 1972 – pierwsze odsłonięcie niepełnej wersji projektu Jerzego Beresia, Żywy pomnik pt. „Arena” (usunięty w 1983 roku).

30 maja 1973 – rozwiązanie Ośrodka Dokumentacji Sztuki we Wrocławiu.

5 grudnia 2008 – rekonstrukcja koncepcji Stażewskiego zrealizowana przed Pałacem Kultury i Nauki przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej i warszawski urząd miasta, w ramach starań Warszawy o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. 26 kwietnia 2010 – druga realizacja koncepcji Beresia stworzona z okazji 40. rocznicy Sympozjum Plastycznego Wrocław ‘70.

1 kwietnia 2011 – happening malowania korony drzewa Beresia na zielono, który stał się coroczną wiosenną tradycją kultywowaną do dziś.

8 września 2011 – uroczyste odsłonięcie Usytuowania krzesła zrealizowanego według projektu opartego o oryginalny szkic Tadeusza Kantora, połączone z rozpoczynającym się we Wrocławiu Europejskim Kongresem Kultury.

2017 – otwarcie instalacji Barbary Kozłowskiej Interpretacja przestrzenna poezji strukturalnej Stanisława Dróżdża „Samotność” w ramach programu sztuk wizualnych Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016.

2020 – specjalny program przygotowany z okazji 50. rocznicy Sympozjum Plastycznego Wrocław ‘70, stworzony i realizowany przez wrocławskie środowisko artystyczne – instytucje, organizacje i niezależne inicjatywy – pracujące oddolnie w formule grupy roboczej od 19 lipca 2019 roku[47].

Organizatorzy i partnerzy[edytuj | edytuj kod]

Organizatorzy[edytuj | edytuj kod]

Do organizacji wydarzenia włączyły się zarówno jednostki urzędowe, jak i organizacje artystyczne: Towarzystwo Miłośników Wrocławia, Związek Polskich Artystów Plastyków, Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP, Muzeum Architektury we Wrocławiu oraz Galeria Pod Moną Lisą (w skład komitetu organizacyjnego weszła Maria Berny, kierująca Klubem Międzynarodowej Prasy i Książki tzw. MPiK, w ramach którego działała Galeria), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Rada Narodowa Miasta Wrocławia, Wojewódzka Rada Związków Zawodowych[48].

Komitet organizacyjny[edytuj | edytuj kod]

W skład komitetu, powołanego przez Towarzystwo Miłośników Wrocławia[49], weszli przedstawiciele instytucji kultury i organizacji artystycznych, a także członkowie organów miejskich oraz uczelni. Zadaniem Komitetu było zaproszenie grupy teoretyków i krytyków, którzy z kolei byli odpowiedzialni za wyłonienie artystów biorących udział w Sympozjum. Przewodniczącym Komitetu był mgr Mieczysław Kwiatkowski – Sekretarz Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia[1].

Wiceprzewodniczącymi Komitetu byli:

Wśród Członków Komitetu znaleźli się również:

Zakłady produkcyjne[edytuj | edytuj kod]

Narada z przedstawicielami wrocławskich i dolnośląskich zakładów miała miejsce 28 marca 1970 roku. Przedsiębiorstwa zobowiązały się do realizacji 16 (spośród 57 zgłoszonych na Sympozjum, zob. Projekty) obiektów. Założono, że 9 maja 1970 roku nastąpi uroczyste przekazanie dzieł Wrocławiowi[22].

Wśród zakładów produkcyjnych, które zadeklarowały chęć współpracy przy realizacji prac znalazły się: Państwowa Fabryka Wagonów (Pafawag), Hutmen, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego we Wrocławiu (ZNTK Wrocław), Fabryka Maszyn Rolniczych PILMET, Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne we Wrocławiu (MPK Wrocław), Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego (WSK Wrocław), Mostostal Wrocław, Fabryka Urządzeń Mechanicznych (FUM Wrocław), Madro Wrocław (Serwis Maszyn Drogowych), Jelcz, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego w Oleśnicy (ZNTK Oleśnica), Zakłady Fajansu Wrocław, Zakład Ceramiczny Bolesławiec, Zakład Szkła Przemysłowego Jelenia Góra, Huta Szkła Wałbrzych, Huta Szkła Szczytna k. Polanicy, a także Ludowe Wojsko Polskie[50]

Osoby uczestniczące w Sympozjum[edytuj | edytuj kod]

W Sympozjum brały udział zarówno osoby zajmujące się krytyką artystyczną jak i twórczością, grupy te określane były mianem "krytyków i plastyków"[23].

Dobór osób uczestniczących przebiegał podobnie jak w przypadku I Sympozjum Artystów i Naukowców w Puławach w 1966 r. – organizatorzy zwrócili się do uznanych krytyków z prośbą o wytypowanie artystów za pomocą ankiety[51][52]. Ankietę rozesłało do zaproszonego kolegium Towarzystwo Miłośników Wrocławia, a krytycy zaproponowali 94 nazwiska, z których "na zasadzie większościowej" wytypowano osoby uczestniczące[53].

Jak napisał Z. Makarewicz, "Różne grupy i środowiska widziały w tej rocznicy szansę na wprowadzenie do organizmu miasta trwałych dzieł plastyki", a jako kręgi inicjatywne wymieniał przenikające się Towarzystwo Miłośników Wrocławia, Okręg Wrocławski ZPAP oraz osoby związane z Galerią "Pod Moną Lisą". W gronie zaangażowanych osób wyróżnił: Barbarę Kozłowską, siebie (Z. Makarewicz), Alfonsa Mazurkiewicza, Annę Szpakowską-Kujawską, Andrzeja Willa, Mieczysława Zdanowicza, Jana Chwałczyka, Jerzego Ludwińskiego oraz Marię Berny. Do powołania Sympozjum miała doprowadzić cała seria ich spotkań oraz konsultacji z lokalnym środowiskiem artystycznym[54].

