Józef Chełmoński
![]() Józef Chełmoński, Autoportret, 1902 | |
Imię i nazwisko |
Józef Marian Chełmoński |
---|---|
Data i miejsce urodzenia |
7 listopada 1849 |
Data i miejsce śmierci |
6 kwietnia 1914 |
Narodowość | |
Dziedzina sztuki | |
Epoka | |
Ważne dzieła | |
|
![]() Prawdzic | |
Rodzina |
Chełmońscy |
---|---|
Ojciec |
Józef Adam Chełmoński |
Matka |
Izabela Łoskowska |
Żona |
Maria Szymanowska |
Dzieci |
Jadwiga |
Józef Marian Chełmoński herbu Prawdzic (ur. 7 listopada 1849 w Boczkach[1][2][3][4], zm. 6 kwietnia 1914 w Kuklówce Zarzecznej)[5][6] – polski malarz, reprezentant realizmu. Jeden z najwybitniejszych twórców malarstwa realistycznego w Polsce[7].
Dzieciństwo[edytuj | edytuj kod]
Pochodził ze szlachty mazowieckiej. Ojciec malarza Józef Adam dzierżawił majątek Boczki[8]. Dziadek, również Józef, był osobistym sekretarzem Michała Hieronima Radziwiłła[9]. Józef Marian Chełmoński urodził się 7 listopada 1849 w folwarku w Boczkach, akt chrztu spisano w kościele kolegiackim w Łowiczu 27 kwietnia 1850 w obecności ojca Józefa Adama Chełmońskiego, właściciela folwarku Boczki, księdza Józefa Rojewskiego, wikarego kolegiaty w Łowiczu, i włościanina Stanisława Kurackiego. Chrzestnymi byli Antoni Chełmoński i Florentyna Łoskowska[10].
Matka artysty, Izabela z Łoskowskich Chełmońska, miała opinię osoby o dużej kulturze, rozmiłowanej w sztuce i literaturze. Wnuczka wspominała ją jako nieziemską istotę o słodyczy charakteru nie mającej granic. Ojciec malarza, właściciel folwarku Boczki i wójt gminny, był utalentowany muzycznie i malarsko: grał na skrzypcach oraz rysował szkice okolic Nieborowa i Teresina[10]. Dziadek Wincenty Łoskowski był oficerem w armii napoleońskiej i m.in. brał udział w oblężeniu Saragossy[11][12]. W Boczkach artysta mieszkał do czasu wyjazdu do Warszawy, potem wielokrotnie wracał w rodzinne strony[a].
Młodość[edytuj | edytuj kod]
W latach 1867–1872 uczył się w warszawskiej Klasie Rysunkowej i w prywatnej pracowni Wojciecha Gersona, a w latach 1872–1875 studiował w Monachium (w końcu stycznia 1872 r. zgłosił się do Akademii Sztuk Pięknych – Naturklasse)[13], gdzie wzbudzał niemałą sensację swoim ubiorem – nosił czerwone rajtuzy konnicy rosyjskiej, granatową ułańską kurtkę oraz czapkę konduktorską Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej. W 1875 udał się do Paryża, gdzie zyskał dużą popularność dzięki oryginalnej tematyce swoich obrazów. Współpracował jako ilustrator z paryskim „Le Monde Illustré”. Zwiedzał Włochy, w latach 1872 oraz 1874–1875 odbył wycieczki na Podole i Ukrainę.

Małżeństwo i dzieci[edytuj | edytuj kod]
Wiosną 1878, podczas pobytu w Warszawie i przygotowań do Salonu Paryskiego, zaręczył się z Marią Szymanowską, swą daleką powinowatą (poprzez Łoskowskich i Ślewińskich)[10]. Ślub z Marią z Korwin-Szymanowskich odbył się 18 czerwca 1878 w kościele na Lesznie pw. Panny Marii; świadkami byli Stanisław Witkiewicz i Wojciech Szymanowski. Po ślubie para młoda wyjechała w podróż do Wiednia, Monachium, Wenecji i Paryża[10].
