Języki izolowane
Języki izolowane, języki odosobnione[1][2] – języki, które ze względu na swą specyfikę, tj. strukturę gramatyczną, leksykę lub inne czynniki nie wykazują pokrewieństwa z żadnym innym istniejącym językiem. Przykładami języków izolowanych są języki koreański i baskijski, aczkolwiek snuje się przypuszczenia w kwestii ewentualnego związku tych języków z pewnymi rodzinami językowymi, np. baskijskiego z językami kaukaskimi.
Termin „języki izolowane” określa także takie języki, co do których wiadomo, że przynależą do określonej rodziny językowej, jednak wewnątrz niej nie są bliżej spokrewnione z żadnym innym językiem (np. języki albański czy ormiański w obrębie rodziny indoeuropejskiej).
Określenia „języki izolowane” nie należy mylić z typologicznym pojęciem języków izolujących.
Pochodzenie pojęcia[edytuj | edytuj kod]
Wyrażeniem language isolates (w l. poj. a language isolate) odnośnie do języków „niewykazujących bliskich powiązań z żadnym innym językiem lub rodziną językową” (with no demonstrable close relationship to any other single language or family of languages) posłużyła się po raz pierwszy amerykańska lingwistka Mary Haas w 1965 r. w pracy nad językami rodzimymi Ameryki Północnej[3]. W świetle stale nieustającego postępu w badaniach i dociekaniach językoznawczych definicję tę uzupełnia zastrzeżenie dotyczące aktualnego stanu badań[4].
Języki uznawane za izolowane[edytuj | edytuj kod]
Afryka[edytuj | edytuj kod]
Za języki izolowane uznaje się również niektóre języki z rodziny nilo-saharyjskiej.
| Język | Status | Zasięg | Podobieństwa językowe i hipotezy |
|---|---|---|---|
| Hadza | Poniżej 1000 użytkowników | Używany przez Pigmejów na równinie Serengeti w Tanzanii | Zaliczany powszechnie do języków khoisan, jednak nie wykazuje z nimi żadnych związków |
| Laal | Zagrożony wymarciem | Używany w trzech wioskach w południowym Czadzie | |
| Sandawe | Używany | Wschodnia Tanzania | Ze względu na pewne podobieństwo wliczany do języków khoisan |
Azja[edytuj | edytuj kod]
| Język | Status | Zasięg | Podobieństwa językowe i hipotezy |
|---|---|---|---|
| Ajnuski | Wymierający | Używany na wyspie Hokkaidō w Japonii, w przeszłości także na południowym Sachalinie, północnym Honsiu, i Kurylach. Zapisywany katakaną. | Klasyfikowany często jako język paleoazjatycki |
| Buruszaski | Używany | Używany w północnym Pakistanie. | Łączony czasami z językami azjanickimi, bądź z językami kartwelskimi |
| Elamicki | Wymarły | Używany w starożytnym Elamie. | Niektórzy wskazują na jego podobieństwo do języków drawidyjskich |
| Hattycki | Wymarły | Używany w Azji Mniejszej do końca II tys. p.n.e. | Wykazuje podobieństwa do większości języków Kaukazu |
| Koreański | Używany | Korea | Niektórzy badacze próbują łączyć go z językami ałtajskimi |
| Kusunda | Wymierający | Używany przez kilka osób w zachodnim Nepalu | |
| Nihali | Zagrożony wymarciem | Używany w stanie Maharashtra w Indiach. | Język ten wykazuje silny wpływ języków mundajskich |
| Niwchijski | Poważnie zagrożony wymarciem | Sachalin i ujście Amuru | Zaliczany czasem do języków czukocko-kamczackich, wskazuje się też na jego podobieństwo do języka ajnuskiego. Dzieli się na dwa dialekty, które niektórzy uważają za odrębne języki |
| A-pucikwar | Najprawdopodobniej wymarły | Andamany | Zazwyczaj klasyfikowany jako język andamański, wykazuje jednak bardzo duże podobieństwo do języków papuaskich |
| Języki szompen | nieznany | Używane przez niemającą kontaktu z cywilizacją ludność pierwotną Wielkiego Nikobaru | Wyróżnia się wśród nich 2 lub 3 języki |
| Sumeryjski | Wymarły | Używany w starożytnym Sumerze |
Australia i Oceania[edytuj | edytuj kod]
W większości są to języki Nowej Gwinei, które nie wykazują pokrewieństwa z językami transnowogwinejskimi.