Krytycy i krytyczka[edytuj | edytuj kod]

Komitet organizacyjny powołał grupę 12 krytyków i teoretyków sztuki, którzy na podstawie ankiet mieli dokonać wyboru artystów. W skład grupy weszli:

Artystki i artyści[edytuj | edytuj kod]

Do udziału w Sympozjum zaproszone zostały osoby wybrane przez grono krytyków i teoretyków, będących czołowymi przedstawicielami sztuki awangardowej końca lat 60., z których niektóre zaproponowały uczestnictwo współpracowniczek i współpracowników bądź też zespołów projektowych. Zgodnie z informacją podaną w katalogu wystawy, do udziału zaproszono "39 artystów plastyków z całego kraju", a skład grupy został ustalony na podstawie ankiety, w której udział wzięło dwunastu znanych polskich krytyków (zob. Krytycy i krytyczka)[55]. Redaktorzy katalogu monograficznego (zob. Katalog) podkreślają, że biorący udział w Sympozjum artyści i artystki stanowili grono elitarne: "to także późniejsi laureaci państwowych i międzynarodowych nagród, uczestnicy ważnych imprez artystycznych w kraju i zagranicą"[56].

W opublikowanym w katalogu Sympozjum tekście Od I-go pleneru koszalińskiego do spotkania "Wrocław 70" Janusz Bogucki zauważa, że w ogólnopolskich plenerach artystycznych, szczególnie plenerach koszalińskich, udział bierze określone grono twórców i grupę tę określił mianem "zmiennej ogólnopolskiej konstelacji międzyśrodowiskowej"[57]. Jak Bogucki podsumował listę osób uczestniczących we wrocławskim Sympozjum, w nawiązaniu do wcześniejszych tego rodzaju imprez w kraju: "Zespół ten – reprezentujący tak jak w poprzednich przypadkach żywotniejsze ośrodki plastyki nowatorskiej – liczył 40 osób, w tym 11 z Wrocławia, reszta z Warszawy, Krakowa, Łodzi, Lublina, Koszalina, Poznania, Zielonej Góry i Zakopanego"[58].

Makarewicz wspomina o trudnościach w pozyskaniu wytypowanych przez krytykę osób – na przeszkodzie stać miały wzajemne animozje (zob. Spory i konflikty) oraz nieufność wobec oficjalnego charakteru wydarzenia, jednak zagwarantowano wszystkim wolność wypowiedzi oraz wynegocjowano zawieszenie konfliktów osobistych[59].

W toku dyskusji nad regulaminem Sympozjum ustalono, że każda z zaproszonych osób może powołać zespół "ze względu na konieczność technicznych i architektonicznych opracowań towarzyszących" – w praktyce oznaczało to możliwość doproszenia przez twórców osób wg klucza własnych preferencji, niezależnie od ankiet krytyków[60]. Możliwość ta została szczególnie wykorzystana przez Mariana Bogusza, który – wspierany przez krytyka Jerzego Olkiewicza – powołał liczne grono osób mających zaprojektować propozycje dla osiedla Celina[58], co spotkało się z wieloma zastrzeżeniami[60]. Jak określił to Makarewicz: Bogusz "sformował niemalże drugie, mniejsze sympozjum obok ustalonego składu uczestników"[60].

Niektóre osoby brały udział w różnych rolach: Anna Szpakowska-Kujawska zaproponowała swoje projekty indywidualne oraz weszła w skład zespołu Mariana Bogusza, Zbigniew Makarewicz był zarówno zaproszonym gościem, jak i współpracownikiem Barbary Kozłowskiej, a Ernest Niemczyk był zarówno członkiem zespołu Kozłowskiej, jak i współpracownikiem Makarewicza[22].

Bogucki podkreślał, że osoby te pracowały w sposób idealistyczny, za wykonywanie w ciągu miesiąca projekty i modele nie pobierając żadnego honorarium[58], a redaktorzy katalogu zaznaczyli, że wszystkie propozycje zostały przekazane przez autorki i autorów w darze dla miasta Wrocławia[61].

Lista zaproszonych osób wraz z zespołami[edytuj | edytuj kod]

Inne zaangażowane osoby[edytuj | edytuj kod]

Redaktor Ryszard Skała otworzył obrady w "Piwnicy Świdnickiej" w imieniu Rady Narodowej miasta Wrocławia i Towarzystwa Miłośników Wrocławia, a następnie moderował przebieg dyskusji nad regulaminem. Obradom przewodniczyli Janusz Bogucki, Oskar Hansen oraz Mieczysław Zdanowicz w imieniu lokalnego środowiska i ZPAP[59].

Kazimierz Gryglaszewski był wiceprzewodniczącym Rady Narodowej miasta Wrocławia, z którym – przy udziale "wszystkich niezbędnych do podjęcia decyzji funkcjonariuszy miejskiej administracji" – ustalono szczegóły współpracy Sympozjum z władzami miasta[59].

Dr Olgierd Czerner – Dyrektor Muzeum Architektury i Odbudowy, przedstawił osobom uczestniczącym historię miasta oraz perspektywy jego rozwoju[60].

Podczas trwania Sympozjum dr Władysław Misiak prowadził badania socjologiczne "celem uchwycenia przekształceń kulturowej świadomości wrocławian wobec narastających problemów cywilizacyjnych w wielkim skupisku miejskim"[63], w praktyce będące badaniami recepcji sympozjalnych propozycji (zob. ***)[64].

Michał Diament i Zdzisław Holuka fotografowali Sympozjum, a ich archiwa stanowiły podstawę do opracowania katalogu (zob. Katalog)[65].