Pierwsza córka Jadwiga urodziła się w Paryżu w lipcu 1879, w 1881 druga córka Maria, 1883 – trzecia – Zofia, a pod koniec pobytu za granicą – syn Józef. W 1887 rodzina Chełmońskich wróciła do Polski i zamieszkała u państwa Umińskich przy ulicy Widok w Warszawie. Pierworodny syn Józef zmarł w tymże roku u rodziny Łoskowskich w Janowicach. W tym okresie zmarła też urodzona w 1888 córka Hanna, a w 1889 syn Tadeusz[10]. Małżeństwo Chełmońskich wychowało cztery córki: Marię, Zofię (po mężu Austowa[14]), Jadwigę i Wandę oraz 2 synów: Tadeusza i Józefa[15].
Lata dojrzałe[edytuj | edytuj kod]
Kłopoty rodzinne, nieporozumienia z żoną (m.in. stosowana wobec niej przemoc[16]) oraz śmierć młodszych dzieci, skłoniły Chełmońskiego do częstszych wyjazdów do swej pracowni pod Grodziskiem, Kuklówki. W 1889 malarz kupił tam dworek, w którym mieszkał aż do śmierci. Często przebywał także w dworze należącym do rodziny Górskich w pobliskiej Woli Pękoszewskiej, gdzie uczył malarstwa Pię Górską[17]. Pod koniec życia cierpiał na miażdżycę[18]. Pochowany został na cmentarzu w Ojrzanowie[18].
Twórczość[edytuj | edytuj kod]
- Z tym tematem związana jest kategoria:
Chałmoński - choć zaliczany do malarzy realistów[19] - kierował się w znacznej mierze inspiracjami literackimi polskiego romantyzmu - zwłaszcza zaś czerpanymi z twórczości Mickiewicza.[20] W początkowym okresie swej twórczości, przed wyjazdem do Monachium, Józef Chełmoński malował wiejskie sceny rodzajowe, zarówno wielopostaciowe, jak i kameralne, ukazujące konie i pejzaże ze sztafażem; namalował też zaledwie jeden pejzaż pozbawiony sztafażu. Do wszystkich tych motywów swej twórczości malarz będzie powracał w ciągu całego swego życia, nie wprowadzając już nowej tematyki. Do dzieł powstałych w tamtym okresie należą m.in. Wieczór, W południe, Żurawie[21].
Czas spędzony w Monachium zaowocował płótnami realistycznymi ukazującymi sceny z życia chłopów, widoki folwarków, żywiołowe sceny z końmi. W roku 1875, pomiędzy pobytem w Monachium i pobytem w Paryżu, powstały cenione przez krytyków prace – Babie lato, Stróż nocny, Na folwarku i Odjazd gości zimą[22].
Po przeniesieniu się do Paryża zdobył dużą popularność. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się jego obrazy koni, dynamiczne Czwórki i Trójki, których stworzył kilka wersji. Dla paryskich klientów, zafascynowanych egzotycznymi dla nich scenami, prezentował wielokrotnie te same tematy – końskie targi, karczmy, napady wilków, krajobrazy i polowania inspirowane wspomnieniami Mazowsza oraz Ukrainy. Zapewniło mu to duży sukces finansowy, a jednocześnie uznanie krytyków w kraju[23][24].
Po powrocie do Polski i zamieszkaniu w Kuklówce (1889), w jego malarstwie zaszły zmiany, chociaż nowy rozdział w jego twórczości datuje się już na rok 1886, gdy namalował Dropie: dynamiczne kompozycje ustąpiły miejsca wyciszonym, bardziej statycznym krajobrazom, często pozbawionym sztafażu, czasami wzbogaconym sylwetkami zwierząt lub ptaków. Powstały wtedy m.in.: Kuropatwy, Bociany, Pogoda. Jastrząb i Dniestr w nocy[25][26][22].
Wybrane dzieła[edytuj | edytuj kod]

- Babie lato
- Bociany
- Burza
- Czajki
- Czwórka
- Dojeżdżacz
- Krzyż w zadymce
- Noc gwiaździsta
- Powitanie słońca. Żurawie
- Powrót z balu
- Wieczór letni; obraz odnaleziony po 133 latach, najdrożej sprzedana praca artysty w historii[27]
- Żurawie
Upamiętnienia[edytuj | edytuj kod]
- Oddział PTTK w Żyrardowie przyznaje regionalną odznakę krajoznawczą „Przyjaciel Ziemi Chełmońskiego”;
- Srebrna moneta z serii Polscy malarze XIX/XX w. – Józef Chełmoński o nominale 20 zł wprowadzona do obiegu 7 listopada 2014 roku przez Narodowy Bank Polski[28];
- Pociąg InterCity „Józef Chełmoński” relacji Kraków -Świnoujście i przeciwnej[29].
