Powiat sokólski (1808–1919)

Powiat sokólski
Сокольский уе́зд
	Ujezd
	Herb
Państwo	Rosja
Siedziba	Sokółka
Powierzchnia	2290,0km²
Populacja (1889); • liczba ludności	; 113,746
	Położenie na mapie;
	53°24′25″N 23°30′00″E/53,406944 23,500000

Powiat sokólski (ros. Сокольский уе́зд) – jednostka administracyjna na ziemiach zabranych należąca do Imperium Rosyjskiego (w latach 1808–1843 do obwodu białostockiego a 1843–1915 do guberni grodzieńskiej).

Podczas I wojny światowej (1915–1919) należał do okupowanego przez Niemcy Ober-Ostu (w latach 1915–1916 w okręgu Białystok, a 1916–1918 w okręgu Białystok-Grodno) oraz do Królestwa Litwy (1918). W sierpniu 1919 przeszedł pod administrację polską.

Siedzibą powiatu było miasto Sokółka.

Kontekst historyczny

16 listopada 1794 upadło powstanie kościuszkowskie, w rok później upadła I Rzeczpospolita. Po trzecim rozbiorze tereny północno-wschodniej Polski weszły w skład państwa pruskiego, które utworzyło z nich nową prowincję Prusy Nowowschodnie z podziałem na dwa departamenty: białostocki i płocki. Departament białostocki podzielono na dziesięć powiatów (dystryktów) – w tym powiaty białostocki i dąbrowski^[1]^[2].

powiat białostocki objął inicjalnie 11 miast: Białystok, Choroszcz, Gródek, Janów, Jasionówka, Knyszyn, Odelsk, Sokółka, Trzcianne, Wasilków, Zabłudów; póżniej 10 miast, bo w 1800 roku Trzciannego nie zaliczono już do miast;

powiat dąbrowski objął 10 miast: Dąbrowa, Hołynka, Korycin, Kuźnica, Lipsk, Nowy Dwór, Raczki, Sidra, Sopoćkinie, Suchowola i Sztabin^[3].

Imperium Rosyjskie (1808–1915)

Na mocy traktatu tylżyckiego w 1807, obszar powiatu białostockiego oraz częściowo dąbrowskiego odłączono od Prus i przekazano Rosji^[1], gdzie wszedł w skład obwodu białostockiego. Tam, w 1808 roku z części tych powiatów utworzono powiat sokólski^[4]:

z północnej części powiatu białostockiego – okolice Janowa, Odelska, Sokółki i Wasilkowa;
z południowej części zniesionego powiatu dąbrowskiego – okolice Dąbrowy, Korycina, Kuźnicy, Nowego Dworu, Sidry i Suchowoli.

Podział administracyjny

W 1890 roku powiat obejmował 9 miast^[5], 1 miasteczko i 13 gmin (wołości)^[6] i tyle samo w 1913 roku^[7]:

Miasta:

miasto Dąbrowa (965 mieszk.)
miasto Janów (1090 mieszk.)
miasto Korycin (328 mieszk.)
miasto Kuźnica (664 mieszk.)
miasto Nowy Dwór (647 mieszk.)
miasto Odelsk (702 mieszk.)
miasto Sokółka (4954 mieszk.)
miasto Suchowola (1486 mieszk.)
miasto Wasilków (1859 mieszk.)

Miasteczka:

miasteczko Sidra (do 1857 miasto)

Gminy:

gmina bagnowska – siedziba: wieś Domuraty (6338 mieszk., 46 wsi)
gmina grzebieniewska – siedziba: miasto Nowy Dwór (4671 mieszk., 39 wsi)
gmina zubrzycka – siedziba: wieś Babiki (6609 mieszk., 68 wsi)
gmina kamionecka – siedziba: wieś Janowszczyzna (6950 mieszk., 63 wsi)
gmina kamieńska – siedziba: wieś Krasnystok (6261 mieszk., 40 wsi)
gmina kruglańska – siedziba: miasto Kuźnica (6456 mieszk., 82 wsi)
gmina makowlańska – siedziba: miasteczko Sidra (5538 mieszk., 68 wsi)
gmina nowowolska – siedziba: wieś Nowowola (6103 mieszk., 52 wsi)
gmina ostrowska – siedziba: uroczysko Świdłówka (6728 mieszk., 68 wsi)
gmina ostrogórska – siedziba: wieś Ostra Góra (6838 mieszk., 47 wsi)
gmina romanowska – siedziba: wieś Łozowo (6102 mieszk., 46 wsi)
gmina trofimowska – siedziba: wieś Trofimówka (6123 mieszk., 48 wsi)
gmina czarnowiejska – siedziba: wieś Czarna Wieś (3614 mieszk., 54 wsi)

Według spisu z 1897 r. w powiecie mieszkało 110,5 tys. osób. W tym Białorusini – 83,8%; Żydzi – 12,2%; Rosjanie – 1,8%; Polacy – 1,2%. W mieście powiatowym Sokółka mieszkało 7598 osób, a w miasteczkach: w Wasilkowie – 3880 osób, w Suchowoli – 3203 osoby, w Janowie – 2296 osób, w Dąbrowie – 1988 osób, w Odelsku – 1462 osoby, w Kuźnicy – 1346 osób, w Nowym Dworze – 1300 osób, w Korycinie– 683 osoby^[8].

I wojna światowa

Powiat sokólski w okręgu Białystok-Grodno w ramach Ober-Ost

Podczas I wojny światowej (1915–1919) powiat sokólski należał do okupowanego przez Niemcy Ober-Ostu (w latach 1915–1916 w okręgu Białystok, a 1916–1918 w okręgu Białystok-Grodno), a następnie do Królestwa Litwy (1918)^[9].

W przeciwieństwie do innych powiatów byłej guberni grodzieńskiej, gdzie w dużej mierze zachowano podział na rosyjskie gminy zbiorowe, powiat sokólski podległ kompletnej transformacji na szczeblu gminnym. Spośród jego oryginalnych 13 gmin zachowała się tylko jedna, a w ich miejsce utworzono 11 nowych gmin o zupełnie innych granicach^[10]: Dąbrowa, Janów, Korycin, Kuźnica, Nowy Dwór, Odelsk, Sidra, Sokolany, Sokółka, Suchowola, Szudziałowo i Zalesie; ponadto jedyna zachowana gmina – Czarna Wieś – zmieniła granice i została wraz z Wasilkowem włączona do bliższego powiatu białostockiego, a przed zmianą powiatu utworzono z części jej obszaru (i części obszaru zniesionej gminy Kamionka) drugą gminę Czarna Wieś, która pozostała w powiecie sokólskim^[11].

Po I wojnie światowej, 14 sierpnia 1919, obszar rosyjskiego powiatu sokólskiego w całości przypadł Polsce, wchodząc w skład w województwa białostockiego jako powiat sokólski^[12]. Rząd polski, mimo że generalnie utrzymał dawny rosyjski podział administracyjny na powiaty^[13]^[14]^[15], w przypadku powiatu sokólskiego zachowano jednak zmieniony podział na gminy oraz zmianę powiatu przez Wasilków i Czarna Wieś wprowadzone podczas okupacji wojennej^[11].

Przypisy

↑ ^a ^b Jan Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1799-1806, Poznań 1963, s. 130-148
↑ Witold Jemielity, Podziały administracyjne powiatów białostockich i monieckiego w latach 1919-1990, "Studia Teologiczne Białostocko-Drohiczyńsko-Łomżyńskie" t. 11, 1993, s. 308
↑ Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.
↑ Mikołaj Ułaszczyk, Materiały do dziejów obwodu białostockiego w latach 1808-1843, "Rocznik Białostocki", t. 2, 1961, s. 333-374
↑ Первая Всеобщая перепись населения населения Российской империи 1897 года.(Губернские итоги). Т.Т.1-89.СПб.: 1903-1905
↑ Волости и гмины 1890 года. Губернии: I Архангельская - XXV Нижегородская.. — СПб., 1892
↑ Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія. — Кіевъ: Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ, 1913
↑ Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года.
↑ Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
↑ Befehl- und Verordnungsblatt des Oberbefehlshabers Ost (Dziennik rozkazów i rozporządzeń Głównodowodzącego Wschodu) Nr 1-96
↑ ^a ^b Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
↑ Dz.U. z 1919 r. nr 65, poz. 395
↑ Dz.U. z 1919 r. nr 72, poz. 426
↑ Dz.U. z 1919 r. nr 90, poz. 488
↑ Dz.U. z 1919 r. nr 90, poz. 489