Marię Berny – ówczesną kierowniczkę klubu MPiK w którym działała Galeria Pod Moną Lisą – Janusz Bogucki określił mianem "energicznej kobiety-społecznicy", dzięki zapałowi której i współpracy z jednostką Ludowego Wojska Polskiego udało się terminowo wykonać jedyną zrealizowaną na Sympozjum pracę – Kompozycję Stażewskiego (zob. Kompozycja pionowa nieograniczona)[62].

Z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Wrocławia w 1972 r. studenci Politechniki Wrocławskiej zrealizowali w czynie społecznym Żywy Pomnik ARENA w 1972 r. (zob. Żywy pomnik pt. „Arena”[63][62].

Edward Saliński napisał pod kierunkiem Janusza Boguckiego pracę magisterską w Instytucie Artystyczno-Pedagogicznym Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu[66].

Udział kobiet[edytuj | edytuj kod]

Kobiety stanowiły 5 z 36 zaproszonych osób i 8 z 57 (58) osób tworzących projekty ogółem – w obu przypadkach odsetek feminizacji wynosił 14%. Były to zaproszone przez organizatorów: Wanda Gołkowska, Barbara Kozłowska, Maria Michałowska, Ludmiła Popiel, Anna Szpakowska-Kujawska oraz członkinie zespołów: ponownie A. Szpakowska-Kujawska, a także Natalia Lach-Lachowicz i Bogumiła Winiarska[22].

Natomiast na 12 zaproszonych krytyków przypadła tylko jedna krytyczka – Bożena Kowalska (8%).

Maria Hussakowska zauważa, że dysproporcja ta była rażąca, a głosy kobiet nie tylko nie wybrzmiewają dostatecznie z zachowanych archiwaliów, lecz nie wybrzmiały też z próby krytycznego przeczytania dokumentacji Sympozjum w ramach projektu kuratorskiego Otwarte Archiwum / Sympozjum „Wrocław 70” zrealizowanego w 2010 r.[67]

Spory i konflikty[edytuj | edytuj kod]

Jak wspominał Makarewicz, "Organizowanie Sympozjum nie odbywało się w próżni doskonale oczyszczonej z napięć i konfliktów pomiędzy artystami, nie brakło też urazów i nieufności wobec oficjalnego charakteru przedsięwzięcia. Koncepcja sympozjum musiała się obronić wobec merytorycznej i personalnej krytyki. Początkiem zgody było przekonanie artystów do gwarancji zupełnej swobody wypowiedzi"[59]. Realizację Sympozjum miało umożliwić "wynegocjowane na ten czas zawieszenie najróżniejszych wzajemnych zastrzeżeń pomiędzy samymi artystami"[59].

Choć Makarewicz odnotowuje mające prowadzić niemal do zerwania Sympozjum "kontrowersje" podczas pierwszej (luty 1970) i drugiej (marzec 1970) sesji dyskusyjnej, to określa je jednak jako wyłącznie merytoryczne[59]. Tuż po otwarciu obrad Marian Bogusz miał zgłosić zastrzeżenia proceduralne w kwestii zaproszeń oraz współpracy z krytyką[59].

Starcie przeciwstawnych poglądów miało, zdaniem Makarewicza, zaowocować ostatecznie uchwaleniem przez wszystkie uczestniczące osoby wspólnego projektu CBA[59].

Po otwarciu wystawy w marcu 1970 Zarząd Główny ZPAP miał podjąć bezskuteczną interwencję przeciwko Sympozjum – "Specjalna komisja wysłana w tym celu do Wrocławia usiłowała wymusić na organizatorach uznanie nadrzędnych kompetencji Zarządu Głównego Sekcji Rzeźby"[60].

W opublikowanym w katalogu Sympozjum tekście Od I-go pleneru koszalińskiego do spotkania "Wrocław 70" Janusz Bogucki odnotował konflikt wywołany przez Tadeusza Kantora, będący powtórzeniem podobnej sytuacji z I Sympozjum Artystów i Naukowców w Puławach w 1966 r. Kantor miał na początku debat podjąć "atak na tendencję ujawniającą się w powierzchownej – jego zdaniem – użytkowej eksploatacji rewolucyjnych ongiś doświadczeń konstruktywizmu". Bogucki zauważa jednak, że poza aspektem merytorycznym wypowiedzi Kantora rolę odegrał również jego arogancki i roszczeniowy styl wypowiedzi: "dramatyczno-bulwersujący sposób bycia i mówienia wywołał reakcję dosyć ostrą ze strony uczestników zebrania czujących się w jakiejś mierze spadkobiercami konstruktywizmu". Kajetan Sosnowski miał nazwać Kantora "Wielkim Komiwojażerem Sztuki Światowej", a Oskar Hansen wytykał ślepe zapatrzenie w sztukę zachodnioeuropejską, na co Kantor ("znakomity reżyser własnych wystąpień") z pasją odpowiedział repliką[68]. Z konfliktem tym wiązała się także zbieżność propozycji Kantora i Włodzimierza Borowskiego[69][2].


Inne[edytuj | edytuj kod]

W kontekście fiaska CBA (zob. Centrum Badań Artystycznych) Bogucki określił Ludwińskiego i Makarewicza mianem "ludzi bardzo uzdolnionych do pracy koncepcyjnej i działalności inspirującej, a mniej do powszedniej, wykonawczej roboty"[70].

Włodzimierz Borowski wyraził życzenie obejrzenia Wrocławia z lotu ptaka, a red. Skała "przyjął ten wniosek bez drgnienia powieki i następnego dnia rano Włodzimierz Borowski i inni entuzjaści, chcąc nie chcąc, po niezupełnie przespanej nocy, odbywali loty nad Wrocławiem samolotami Aeroklubu", jak wspomina Makarewicz[60].