- Jest patronem wielu ulic, szkół itp. w Polsce.
- Książka „Józef Chełmoński. Wspomnienie”, autorstwa Antoniego Piotrowskiego
Zbiory w muzeach[edytuj | edytuj kod]
- Muzeum Narodowe w Warszawie – posiada w zbiorach około 45 obrazów i szkiców Józefa Chełmońskiego[30];
- Zespół pałacowo-parkowy w Radziejowicach – Dom Pracy Twórczej – znajduje się tu wiele dzieł Józefa Chełmońskiego, które można obejrzeć podczas koncertów i innych wydarzeń kulturalnych;
- Muzeum Sztuki w Łodzi – Kolekcja Sztuki Dawnej – posiada w zbiorach 3 obrazy olejne artysty oraz 6 szkiców[31].
-
Droga w lesie, 1887, Muzeum Narodowe w Krakowie
-
Jutrzenka, 1891, Muzeum Narodowe w Krakowie
-
Świt, 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie
-
Burza, 1896, Muzeum Narodowe w Krakowie
-
Owczarek, 1897, Muzeum Narodowe w Krakowie
-
Na folwarku, 1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
-
Dniestr w nocy, 1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ W tutejszym parku ustawiony jest pamiątkowy głaz upamiętniający fakt urodzenia się malarza, zaś sama miejscowość nazywana jest potocznie Boczkami Chełmońskimi.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Skan aktu urodzenia Józefa Chełmońskiego, nr. 114/1850 Łowicz Kolegiata.
- ↑ Według historyka sztuki Macieja Masłowskiego, data urodzin artysty bywała przez jego biografów podawana błędnie. Jego zdaniem pierwszym badaczem, który ją ustalił docierając do dokumentu metrykalnego był Jan Wegner w 1932 - zob. Maciej Masłowski, Malarski żywot Józefa Chełmońskiego, wyd. 3, Warszawa 2014, wyd. Bellona, s. 10
- ↑ Jan Wegner, Akt urodzenia Józefa Chełmońskiego, Życie Łowickie 1932, nr 29
- ↑ Jan Wegner, Do charakterystyki Chełmońskiego, w: Józefowi Chełmońskiemu w hołdzie ziemia łowicka [b.m.], kwiecień 1934
- ↑ Maciej Masłowski, Malarski żywot Józefa Chełmońskiego, wyd. 3, Warszawa 2014, wyd. Bellona, s. 367
- ↑ Z.J.N., Po zgonie Chełmońskiego, Kurier Warszawski, 1914, nr 98
- ↑ Chełmoński Józef, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-08-06] .
- ↑ Wcześniej rodzina Chełmońskich związana była z dworem Radziwiłłów w Nieborowie.
- ↑ Opracowanie genealogiczne P.Szczepanowski. jozefchelmonski.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-19)].
- ↑ a b c d e Maciej Masłowski: Malarski żywot Józefa Chełmońskiego. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965, s. 10.
- ↑ Informacja o Wincentym Łoskowskim.
- ↑ Życiorys Wincentego Łoskowskiego. Łowiczanin.
- ↑ I. Królewska Akademia Sztuk Pięknych..., [w:] H. Stępień , M. Liczbińska , Artyści polscy w środowisku monachijskim w latach 1828–1914 (materiały źródłowe), wyd. II, Kraków: Agencja Wydawniczo-Reklamowa Chors, 1994, s. 10, ISBN 83-903086-1-4 .
- ↑ Wieczór twórczości Chełmońskiego. „Nowiny Rzeszowskie”, s. 1, nr 39 z 15 lutego 1955.
- ↑ Maria z Szymanowskich małżonka malarza Jozefa Chełmońskiego.
- ↑ Joanna Sosnowska , Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa 2003, s. 67–68 .
- ↑ Górscy Herbu Boża Wola. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 2001.
- ↑ a b Antoni Adam Piotrowski, Józef Chełmoński. Wspomnienie, Kraków 1925, s. 26, Cytat: Choroba robiła postępy. Skleroza coraz bardziej drążyła organizm. Wreszcie 6 kwietnia 1914, na 4 miesiące przed wojną światową, zamknął na zawsze powieki wielki artysta. .
