Konfederacja barska

Kazimierz Pułaski pod Częstochową,
obraz Józefa Chełmońskiego

Chorągiew konfederatów barskich

Kazimierz Pułaski pod Częstochową,
akwarela Juliusza Kossaka

Krzyż konfederatów barskich na Jasnej Górze

Modlitwa konfederatów barskich przed bitwą pod Lanckoroną, obraz Artura Grottgera z 1863

Potyczka w drodze, obraz Wacława Pawliszaka

Konfederacja barska (1768-1772) – zbrojny związek szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu 29 lutego 1768 roku, z zaprzysiężeniem aktu założycielskiego w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim. Przez niektórych historyków uważana jest za pierwsze polskie powstanie narodowe.

Tło

Narzucony przez Rosję Rzeczypospolitej kandydat do polskiego tronu Stanisław Poniatowski, rozpoczął w 1764 zmiany ustrojowe, które zrywały z dotychczasowym systemem demokracji szlacheckiej. Szczególnie wiele kontrowersji wzbudził popierany przez protestanckie Prusy i prawosławną Rosję projekt przyznania praw politycznych innowiercom zamieszkującym Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie. Próba ta była na tyle rewolucyjna, że począwszy od 1766 plany te porzuciła nawet inicjatorka reform Familia Czartoryskich. Postawiło to Stanisława Augusta w sytuacji całkowitego osamotnienia, odtąd król mógł jedynie liczyć na pomoc Katarzyny II.

W 1767 w granice Rzeczypospolitej wkroczyły czterdziestotysięczne oddziały wojsk rosyjskich, pod osłoną których 20 marca 1767 poseł rosyjski Mikołaj Repnin zawiązał konfederacje różnowiercze: słucką dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i toruńską dla Korony. 23 czerwca w reakcji na te wydarzenia katolicka szlachta zawiązała konfederację radomską skierowaną przeciwko Stanisławowi Augustowi. Szybko wpływ na nią uzyskał sam Repnin, umiejętnie kierując jej ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II. Zawiązany pod węzłem konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764. Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców. Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna.

Sterroryzowany sejm uległ ostatecznie woli posła rosyjskiego. 24 lutego 1768 Rzeczpospolita podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni, mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa. 26 lutego uchwalono prawa kardynalne, wpisując jako nienaruszalne prawo Rzeczypospolitej równouprawnienie innowierców. W przededniu tych wydarzeń Warszawę opuścili główni przywódcy spisku barskiego.

Zawiązanie

Konfederacja generalna zawiązana została w Barze 29 lutego 1768. Skierowana była przeciw różnowiercom, cesarzowej Rosji Katarzynie II i uległemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który z pomocą Repnina narzucił Rzeczypospolitej gwarancję rosyjską. Naczelne hasło konfederatów brzmiało wiara i wolność (słowa Sołtyka), a w kwestiach ustrojowych połączyli się w ich szeregach konserwatyści z reformatorami.

Przywódcy

Inicjatorami zawiązania konfederacji byli: biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński, marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech. Związek zbrojny zorganizowali: Michał Hieronim Krasiński (marszałek generalny konfederacji w Koronie), Joachim Potocki (regimentarz generalny konfederacji w Koronie), Michał Jan Pac (marszałek generalny konfederacji na Litwie), Józef Sapieha (regimentarz generalny konfederacji na Litwie) i marszałek związku wojskowego konfederacji Józef Pułaski (ojciec dowódcy konfederatów Kazimierza Pułaskiego).

Na Ukrainie

Konfederaci wszczynając wojnę domową wypowiedzieli również wojnę Rosji i zaatakowali garnizony wojsk rosyjskich znajdujące się od czasu bezkrólewia w 1763 r. w Rzeczypospolitej. Gdy 19 czerwca 1768 Rosjanie, wspierani przez wierne Stanisławowi Augustowi wojska koronne pod wodzą regimentarza Franciszka Ksawerego Branickiego zdobyli Bar - szlachta przeniosła walki na Ukrainę licząc na pomoc pobliskiej Turcji. Wkrótce jednak doszło tam do buntu hajdamaków i rzezi ludności polskiej i żydowskiej (koliszczyzna). Krwawy bunt chłopski został równie okrutnie stłumiony, a przywódcy kozaccy Iwan Gonta i Maksym Żeleźniak straceni.