Projekty[edytuj | edytuj kod]

Ponieważ w związku z obchodami jubileuszu "wyzwolenia Wrocławia"[71] spodziewano się "większej podatności władz na nadzwyczajne wydatki prestiżowe", jak napisał Z. Makarewicz, to liczono na możliwość realizacji projektów i wprowadzenie ich do tkanki urbanistycznej na stałe[54].

Zaprezentowane na wystawie w Muzeum Architektury i Odbudowy projekty "nie mieściły się w estetycznych kanonach ówczesnej sztuki oficjalnej, wychodziły poza formuły akademickie i doskonale wpisywały w najnowsze przejawy sztuki światowej"[72].

*** wszystkie projekty podarowane bezinteresowanie miastu Wrocław (katalog, s. 6)

*** zgłoszonych 57 (katalog, s. 6)

*** konflikt krzeseł Kantora i Borowskiego (katalog, s. 23-24; Anda 131)

Zrealizowane podczas Sympozjum[edytuj | edytuj kod]

Kompozycja pionowa nieograniczona / 9 strumieni koloru na niebie, Henryk Stażewski[edytuj | edytuj kod]

Henryk Stażewski, malarz i twórca abstrakcji geometrycznaych w ramach Sympozjum opracował w styczniu 1969 r. projekt, który zrealizował 9 maja 1970 - praca nosiła tytuł Kompozycja pionowa nieograniczona (lub zamiennie: 9 strumieni koloru na niebie). Było to jedyne dzieło przedstawione w ramach Sympozjum w zaplanowanym terminie. W przygotowanie jego prezentacji były zaangażowane Wojska Ochrony Powietrznej. Inicjatywę wsparła Maria Berny, kierowniczka Klubu MPiK[73]. Pokaz kompozycji zbudowanej z pasów światła odbył się, zgodnie z propozycją władz miasta, na placu Społecznym we Wrocławiu, który powstał po wyburzeniu pozostałości kamienic zniszczonych podczas II wojny światowej. W czasie trwania widowiska (które zbiegło się z obchodami rocznicy zakończenia drugiej wojny światowej) na placu ustawiono 9 reflektorów w dwóch rzędach przecinających się pod kątem prostym[74]. W pierwszym z nich artysta umieścił kolory: niebieski, zielony, żółty, czerwony, w drugim: pomarańczowy, czerwony, fioletowy, niebieski[75]. Pasma światła nachodziły na siebie, nawiązując do kolejności barw powstających przy rozszczepieniu światła białego w pryzmacie. Wiązki światła były widoczne z sąsiednich miast, rozmywały się kilka kilometrów nad ziemią[***].

W 2008 roku przedsięwzięcie powtórzono w Warszawie (zob. Powtórzenie Kompozycji pionowej nieograniczonej)[76].

Zrealizowane po Sympozjum[edytuj | edytuj kod]

Żywy pomnik pt. „Arena” (Żywy Pomnik ARENA) Jerzego Beresia (1972)[edytuj | edytuj kod]

Koncepcję opracował Jerzy Bereś, polski rzeźbiarz i performer. Twórca założył, że jego projekt będzie mógł zostać zrealizowany w dowolnej przestrzeni miasta. Pierwszy raz pomysł zaprezentowano w niepełnej formie w 1972 roku na Wyspie Piasek, z okazji V Festiwalu Kultury Studentów Polski Ludowej[77]. W 1983 roku instalacja zniknęła z tej przestrzeni, by powrócić na miejsce w 2010 r. z okazji 40. rocznicy Sympozjum. Tym razem dzieło zrealizowano zgodnie z założeniami artysty. W projekcie twórca wyznaczył przestrzeń na planie koła, otoczoną szeregiem ławek. W centum założenia był pień dębu, odwrócony korzeniami do góry oraz ławka (jedna z jej nóg miała być osadzona w betonie, druga w ziemi). Z godnie z zaleceniami autora połowa powierzchni okrągłego placu została pokryta betonem, drugą przeznaczono pod uprawę sześciu młodych drzewek tego samego gatunku[78]. Studenci wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych, za propozycją Beresia, co roku na wiosnę malują korzenie drzewa na zielono[79].

Usytuowanie krzesła (Krzesło) Tadeusza Kantora (2011)[edytuj | edytuj kod]

Rzeźba w kształcie krzesła, autorstwa Tadeusza Kantora, malarza, scenografa i reżysera, twórcy krakowskiego teatru Cricot 2 została zrealizowano w 2011 roku na skwerze, u zbiegu ulic Łaziennej, Rzeźniczej i Nowy Świat z okazji Europejskiego Kongresu Kultury[74]. Artysta pragnął, by widzowie nie widzieli w obiekcie pomnika, a raczej przedmiot absurdalny i zaskakujący. Warunkiem projektu było takie ustyowanie krzesła, by było ono w „środku życia ruchu”, a nie rzeźbą umieszczoną w reprezentacyjnym miejscu[70]. Oprócz kwestii lokalizacji projektu, artysta zastrzegł iż: krzesło ma być wykonane z betonu, składane i przedstawione w ponadnaturalnej wielkości - ok. 10 m. Krzesło było charakterystycznym elementem twórczości Kantora, wielokrotnie wykorzystywał on ten motyw w swoich dziełach. Inne jego rzeźby w kształcie krzeseł można znaleźć w Oslo, w Galerii Foksal w Warszawie, czy w miejscowości Huścisko[74].