| Język | Status | Zasięg | Podobieństwa językowe i hipotezy |
|---|---|---|---|
| Abinomn | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea | |
| Anêm | Zagrożony wymarciem | Nowa Brytania | Prawdopodobnie spokrewniony z językami yele i pele-ata |
| Busa | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea | |
| Enindhilyagwa | Zagrożony wymarciem | Groote Eylandt | |
| Isirawa | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea | |
| Kakadju | Zagrożony wymarciem | Ziemia Arnhema w Australii | |
| Kol | Zagrożony wymarciem | Nowa Brytania | |
| Kuot | Zagrożony wymarciem | Nowa Irlandia | |
| Laragiya | Prawdopodobnie wymarły | Północna Australia | |
| Minkiński | Wymarły | Północna Australia | Proponowano zaliczenie go do rodziny iwajdżyjskiej lub tankickiej |
| Ngurmbur | Prawdopodobnie wymarły | Ziemia Arnhema w Australii | |
| Pele-ata | Zagrożony wymarciem | Nowa Brytania | Prawdopodobnie spokrewniony z językami yele i anem |
| Pyu | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea | |
| Sulka | Zagrożony wymarciem | Nowa Brytania | |
| Taiap | Zagrożony wymarciem | Sepik Wschodni w Papui-Nowej Gwinei | |
| Tiwi | Zagrożony wymarciem | Wyspy Tiwi | |
| Umbugarla | Zagrożony wymarciem | Ziemia Arnhema w Australii | |
| Yalë | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea | |
| Języki yawa | Zagrożone wymarciem | Yapen | Sugerowana rodzina 2 izolowanych języków |
| Yele | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea | Prawdopodobnie spokrewniony z językami anem i pele-ata |
| Yuri | Zagrożony wymarciem | Nowa Gwinea |
Europa[edytuj | edytuj kod]
| Język | Status | Zasięg | Podobieństwa językowe i hipotezy |
|---|---|---|---|
| Baskijski | Używany | Kraj Basków | Zaliczany do hipotetycznej rodziny azjanickiej. Wykazuje liczne podobieństwa do języków kaukaskich. Próbuje się też go powiązać ze starożytnym językiem iberyjskim, bądź językami berberyjskimi |
| Etruski | Wymarły | Używany w starożytności przez Etrusków | Obecnie często zaliczany, wraz z lemnijskim i retyckim, do języków tyrreńskich. |
Ameryka Północna[edytuj | edytuj kod]
| Język | Status | Zasięg | Podobieństwa językowe i hipotezy |
|---|---|---|---|
| Adai | Wymarły | Teksas, Luizjana | |
| Atakapa | Wymarły | Teksas, Luizjana | Wskazuje się na związki z językami muskogejskimi |
| Beothuk | Wymarły | Nowa Fundlandia | Podobieństwa z językami algonkiańskimi |
| Chimariko | Wymarły | Kalifornia | |
| Chitimacha | Wymarły | Luizjana | Wskazuje się na związki z językami muskogejskimi |
| Coahuilteco | Wymarły | Teksas i północno-wschodni Meksyk | |
| Cotoname | Wymarły | Teksas i północno-wschodni Meksyk | |
| Cuitlatec | Wymarły | Guerrero | |
| Esselen | Wymarły | Kalifornia | |
| Haida | Zagrożony wymarciem | Alaska i Kolumbia Brytyjska | Małe związki z językami na-dene |
| Huave | Zagrożony wymarciem | Oaxaca | |
| Jicaque | Zagrożony wymarciem | Honduras | |
| Karankawa | Wymarły | Teksas | |
| Karuk | Zagrożony wymarciem | Kalifornia | |
| Kutenai | Zagrożony wymarciem | Idaho, Montana, Kolumbia Brytyjska | |
| Naczez | Wymarły | Missisipi, Luizjana | Wskazuje się na związki z językami muskogejskimi |
| P’urhépecha | Używany | Używany przez lud P’urhépecha w Meksyku | |
| Quileute | Zagrożony wymarciem | stan Waszyngton | Ostatni język z rodziny języków czimakuan |
| Quinigua | Wymarły | Północno-zachodni Meksyk | |
| Salinan | Wymarły | Kalifornia | |
| Seri | Zagrożony wymarciem | Sonora | |