Geopolityka

25 września 1768 r. Turcja faktycznie wypowiedziała wojnę Rosji pod pretekstem żądania opuszczenia Polski przez wojska rosyjskie. Zaktywizowało to ponownie konfederację barską już wcześniej wspieraną przez Turcję, a także przez Francję, skąd płynęły pieniądze, broń i instruktorzy wojskowi (m. in. Charles François Dumouriez). Posłem Generalności przy dworze wersalskim był Michał Wielhorski. Francja walczyła w tym czasie z Anglikami o Kanadę i zainteresowana była osłabieniem mocarstw europejskich. Austria z kolei pozwoliła Generalności (dowództwu powstania) na rezydowanie w Preszowie, a później w Cieszynie. Kluczową rolę w zabiegach dyplomatycznych odegrał bp kamieniecki Adam Stanisław Krasiński (brat Michała).

Przebieg

Wkrótce powstanie objęło większą część kraju; w wyjątkowo aktywnej Wielkopolsce dowodziła Izba Konsyliarska. Od 15 Lipca do 26 października 1768 r. na Białorusi trwało powstanie, które zakończono 26 października 1768 r. kapitulacją Nieświeża. W dukielskim pałacu Jana Mniszcha na Podkarpaciu pojawiali się niemal wszyscy ówcześni przywódcy konfederaccy z terenu Małopolski. Oni przygotowują zgromadzenie Konfederatów barskich koło Rymanowa. 6 lipca 1768 r. w obozie pod Sieniawą obwołany marszałkiem konfederackim Jakub Ignacy Bronicki, herbu Korwin, dziedzic Nowotańca,w czasie generalnego zjazdu szlachty sanockiej i dukielskiej, skupił około 6000 ludzi ogłaszając akt konfederacji ziemi sanockiej. Spod Sieniawy ruszył nowo wybrany marszałek przez Krosno do Krakowa Na czele swojego oddziału konfederatów przybył z odsieczą Krakowa. Po upadku miasta próbował dowodzić obroną Wawelu przed szturmem wojsk rosyjskich. 15 września jako generalny regimentarz partii małopolskiej wezwał szlachtę do wytrwania. Uszedł na Słowację (wówczas Górne Węgry), skąd nawiązał korespondencję z austriackim kanclerzem Wenzlem Antonem von Kaunitzem. Zmarł po krwawych wydarzeniach w roku 1768. Wszechobecność wojsk wroga utrudniała organizację i maksymalna liczba konfederatów walczących równocześnie wyniosła 20 000.7 kwietnia 1769 roku, w okolicy wsi Barwinek, skoncentrowały się siły konfederackie; ks.Jerzego Marcina Lubomirskiego, niefortunnego obrońcy Krakowa. Przybył z Podola także Kazimierz Pułaski, mimo młodego wieku (24 lata), czołowy dowódca wojskowy Konfederacji. Tu prowadzono zaciągi i zorganizowano jeden z największych obozów konfederackich. Lubomirski powierzył Pułaskiemu funkcję regimentarza krakowsko - sanockiego i sandomierskiego. W Barwinku sygnowany był uniwersał Pułaskiego, wzywający pod broń szlachtę Podkarpacia. Stąd też w kwietniu 1769 r. wybrano się przeciw rosyjskim oddziałom Jelczaninowa do bitwy pod Iwlą. Pułaski z tego miejsca wyruszył w wielki rajd kawaleryjski na Podlasie i Litwę, w czasie którego pod Włodawą poległ jego brat Franciszek Ksawery Pułaski. W dniu 6 kwietnia 1769 r. na polach między Miejscem, a Rogami, koło