Interpretacja przestrzenna poezji strukturalnej Stanisława Dróżdża „Samotność” Barbary Kozłowskiej (2016)[edytuj | edytuj kod]

Barbara Kozłowska, artystka konceptualna, współpracowała ze Stanisławem Dróżdżem przy nadawaniu jego poezji graficznej formy, koncepcje te określała mianem „poezjografia”[74]. Instalacja w Parku Popowickim we Wrocławiu to przestrzenna interpretacja dzieła Dróżdża pt. Samotność (1968 r.). Projekt Kozłowskiej powstał w 2016 roku w trakcie obchodów Europejskiej Stolicy Kultury we Wrocławiu. Instalacja składa się z 45 betonowych brył na planie o kształcie cyfry „1” (projekt zakładał również możliwość wykonania ich z metalu[80]), są one barwione na kolor niebieski i ułożone w pięciu rzędach, z których każdy kolejny jest odrobinę wyższy od poprzedniego. Co więcej, pomysł artystki uwzględnił możliwość wejścia widza do wnęrza instalacji - między betonowymi blokami można swobodnie spacerować[81].

Projekty niezrealizowane[edytuj | edytuj kod]

Oprócz wspomnianych wcześniej koncepcji Stażewskiego, Beresia, Kozłowskiej oraz Kantora w przestrzeni publicznej Wrocławia nie znajdziemy śladów Sympozjum, mimo iż większość projektów powstała z myślą o ich realizacji. Po zakończeniu Sympozjum wiele koncepcji zostało rozproszonych, niektóre trafiły do rąk prywatnych, inne do różnych instytucji, część nie przetrwała. Wcielaniu projeków w życie nie sprzyjały związane z nimi koszty, a dodatkowym utrudnieniem był krótki czas ich realizacji. Niektóre koncepcje wychodziły poza regulamin wydarzenia np. przez wzgląd na nietrwałą formę. Sytuacji nie ułatwiała także komunikacja między artystami i przedstawicielami zakładów przemysłowych, w której zabrakło wsparcia instytucjonalno-administracyjnego[74].

Centrum Badań Artystycznych[edytuj | edytuj kod]

*** oddolny projekt nowatorskiej instytucji artystycznej

*** debata CBA / CPA

*** można wykorzystać wykład Ziółkowskiej jako źródło

Katalog[edytuj | edytuj kod]

*** nota o katalogu, który powstał później i w efekcie autobadań – "zrzutki" materiałów, galeria X

Pierwsze opracowanie dotyczące wydarzenia - katalog pod redakcją Zbigniewa Makarewicza powstał dopiero trzynaście lat później[23].

Odwołania i nawiązania[edytuj | edytuj kod]

Działania postsympozjalne i nawiązania[edytuj | edytuj kod]

Powtórzenie Kompozycji pionowej nieograniczonej Henryka Stażewskiego (2008)[edytuj | edytuj kod]

Pokaz Dziewięć promieni światła na niebie Henryka Stażewskiego został odtworzony przed Pałacem Kultury i Nauki w Warszawie 38 lat później, 5 grudnia 2008 r. Zadania podjęło się Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie (MSN) i Urząd Miasta Stołecznego Warszawy w ramach starań o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 r. Wybór pierwszego pokazu MSN w przestrzeni miasta był przemyślany. Stażewski był nie tylko warszawiakiem, ale także pionierem awangardy, a jego praca stanowiła przykład zwycięstwa wyobraźni i nowoczesności[22]. Nieprzypadkowe było także miejsce realizacji. Plac Defilad znajduje się w miejscu, gdzie zaplanowano budowę nowego gmachu MSN[22].

Projekt Stażewskiego do nowych warunków dostosował jego współpracownik - wrocławski artysta Jan Chwałczyk, który pomagał mu w przygotowaniu wrocławskiego przedstawienia. Skomplikowane technicznie przedsięwzięcie wymagało wielu działań, podobnie jak 1970 r. Reflektory tym razem sprowadzono z Niemiec. Ze względu na coraz większe zanieczyszczenie nocnego nieba sztucznym światłem ich moc musiała być trzykrotnie większa. Aby osiągnąć lepszą widoczność, wygaszono także iluminację PKiN oraz pobliskie latarnie[22][76].

Organizatorzy warszawskiego pokazu wspólnie z "Gazetą Wyborczą" zorganizowali także konkurs fotograficzny, który miał na celu dokumentację wydarzenia. Najlepsze prace zaprezentowano w ramach wystawy w MSN w lutym 2009, włączono je także o kolekcji tejże placówki[82].

*** co jeszcze jeszcze pomiędzy?

Otwarte Archiwum / Sympozjum „Wrocław 70” (2010)[edytuj | edytuj kod]

"Ostatnią taką inicjatywą była wystawa absolwentów Studiów Kuratorskich przy Instytucie Historii Sztuki UJ Otwarte Archiwum / Sympozjum „Wrocław 70” w warszawskiej Fundacji Profile.25 Jednym z założeń, jak czytamy w materiałach, było odmitologizowanie tego zjawiska, przyjmowanego w dyskursie bądź to jako „oczywista” duma bądź to porażka polskiej awangardy. Wyzwanie polegało na dotarciu do dokumentów – źródeł, przed tym, jak stały się częścią opowieści, poznanie ich w stanie przednarracyjnym i zaprezentowanie ich w jak najbardziej czystej postaci. W wyniku przekopania archiwów i sięgnięcia do zachowanych dokumentów w bardzo różnorodnej formie i rozproszeniu, stało się niemal jasne, jak przypadkowe wybory wynikające z fragmentarycznej wiedzy wpływają na budowanie historycznej narracji"[67].

**** praca Dominiki Łabądź https://dominikalabadz.eu/post/183100940538/unlimited-horizontalstrumień-światłą-łabądźs?fbclid=IwAR22GmD4zDEjtb5__j4_bVhwTHat0s4rRTTZ_D8JNq4E_n1jaZnjubhvEPc, https://muzeumwspolczesne.pl/mww/wp-content/uploads/2014/12/Niemcy-nie-przyszli-The-Germans-Did-Not-Come.pdf?fbclid=IwAR36xPAR6dyCumU8XgUQzHk8G23xg73MgHv16KpEatSOrtGFaUb1DQkOEmY (s. 92-93...)