[:22-1] Jan Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1799-1806, Poznań 1963, s. 130-148

[2] Witold Jemielity, Podziały administracyjne powiatów białostockich i monieckiego w latach 1919-1990, "Studia Teologiczne Białostocko-Drohiczyńsko-Łomżyńskie" t. 11, 1993, s. 308

[3] Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.

[:0-4] Mikołaj Ułaszczyk, Materiały do dziejów obwodu białostockiego w latach 1808-1843, "Rocznik Białostocki", t. 2, 1961, s. 333-374

[5] Первая Всеобщая перепись населения населения Российской империи 1897 года.(Губернские итоги). Т.Т.1-89.СПб.: 1903-1905

[6] Волости и гмины 1890 года. Губернии: I Архангельская - XXV Нижегородская.. — СПб., 1892

[7] Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія. — Кіевъ: Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ, 1913

[8] Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года.

[9] Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.

[befehl-10] Befehl- und Verordnungsblatt des Oberbefehlshabers Ost (Dziennik rozkazów i rozporządzeń Głównodowodzącego Wschodu) Nr 1-96

[mielcarek-11] Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.

[12] Dz.U. z 1919 r. nr 65, poz. 395

[13] Dz.U. z 1919 r. nr 72, poz. 426

[14] Dz.U. z 1919 r. nr 90, poz. 488

[15] Dz.U. z 1919 r. nr 90, poz. 489

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Powiaty	białostocki bielski drohiczyński sokólski
Miasta	Białystok Bielsk Boćki Brańsk Choroszcz Ciechanowiec Dąbrowa Drohiczyn Goniądz Gródek Janów Kleszczele Korycin Knyszyn Kuźnica Mielnik Narew Niemirów Nowy Dwór Odelsk Orla Sidra Sokółka Suchowola Suraż Wasilków Zabłudów
Miasteczka	Rudka Trzcianne

Powiaty	białostocki (1843–1915) bielski (1843–1915) brzeski (1801–1915) drohiczyński (1843) grodzieński (1801–1915) kobryński (1801–1915) prużański (1801–1915) słonimski (1801–1915) sokólski (1843–1915) wołkowyski (1801–1915)
Miasta	Białystok Bielsk Brańsk Brześć Litewski Choroszcz Dąbrowa Drohiczyn Goniądz Grodno Janów Kleszczele Kobryń Korycin Knyszyn Kuźnica Mielnik Narew Nowy Dwór Odelsk Prużana Sidra (do 1857) Słonim Sokółka Suchowola Suraż Wasilków Wołkowysk
Miasteczka	Antopol Bereza Kartuska Boćki Brzostowica Wielka Chomsk Ciechanowiec Czernawczyce Drohiczyn Poleski Druskieniki Dworzec Dywin Gródek Hołynka Horodec Indura Jałówka Janopol Jasionówka Janów Poleski Jeziornica Jeziory Kamieniec Litewski Kamionka Kosów Poleski Krynki Łunna Łysków Milejczyce Malecz Mołczadź Mosty Motol Mścibów Narewka Niemirów Nowy Dwór Poleski Orla Piaski Porozów Roś Różana Sidra Sielec Siemiatycze Skidel Supraśl Szereszów Świsłocz Trzcianne Wołczyn Wołpa Wysokie Litewskie Zabłudów Zelwa Zdzięcioł