Krosna miała miejsce bitwa konfederatów barskich z Moskalami, w której został ranny gen. Kazimierz Pułaski. Powstańcy wielokrotnie przebywali w Dukli u Męcińskich w pałacu, lub przechodzili na Słowację. Oblężenie Zamku Lubomirskich w Rzeszowie trwało dwa dni (11-12 sierpnia 1769) i uczestniczyło w nim 3000 żołnierzy wyposażonych w kilka armat oraz 3 sotnie kozaków. Oblężenie i nieudaną "odsiecz" zorganizowaną przez konfederatów opisał w powieści Pobitne pod Rzeszowem Szczęsny Morawski. W potyczce pod zamkiem zginęło 42 konfederatów i jeden chłop z pobliskiej wsi Słociny. Zamek 12 sierpnia zajęli Rosjanie. 15 sierpnia 1769 roku, z rana, odbyła się przysięga Konfederatów barskich przed cudownym obrazem Matki Bożej Niepokalanej w Strzyżowie, w obecności Kazimierza Pułaskiego i Franciszka Trzecieskiego. (Obraz ten, został zamieszczony na sztandarze Konfederatów}. Po Mszy udano się do Rzeszowa i stoczono bitwę pod Pobinem. Dochodzi też do walk pod Lwowem i w sierpniu 1769 r. pod Leskiem, pod Hoszowem,( gdzie zostaje ranny Franciszek Pułaski kuzyn Kazimierza Pułaskiego), na Zamku w Odrzykoniu (tzw. Kamieńcem) koło Krosna, w Samoklęskach, w Dębowcu. 5 kwietnia 1770 r. - w pogoni za Konfederatami barskimi, po potyczce koło Nowego Żmigrodu,i po bitwie pod Siepietnicą 2 tys. żołnierzy rosyjskiego wojska Iliczanina, Iwana Drewicza złupiło Biecz, (zwłaszcza Kościół i klasztor franciszkański w Bieczu, mordując także kilku zakonników). Jednak Konfederaci zmylili pogoń, bo w większości wycofali się nieopodal przełęczy Dukielsko - Preszowskiej, na wzgórze po Słowackiej stronie zwane dziś Szańce, gdzie mieli obóz warowny. Dowódcy ulokowali się w Preszowie na Słowacji i wtedy graniczny pas Beskidu Niskiego stał się dogodnym terenem dla działań partyzanckich konfederatów.18 kwietnia 1770 roku w nowosądeckie przybył marszałek łomżyński, Kazimierz Pułaski dla współdziałania z Tomaszem Wilkowskim, marszałkiem księstwa zatorskiego i oświęcimskiego; oraz udzielania pomocy oddziałom rozstawionym między Czarnym Dunajcem a Konieczną. Pod Starym Sączem doszło wtedy do kilkugodzinnej potyczki. W obozie pod Izbami przybyła dywizja Michała Dzierżanowskiego, marszałka gostyńskiego, a nieco później warszawska i sochaczewska. W lipcu 1770 r. K. Pułaski przebywał w obozie pod Muszynką, gdzie w pobliskiej Koniecznej i Izb siły konfederackie (od 1000 do 2000 żołnierzy), oczekiwały Drewicza. 3 - 4 sierpnia 1770 roku na polach Izb i Wysowej wskutek zdrady , zaatakowały konfederatów ponownie wojska carskie i Drewicz zmusił Pułaskiego do wycofania się na terytorium węgierskie. Według obliczeń, Pułaskiego utracili oni 179 żołnierzy. Po klęsce pod Wysową, Pułaski udał się do Zborowa, skąd powrócił znów do Sądecczyzny, do Starego Sącza. Liczne obozy warowne stworzono w miejscowościach Radoszyce, Barwinek, Muszynka, Izby (siedziba Kazimierza Pułaskiego), Blechnarka, Konieczna, Czeremcha