- ↑ Chełmoński Józef, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2019-08-06] .
- ↑ Pia Górska: Paleta i pióro, Kraków, 1956, ss.115-117.
- ↑ Joanna M. Sosnowska , Malarz: Józef Chełmoński, Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 2021, s. 34–35, ISBN 978-83-66519-39-8 .
- ↑ a b Waldemar Łysiak: Malarstwo biało-czerwone. T. 2. Nobilis, 2013, s. 179–180, seria: MBC. ISBN 978-83-60297-57-5.
- ↑ Waldemar Łysiak: Malarstwo biało-czerwone. T. 1. Nobilis, 2012, s. 98–100, seria: MBC. ISBN 978-83-60297-57-5.
- ↑ Stefania Kozakowska-Krzysztofowicz, Franciszek Stolot: Historia malarstwa polskiego. Kraków: Ryszard Kluszczyński, 2000, s. 222–224. ISBN 83-88080-44-X.
- ↑ Stefania Kozakowska-Krzysztofowicz, Franciszek Stolot: Historia malarstwa polskiego. Kraków: Ryszard Kluszczyński, 2000, s. 223–224. ISBN 83-88080-44-X.
- ↑ Jerzy Malinowski: Sztuka polska. Sztuka XIX wieku. Warszawa: Arkady, 2021, s. 285–287. ISBN 978-83-213-4836-0.
- ↑ Dzieło Józefa Chełmońskiego za 4,32 mln zł trafi do Muzeum Narodowego w Poznaniu. rp.pl, 16 czerwca 2023. [dostęp 2023-06-17].
- ↑ Polscy malarze XIX/XX w. – Józef Chełmoński. NBP. [dostęp 2015-02-09]. (pol.).
- ↑ PKP Intercity pokazało w Opolu zmodernizowane wagony. Nowa Trybuna Opolska, 2015-07-24. [dostęp 2015-11-10]. (pol.).
- ↑ Archiwum Cyfrowe MNW, Chełmoński. Muzeum Narodowe w Warszawie. [dostęp 2015-11-10]. (pol.).
- ↑ Józef Chełmoński, zasoby.msl.org.pl [dostęp 2022-02-06] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Maciej Masłowski: Malarski żywot Józefa Chełmońskiego. Wyd. 2. Warszawa: PIW, 1972. Wydanie 3 nakładem Wydawnictwa Bellona, Warszawa 2014.
- Maciej Masłowski: Józef Chełmoński. Warszawa: Auriga – Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1973.
- Pia Górska: Paleta i pióro, Kraków, 1956
- Rzecz o sławnych Łowiczanach, Łowicz 2006, wyd. POLIGRAFIA s.j.
- Jarosław Iwaszkiewicz: Sąsiad z Kuklówki Sąsiad z Kuklówki, seria „Rozmowy o książkach”, „Życie Warszawy”, 1966, nr 44, z 20–21 lutego, s. 4
- Jarosław Iwaszkiewicz: Rozmowy o książkach, Warszawa 1968, wyd. „Iskry”
- Jan Wegner: Józef Chełmoński w świetle korespondencji, Państwowy Instytut Sztuki, Źródła do Dziejów Sztuki Polskiej pod redakcją Andrzeja Ryszkiewicza, tom VI, Wrocław, 1953, wyd. Ossolineum
- Jan Wegner: Akt urodzenia Józefa Chełmońskiego, Życie Łowickie 1932, nr 29
- Jan Wegner: Do charakterystyki Chełmońskiego, w: Józefowi Chełmońskiemu w hołdzie ziemia łowicka [b.m.], kwiecień 1934
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Józef Chełmoński w iMNK – Wirtualnym Muzeum Narodowym w Krakowie
- Józef Chełmoński: życie i twórczość cz. 1
- ISNI: 0000 0001 1601 9345
- VIAF: 18034480
- ULAN: 500012191
- LCCN: n84168611
- GND: 119550164
- BnF: 14966889r, 133269969
- SUDOC: 124687156
- NKC: xx0070545
- BNE: XX4923820
- NTA: 07527065X
- Open Library: OL1629104A
- PLWABN: 9810560134505606
- NUKAT: n98001613
- J9U: 987009348853605171
- CONOR: 277325667
- LIH: LNB:BOtu;=CK
- WorldCat: lccn-n84168611