| Siuslaw | Wymarły | Oregon | Związki z językami wintuańskimi |
| Takelma | Zagrożony wymarciem | Oregon | |
| Timucua | Wymarły | Floryda | |
| Tonkawa | Wymarły | Teksas | |
| Tunica | Wymarły | Missisipi, Luizjana, Arkansas | Wskazuje się na związki z językami muskogejskimi |
| Washo | Zagrożony wymarciem | Kalifornia, Nevada | |
| Xinca | Zagrożony wymarciem | Gwatemala | Związki z językiem lenca |
| Yana | Wymarły | Kalifornia | |
| Yuchi | Zagrożony wymarciem | Georgia, Oklahoma | Związki z językami siouańskimi |
| Zuni | Zagrożony wymarciem | Nowy Meksyk |
Ameryka Południowa[edytuj | edytuj kod]
| Język | Status | Zasięg | Podobieństwa językowe i hipotezy |
|---|---|---|---|
| Andoque | Poważnie zagrożony wymarciem | Kolumbia, Peru | Związki z językami bora-witoto |
| Betoi | Wymarły | Kolumbia | Związki z językami paezańskimi |
| Camsá | Zagrożony wymarciem | Kolumbia | |
| Canichana | Używany | Boliwia | |
| Cayubaba | Wymarły | Boliwia | |
| Cofán | Używany | Kolumbia, Ekwador | Dalekie pokrewieństwo z językami czibczańskimi |
| Culle | Wymarły | Peru | Związki z językami colonańskimi |
| Gamela | Wymarły | Maranhão | |
| Huamoé | Wymarły | Pernambuco | |
| Irantxe | Używany | Mato Grosso | Sugerowana przynależność do języków arawakańskich |
| Itonama | Zagrożony wymarciem | Boliwia | Związki z językami paezańskimi |
| Jotí | Zagrożony wymarciem | Wenezuela | |
| Karirí | Wymarły | Ceará, Pernambuco, Paraíba | Podobieństwo do języków macro-gê |
| Kawésqar | Zagrożony wymarciem | zachodni Południowy Lądolód Patagoński | |
| Kukurá | Wymarły | Mato Grosso | |
| Mapudungun | Używany | Chile, Argentyna | |
| Movima | Używany | Boliwia | |
| Munichi | Wymarły | Peru | |
| Nambiquaran | Zagrożony wymarciem | Mato Grosso | |
| Matú | Wymarły | Pernambuco | |
| Omurano | Wymarły | Peru | |
| Otí | Wymarły | São Paulo | Sugerowana przynależność do języków macro-gê |
| Pankararú | Wymarły | Pernambuco | |
| Pirahã | Zagrożony wymarciem | Amazonia | Ostatni z rodziny języków mura |
| Puquina | Wymarły | Boliwia | |
| Sabela | Zagrożony wymarciem | Ekwador, Peru | |
| Taushiro | Używany | Peru | |
| Tequiraca | Używany | Peru | |
| Ticuna | Używany | Kolumbia, Peru, Brazylia | |
| Tuxá | Wymarły | Bahia, Pernambuco | |
| Warao | Zagrożony wymarciem | Gujana, Surinam, Wenezuela | Związki z językami paezańskimi |
| Xokó | Wymarły | Alagoas, Pernambuco | |
| Xukurú | Wymarły | Pernambuco, Paraíba | |
| Yámana | Wymarły | południowa część Ziemi Ognistej | |
| Yuracaré | Zagrożony wymarciem | Boliwia | Wykazuje podobieństwa do kilku rodzin językowych Ameryki Pd. |
| Yuri | Wymarły | Kolumbia, Brazylia | |
| Yurumanguí | Wymarły | Kolumbia |
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Jan Baudouin de Courtenay, Teksty mniej znane, Mirosław Skarżyński (red.), Mirosław Skarżyński (tłum.), [w:] Materiały do dziejów polskiego językoznawstwa II, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2016, 192 i in., ISBN 978-83-7638-691-1.
- ↑ John Lyons, Wstęp do językoznawstwa, Krzysztof Bogacki (tłum.), Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 32.
- ↑ Mary R. Haas, Is Kutenai related to Algonkian?, „Canadian Journal of Linguistics/Revue canadienne de linguistique”, Volume 10, Issue 2-3, 1965, s. 77-92, DOI: 10.1017/S0008413100005569 [zarchiwizowane].
- ↑ Jan Henrik Holst, Die Herkunft des Buruschaski, Aachen: Shaker, 2017, ISBN 978-3-8440-5350-0 (niem.).