Przynależność wojewódzka	Rosja: obwód białostocki (1807–42) gubernia grodzieńska (1842–1915) II RP: woj. białostockie (1919–39) ZSRR: obwód białostocki (1939–40) PRL: woj. białostockie (1944–75)
Miasta (1808–1975)	Dąbrowa Białostocka (do 1892 i 1919–50) Janów (do 1892) Korycin (do 1892) Krynki (← 1944–50) Kuźnica (do 1892) Nowy Dwór (do 1934) Odelsk (do 1892 i 1919–34) Sidra (do 1857) Sokółka Suchowola (do 1892 i 1919–50*) Wasilków (do 1892)
Miasteczka (1808–1934)	Dąbrowa Białostocka (1892–1919) Janów (1892–1934) Korycin (1892–1934) Kuźnica (1892–1934) Nowy Dwór (1892–1919) Odelsk (1892–1919) Sidra (1857–1934) Suchowola (1892–1919) Wasilków (1892–1915 →)
Gminy wiejskie (1861–1954 i 1973–75)	Bagny (1861–1915) Babiki (1915–44 i 1973–75) Czarna Wieś (1861–1915 →) Czarna Wieś (1915–27) Dąbrowa Białostocka (1915–54) Grzebienie (1861–1915) Janów (1915–54 i 1973–75) Kamienna (1861–1915) Kamionka (1861–1915) Korycin (1915–54 i 1973–75) Kruglany (1861–1915) Krynki (← 1944–54 i 1973–75) Kuźnica (1915–54 i 1973–75) Makowlany (1861–1915) Nowowola (1861–1915) Nowy Dwór (1915–54) Odelsk (1915–44) Ostra Góra (1861–1915) Ostrów (1861–1915) Romanówka (1861–1915) Sidra (1915–54 i 1973–75) Sokolany (1915–44) Sokółka (1915–54 i 1973–75) Suchowola (1915–54) Trofimówka (1861–1915) Szudziałowo (1915–54 i 1973–75) Zalesie (1915–54) Zubrzyca (1861–1915)
Gromady (1954–72)	Achrymowce (1954–59) Babiki (1954–72) Białousy (1954–71) Bogusze (1954–61) Bombla (1959–72) Butrymowce (1954–55 →) Chodorówka Nowa (1954–61 →) Czerwonka (1954–59) Czuprynowo (1954–59) Dąbrowa (1954–55 →) Dubaśno (1954–55 →) Górka (1959–72) Górany (1954–71) Horodnianka (1954–55 →) Janowszczyzna (1954–72) Janów (1954–72) Kamienna Stara (1954–55 →) Kamionka Nowa (1954–59) Kamionka Stara / Stara Kamionka (1954–72) Kiersnówka (1954–55 →) Klimówka (1954–59) Korycin (1954–72) Krasne (1954–59) Krasne Folwarczne (1954–59 (→)) Kruszyniany (1954–59) Krynki (1954–72) Kuplisk (1954–57) Kuźnica (1954–72) Lipina (1954–57) Majewo (1954–71) Malawicze Dolne (1954–71) Nierośno (1954–55 →) Nowowola (1954–59) Nowy Dwór (1954–55 →) Ostra Góra (1954–59) Ostrowie (1954–55 →) Ostrów Południowy (1954–59) Pierożki (1954–57) Plebanowo (1954–59) Pokośna (1954–55 →) Popławce (1954–61) Racewo (1954–59) Reszkowce (1954–55 →) Rozedranka Stara / Stara Rozedranka (1954–72) Różanystok (1954–55 →) Sidra (1954–72) Siekierka (1954–57) Sokolany (1959–72) Sokołda (1954–71) Sokółka (1961–72) Suchodolina (1954–55 →) Suchowola (1954–61 →) Szudziałowo (1954–72) Talkowszczyzna (1954–61) Teolin (1954–59) Wierzchlesie (1954–59) Wołyńce (1954–57) Woroniany (1954–59) Wólka (1954–61 →) Zabrodzie (1954–57) Zagórze (1954–59) Zalesie (1954–72) Zdroje (1954–59) Zubrzyca Wielka (1954–57) Zwierzyniec Wielki (1954–55 →)
Legenda	* de facto skasowane w 1944, de jure w 1950