i największy w Grabiu. Do porozumiewania się między Izbami a Blechnarką wykorzystywano sygnały flagowe ze szczytu Lackowej i stąd pochodzi jej zwyczajowa nazwa "Chorągiewka Pułaskiego". W lipcu 1770 roku, Rosjanie rozbili obóz konfederatów pod dowództwem Pułaskiego w Bitwie pod Blechnarką. Król nie chciał z nimi pertraktować i 13 października 1770 w Preszowie, na Słowacji ogłosili Konfederaci akt jego detronizacji i bezkrólewia. Konfederaci bezskutecznie próbowali zjednać dla swej sprawy królewicza polskiego Karola Krystiana Wettyna, któremu planowano oddać koronę polską. W niejasnych do dziś okolicznościach król Stanisław August został porwany w Warszawie przez konfederatów 3 listopada 1771, choć coraz częściej wspomina się , że przez ludzi podszywających się pod nich, aby osłabić pozycję konfederatów w polityce międzynarodowej, co spowodowało odwrócenie się od konfederacji dotychczas jej przychylnej europejskiej opinii publicznej. Wielu przywódców konfederacji poległo, np.Kajetan Michał Sapieha herbu Lis, marszałek połocki konfederacji barskiej, który po klęsce konfederacji na Litwie pod koniec 1769 przejął od uchodzącego do Prus brata Józefa resztki oddziałów konfederackich i musiał się z nimi szybko wycofać, zginął 23 maja 1771 pod Lanckoroną w walce z wojskami Aleksandra Suworowa.. Konfederaci pod dow. płk. Kieniewicz i majora Kutackiego w Marcinkowicach, stoczyli walkę 18 czerwca 1771 roku z Rosjanami. Po rajdach K. Pułaski powracał do Barwinka. Wielokrotnie przez tą osadę przechodził z wojskami Konfederatów i tu też mieli oni swoje szańce. Walka partyzancka przeciw wojskom rosyjskim i królewskim trwała przez ponad cztery lata. W dniu 14 maja 1772r. do obozu w Barwinku przybył oficer austriacki wzywając do usunięcia się z tego miejsca i zagroził atakiem. Marszałkowie; Sanocki Radzymiński i inflancki Zbyrek odpowiedzieli, że stoją we własnym kraju i nie zagrażają sąsiedniemu państwu. I wtedy rozegrała się bitwa. Konfederaci widząc znaczną przewagę wojsk austriackich, wycofali się do Dukli. Po wycofaniu się konfederatów, przez Barwinek wkroczyły wojska korpusu preszowskiej straży przedniej gen. Esterhazego i Hadika, dokonujące rozbioru Polski w imieniu Austriaków.14 maja 1772 przekroczył przełęcz Dukielską austriacki, korpus preszowskiej straży przedniej gen. Esterhazego, wkraczający na ziemie polskie I zaboru. Mimo obronnych walk konfederatów, od połowy maja, zostają zajęte miasta w południowej części Polski (takie jak Dukla, Krosno, Jasło, Jaśliska. Jako ostatnie (po nieudanej kontrofensywie z południa) broniły się Tyniec, Lanckorona, Wawel i Jasna Góra (do 18 sierpnia 1772) czy ( do 29 listopada 1772) Zagórz.W 1772 Antoni Barnaba Jabłonowski był posłem Generalności konfederacji barskiej, który udał się do Wiednia w 1772 w celu ratowania Polski, jednak i te rozmowy nie były skuteczne wobec zaborczych umów trzech państw.