Sympozjum Wrocław 70/20 (2020)[edytuj | edytuj kod]

*** opisać nas :-)

Znaczenie sympozjum[edytuj | edytuj kod]

Krytyka i recepcja[edytuj | edytuj kod]

*** recepcję (recenzje) z lat 70.

Omawiając wzmiankę o Sympozjum Andrzeja Osęki w książce Współczesna rzeźba polska (Warszawa 1977) Makarewicz stwierdza w niej "mieszaninę półprawd, przekręconych tytułów i zwykłych wymysłów" oraz "niezręczne epitety" jak "święto kiermaszowe", które wiąże z jednej strony z zawodową zawiścią, a z drugiej z merytoryczną bezradnością wobec nowatorskich propozycji konceptualnych[83].

Odbiór społeczny[edytuj | edytuj kod]

*** (badania Misiaka)

Dyskurs historii sztuki i mit Sympozjum[edytuj | edytuj kod]

**** osobno interpretacje historyczne: mit sympozjum, problem współpracy z władzą, znaczenie ze współczesnej perspektywy etc.

Sympozjum Wrocław 70 urosło do rangi przeglądu awangardowych postaw twórczych lub ostatniego zjazdu awangardy[51]. Dziś prawie każde aktualne opracowanie historii sztuki współczesnej polskiej wzmiankuje to wydarzenie.

Projekt 2010: "Wydarzenie to wzmiankowane jest w niemal każdym opracowaniu polskiej historii sztuki nowoczesnej, lecz komentarz najczęściej ogranicza się do kilku lakonicznych zdań. Wokół sympozjum narosło wiele mitów: jest postrzegane jako pierwszy manifest sztuki konceptualnej w Polsce, jako ostatni zjazd awangardy, ale również, jako organizacyjna porażka i wydarzenie, które może należałoby przemilczeć; każda ztych ocen jest jednocześnie prawdziwa i nieprawdziwa."[84]

Alicja Kępińska wyróżniła je wśród wydarzeń roku 1970, który określiła jako przełomowy w polskiej sztuce – konstytuujący nowe jakości "mnożące się" w latach 60.[3] Anda Rottenberg stwierdziła, że Sympozjum Wrocław '70 "zakończyło heroiczny czas plenerów"[2], natomiast Grzegorz Dziamski uważa, że wyznaczyło początek polskiej sztuki konceptualnej, czego manifestacją była praca Zaczyna się we Wrocławiu Zbigniewa Gostomskiego (zob. Artystyczne)[85]. Natomiast Maria Hussakowska określiła działalność Galerii Pod Moną Lisą oraz Sympozjum za uznane w dyskursie historii sztuki „konsekracje” polskiego konceptualizmu[67].

Od Sympozjum Wrocław 70 i przedstawienia tam pracy Zbigniewa Gostomskiego "Zaczyna się we Wrocławiu" datuje się zazwyczaj początek sztuki konceptualnej w Polsce[22]. Datę tą poprzedziły konceptualne w charakterze działania artystyczne Romana Opałki i Ryszarda Winiarskiego[85]. Wiele lat w polskiej krytyce artystycznej sztuki konceptualnej nie rozróżniano jako gatunku posiadającego swoje odrębne cechy stylowe[22].

Realizowanie projektów Sympozjum 70 w PRL było skomplikowane technicznie oraz utrudnione organizacyjnie. Potwierdza to fakt zrealizowania w maju 70 roku jedynie pracy Henryka Stażewskiego pt. Kompozycja Pionowa Nieograniczona, a dwa lata później okrojonej wersji Żywy pomnik ARENA Jerzego Beresia. Większość materiałów po wydarzeniu uległa rozproszeniu, a katalog wystawy powstał dopiero trzynaście lat później (zob. Katalog), w związku z czym Luiza Nader nazwała całe przedsięwzięcie "przestrzenią niemożliwego"[23].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Dzikie pola : historia awangardowego Wrocławia : przewodnik, red. Dorota Monkiewicz, Warszawa : Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki ; Wrocław : Muzeum Współczesne Wrocław, 2015.
  • "Jednodniówka Muzeum Współczesnego Wrocław", 2 września 2011 (red. Dorota Monkiewicz).
  • Maria Hussakowska, Czy polska sztuka konceptualna ma płeć?, "Sztuka i Dokumentacja" nr 6, 2012, s. 29-40.
  • Alicja Kępińska, Nowa sztuka. Sztuka polska w latach 1945-1970, Warszawa 1981.
  • Władysław Misiak, Symbolika miejska w świadomości artystów i mieszkańców. Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, mps., 1970, oprac. Marian Misiak, Wrocław 2016.
  • Luiza Nader, Konceptualizm w PRL, Warszawa 2009.
  • Luiza Nader, Sympozjum Wrocław ’70: przestrzeń „niemożliwego”, "Dyskurs" nr 3, 2005, s. 148-189.
  • Paweł Polit, W rocznicę Sympozjum Plastycznego „Wrocław ’70” – propozycje ożywienia, "Obieg" 2.06.2010.
  • Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945-2005, Warszawa 2005.
  • Edward Saliński, Sympozjum Plastyczne – Wrocław 70, praca magisterska napisana pod kierunkiem Janusz Boguckiego, UMK w Toruniu, 1974.
  • Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, kat. wyst. (Muzeum Architektury, Wrocław, 1970), red. Danuta Dziedzic, Zbigniew Makarewicz, oprac. graficzne i typograficzne Barbara Kozłowska, Michał Bieganowski, zdj. Jan Bortkiewicz, Michał Diament, Zdzisław Holuka i Czesław Żuk, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", Wrocław 1983.