"Konfederacja Barska".
Obraz Józefa Brandta.

Symbole

Za czołowych bohaterów konfederacji uchodzą Kazimierz Pułaski (obrońca Jasnej Góry), kozak Józef Sawa-Caliński (na Mazowszu) oraz Józef Zaremba (w Wielkopolsce), a także uważany za proroka, charyzmatyczny kapłan, karmelita Marek Jandołowicz (ksiądz Marek). Konfederaci pozostawili po sobie bogaty zbiór pieśni; najsłynniejsze z nich to Zdaj się, Polaku, w opiekę Maryi oraz Stawam na placu z Boga ordynansu. Do tego powstania nawiązywali pisarze, m. in. Juliusz Słowacki w dziele Ksiądz Marek ze znaną Pieśnią konfederatów, a także w dramacie Sen srebrny Salomei. Adam Mickiewicz artykułem z 1833 roku pt. O ludziach rozsądnych i ludziach szalonych tworzy zręby mitu barskiego. Określa w nim rzeczywiste znaczenie konfederacji jako pierwszego polskiego powstania i wzoru wszystkich następnych zrywów narodowych Polaków, powstania łączącego hasłami wolności z symbolami religijnymi.

Skutki

Po jej upadku na Sybir zesłano według szacunków samego posła rosyjskiego Mikołaja Repnina ponad 14 000 konfederatów, resztę przymusowo wcielono do armii rosyjskiej. Rosjanie utworzyli obozy przejściowe dla jeńców konfederackich na warszawskiej Pradze i w Połonnem na Litwie, skąd byli oni transportowani etapami na Kijów, Smoleńsk, Orzeł, Tułę, do Kazania i Tobolska. Nigdy się nie dowiemy, ilu zginęło. Propaganda państw ościennych starała się wykorzystać konfederację jako jeden z pretekstów do I rozbioru w 1772.

W świadomości następnych pokoleń Polaków konfederacja pozostawiła jednak po sobie trwały ślad, stając się mitem narodowym. Konfederaci pokazywani byli przez wieszczów romantycznych - Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego - jako rycerze Maryi, męczennicy za Wiarę, Wolność i Ojczyznę.

Niektóre bitwy

• 19 czerwca 1768 obrona Baru
• 27 lipca-17 sierpnia - oblężenie Krakowa
• ? - Włodawa
• 3-4 października - rejon Lackowej (Jawor, okolice Wysowej itp.)
• 26 października 1768 r. kapitulacja Nieświeża.
• 8 marca 1769 Okopy Świętej Trójcy
• 6 kwietnia1769- bitwa pod Rogami i Miejscem koło Krosna
• 8 kwietnia 1769 - bitwa pod Iwlą
• 3 lipca 1769 -bitwa pod Orzechowem
• 17 lipca 1769 - bitwa pod Białymstokiem
• 11-12 sierpnia 1769 - Obrona Zamku Lubomirskich w Rzeszowie
• 15 sierpnia 1769 - Powitno (dzisiaj Pobitno (dzielnica Rzeszowa))
• 23 stycznia 1770- bitwa pod Dobrą
• 5 kwietnia 1770 - Bitwa pod Siepietnicą koło Biecza
• 16 sierpnia 1770 - Kościan
• 10 września 1770-18 sierpnia 1772 obrona Jasnej Góry
• 20 lutego 1771 - Obrona Lanckorony
• 1 marca 1771- bitwa pod Rachowem
• 16 kwietnia1771 i 28 kwietnia 1771 - bitwa pod Szreńskiem
• 23 maja 1771 - Groby
• 23 maja 1771 - bitwa pod Lanckoroną
• 25 czerwca 1771- bitwa pod Charchwiem i Charchówkiem
• 23 lipca 1771 - bitwa pod Widawą
• 6 września 1771 Antopol
• 23 września 1771 bitwa pod Stołowiczami
• 2 lutego1772 - bitwa pod Doroszewiczami nad Prypecią
• do 24 kwietnia 1772 - obrona Wawelu
• 14 maja 1772- obrona granicy w Brawinku
• 12 czerwca 1772- obrona Krosna
• do lipca 1772 - Tyniec
• do 18 sierpnia1772- obrona Częstochowy
• 19 września 1772- wejście austriackich wojsk do Lwowa
• 29 listopada1772 - obrona klasztoru w Zagórzu

Zobacz też

• Konfederaci barscy
• Poezja barska
• Pieśń Konfederatów Barskich
• Polska w XVIII wieku
• Okopy konfederatów barskich

Linki zewnętrzne

• ilustracje, uwarunkowania i przebieg
• Konfederacja Barska
• Konfederacja barska- Muzeum Historii Polski
• Krótka historia Konfederacji

Bibliografia

Literatura przedmiotu:

• Charles François Dumouriez Wojna w Polsce 1770 i 1771r. z pamiętników generała Dumourieza, 1865
• Władysław Konopczyński Konfederacja Barska (1936-1938) ISBN 83-85218-07-6 (t. 1) ISBN 83-85218-06-8 (t. 2)
• Literatura Konfederacji Barskiej. Tom 1: DramatyWarszawa 2005 ISBN 83-7181-396-1
• Literatura Konfederacji Barskiej. Tom 2: Dialogi Warszawa 2005 ISBN 83-7181-397-X
• Jerzy Michalski Rousseau i sarmacki republikanizm, Warszawa 1977
• Jerzy Michalski Sarmacki republikanizm w oczach Francuza. Mably i konfederaci barscy ISBN 83-85220-50-X Wrocław 1995
• Jerzy Michalski Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław, Warszawa, Kraków 1970
• W. Stanek, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991;
• Wojciech Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770, Warszawa 1970.