Odnośniki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g Danuta Dziedzic, Zbigniew Makarewicz (red.), Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Barbara Kozłowska (oprac.), Michał Bieganowski, kat. wyst. (Muzeum Architektury, Wrocław 1970), Wrocław: Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10]. Błąd w przypisach: Nieprawidłowy znacznik <ref>; nazwę „:1” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością
  2. ↑ a b c Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945-2005, Wydawn. Piotra Marciszuka "Stentor", 2007, s. 131, ISBN 978-83-89315-57-1, OCLC 935072913 [dostęp 2020-06-09].
  3. ↑ a b Alicja. Kępińska, Nowa sztuka : sztuka polska w latach 1945-1978, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1981, s. 201, ISBN 83-221-0024-8, OCLC 8035260 [dostęp 2020-06-09].
  4. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 27, 29, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  5. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Sztuka w zmieniającym się świecie — Puławy 1966 [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-05-24].
  6. ↑ Janusz Bogucki, Od I pleneru koszalińskiego do spotkania "Wrocław'70", [w:] Danuta Dziedzic, Zbigniew Makarewicz (red.), Sympozjum Plastyczne Wrocław'70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s.10-24., OCLC http://worldcat.org/oclc/830242745.
  7. ↑ Wystawa o sztuce oficjalnej i niezależnej w Polsce i ZSRR [online], Culture.pl [dostęp 2020-06-07] (pol.).
  8. ↑ Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945-2005, Wydawn. Piotra Marciszuka "Stentor", 2007, s. 91-95, ISBN 978-83-89315-57-1, OCLC 935072913 [dostęp 2020-06-07].
  9. ↑ Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945-2005, Wydawn. Piotra Marciszuka "Stentor", 2007, s. 127, ISBN 978-83-89315-57-1, OCLC 935072913 [dostęp 2020-06-07].
  10. ↑ Łukasz Guzek, Galeria jako zagadnienie artystyczne w sztuce konceptualnej, „Sztuka i Dokumentacja” (6), 2012, s. 123–131, ISSN 2080-413X [dostęp 2020-06-07] (pol.).
  11. ↑ a b Dorota Monkiewicz, Es beginnt in Breslau, Dorota Monkiewicz (red.), „Jednodniówka Muzeum Współczesnego Wrocław”, 2 września 2011, s. 1.
  12. ↑ Yan Michalski, Grotowski – mnich poszukiwań teatralnych, „Performer” (6), 2013, ISSN 2544-0896 [dostęp 2020-05-24] (pol.).
  13. ↑ Luzia Nader, Sympozjum Wrocław '70: przestrzeń "niemożliwego"., „Dyskurs”, 2005, s.151, ISSN 1733-1528.
  14. ↑ Luiza Nader, Sympozjum Wrocław '70: przestrzeń "niemożliwego., „Dyskurs”, 2005, s.150, ISSN 1733-1528.
  15. ↑ Zbigniew Makarewicz, Ostatni zjazd awangardy, [w:] Danuta Dziedzic, Zbigniew Makarewicz (red.), Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Wrocław: Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 27.
  16. ↑ Anna Markowska, PERMAFO 1970-1981, Zbigniew Dłubak, Antoni Dzieduszycki, Natalia LL, Andrzej Lechowicz, [w:] Anna Markowska (red.), PERMAFO 1970-1981, Wrocław: Muzeum Współczesne Wrocław, 2013, s. 13 -101, ISBN :, ISBN 978-83-63350-09-3.
  17. ↑ Grzegorz Borkowski, „Sensibilizm 1957-2017” w Galerii Działań [online], SZUM, 31 maja 2017 [dostęp 2020-06-09] (pol.).
  18. ↑ Marika Kuźmicz, Zbigniew Makarewicz, Znana i nieznana. Rozmowa o Barbarze Kozłowskiej [online], SZUM, 31 lipca 2016 [dostęp 2020-05-24] (pol.).
  19. ↑ Anna Markowska, Paweł Jarodzki, Sztuka podręczna Wrocławia : od rzeczy do wydarzenia, Wrocław: Anex Wydawnictwo, 2018, s. 270, ISBN 978-83-952913-0-2, OCLC 1088967960 [dostęp 2020-05-24].
  20. ↑ Marika Kuźmicz (red.), Zdzisław Jurkiewicz. Zdarzenia, OKiS, 2019, s. 19, ISBN 978-83-65892-44-7.
  21. ↑ Sylwia Serafinowicz, Galeria Pod Moną Lisą, [w:] Dorota Monkiewicz (red.), Dzikie pola. Historia awangardowego Wrocławia, Muzeum Współczesne Wrocław, Zachęta - Narodowa Galeria Sztuki, 2015, s.57-58, ISBN 978-83-64714-17-7.
  22. ↑ a b c d e f g h i j k Luiza Nader, Sympozjum Wrocław '70: przestrzeń "niemożliwego", „Dyskurs” (3), 2005, s. 181, ISSN 1733-1528. Błąd w przypisach: Nieprawidłowy znacznik <ref>; nazwę „:0” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością
  23. ↑ a b c d e Luiza Nader, Sympozjum Wrocław '70: przestrzeń niemożliwego, „Dyskurs” (3), 2005, s.152, ISSN 1733-1528. Błąd w przypisach: Nieprawidłowy znacznik <ref>; nazwę „:2” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością
  24. ↑ Luiza Nader, Sympozjum Wrocław'70: przestrzeń "niemożliwego", „Dyskurs”, 2005, s. 152., ISSN 1733-1528.
  25. ↑ Łukasz Kamiński, Władze PRL i społeczeństwo polskie wobec Orędzia biskupów polskich, [w:] Wojciech Kucharski, Grzegorz Strauchold (red.), Wokół Orędzia. Kardynał Bolesław Kominek – prekursor pojednania polsko-niemieckiego, Wrocław: Ośrodek "Pamięć i Przyszłość", 2009, s. 133-140.
  26. ↑ Michał Koczorowski, Początki odbudowy Kraju i Stolicy 1944-1949", Warszawa: PWN, 1980, s.140..
  27. ↑ a b Agata Gabiś, Całe morze budowania. Wrocławska architektura 1956-1970., Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu, Ośrodek "Pamięć i Przyszłość", 2018, s. 37, ISBN 978-83-65730-10-7.
  28. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 46, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  29. ↑ Agata Gabiś, Całe morze budowania. Wrocławska architektura 1956-1970,, Wrocław: Muzeum Architektury we Wrocławiu, Ośrodek "Pamięć i Przyszłość", 2018, s. 51, ISBN 978-83-65730-10-7.
  30. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s.56., ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  31. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s.77, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  32. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 89, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  33. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 94, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  34. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 108., ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  35. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 126, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  36. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 126, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  37. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s.406, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  38. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 407, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  39. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 410, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  40. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 412., ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  41. ↑ Agata 1981- Verfasser. Gabiś, Całe morze budowania : wrocławska architektura 1956-1970, s. 405, ISBN 978-83-65730-10-7, OCLC 1148129983 [dostęp 2020-06-12].
  42. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s.29., OCLC 830242745 [dostęp 2020-06-12].
  43. ↑ Luzia Nader, Sympozjum Wrocław'70: przestrzeń "niemożliwego", „Dyskurs”, 2005, s. 151-152..
  44. ↑ Luiza Nader, Sympozjum Wrocław'70: przestrzeń "niemożliwego"., „Dyskurs”, 2005, s.151..
  45. ↑ Danuta Dziedzic, Zbigniew Makarewicz (red.), Sympozjum Wrocław Plastyczne'70, 1983, s.5-6..
  46. ↑ Luiza Nader, Sympozjum Wrocław '70: przestrzeń "niemożliwego"., „Dyskurs”, 2005, s. 157-158..
  47. ↑ Krzysztof Bielaszka i inni red., Zaczyna się we Wrocławiu. Pigułka wiedzy o Sympozjum Plastycznym Wrocław '70., 2020, s.3.
  48. ↑ Luiza. Nader, Sympozjum Wrocław '70: przestrzeń "niemożliwego", 2005, s. 151, OCLC 995636521 [dostęp 2020-05-09].
  49. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 176, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-28].
  50. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 179, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-28].
  51. ↑ a b Danuta Dziedzic, Zbigniew Makarewicz (red.), Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, s. 5, 1983.
  52. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 19, 21, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  53. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 41, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  54. ↑ a b Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 28-29, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  55. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 5-6, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  56. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 7, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  57. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 14, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  58. ↑ a b c Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 21, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  59. ↑ a b c d e f g h Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 29, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  60. ↑ a b c d e f Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 30, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  61. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 6, OCLC 830242745 [dostęp 2020-06-09].
  62. ↑ a b c Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 22, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  63. ↑ a b Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie :22
  64. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 22-23, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  65. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 8, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  66. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 7-8, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  67. ↑ a b c Maria Hussakowska, Czy polska sztuka konceptualna ma płeć?, „Sztuka i Dokumentacja” (6), 2012, s. 29-39.
  68. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 23, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  69. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 23-24, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  70. ↑ a b Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 24, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  71. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 28, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  72. ↑ Wrocław ‘70 – Osieki ‘70 [online], grafika.swps.pl [dostęp 2020-05-09] (pol.).
  73. ↑ Karol Sienkiewicz, Henryk Stażewski "9 promieni światła na niebie" [online], Culture.pl [dostęp 2020-06-05].
  74. ↑ a b c d e Krzysztof Bielaszka i inni, Zaczyna się we Wrocławiu* Mapa Sympozjum Plastycznego Wrocław '70, www.muzeumwspolczesne.pl, Wrocław 2020 [dostęp 2020-06-05].
  75. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 134, OCLC 830242745 [dostęp 2020-06-09].
  76. ↑ a b Henryk Stażewski "Kompozycja pionowa nieograniczona" / "Dziewięć promieni światła na niebie" [online], Sztukapubliczna.pl [dostęp 2020-06-05].
  77. ↑ Jerzy Bereś "Żywy pomnik Arena" [online], Sztukapubliczna.pl [dostęp 2020-06-05].
  78. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 47, OCLC 830242745 [dostęp 2020-06-09].
  79. ↑ Jerzy Bereś. Żywy pomnik arena [online], Sztukapubliczna.pl [dostęp 2020-06-05].
  80. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 101, OCLC 830242745 [dostęp 2020-06-09].
  81. ↑ Nowa rzeźba we Wrocławiu. 45 betonowych słupów w parku [online], wyborcza.pl, 31 stycznia 2017 [dostęp 2020-06-05].
  82. ↑ Henryk Stażewski. Dziewięć promieni światła na niebie - Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie [online], artmuseum.pl [dostęp 2020-05-09] (pol.).
  83. ↑ Sympozjum Plastyczne (1970, Wrocław)., Sympozjum Plastyczne Wrocław '70, Zjednoczone Przedsiębiorstwa Rozrywkowe. Ośrodek Teatru Otwartego "Kalambur", 1983, s. 30-31, OCLC 830242745 [dostęp 2020-05-10].
  84. ↑ Fundacja Profile [online], www.fundacjaprofile.pl [dostęp 2020-06-15].
  85. ↑ a b Grzegorz Dziamski, Spór o sztukę konceptualną w Polsce, „Dyskurs” (7), 2008, s. 206, ISSN 1733-1528.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikiprojekt:GLAM/Sympozjum_Wrocław_70/20/roboczy&oldid=73219487”