Gerhart Hauptmann

Gerhart Johann Robert Hauptmann (ur. 15 listopada 1862 w Bad Salzbrunn, zm. 6 czerwca 1946 w Agnieszkowie) – niemiecki dramaturg i powieściopisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1912, przedstawiciel nurtu naturalistycznego w teatrze.

Życiorys

Ojciec Hauptmanna był zarządcą hotelu „Zur Preussischen Krone” („Pod pruską koroną”, obecnie: „Korona Piastowska”) w Szczawnie-Zdroju, dzięki czemu syn już w latach młodości miał okazję poznać najróżniejsze typy ludzkie, które później pojawiały się w jego naturalistycznej twórczości. Jego brat Carl Hauptmann był także znanym niemieckim pisarzem. Po krótkich, przerwanych studiach w zakresie rzeźbiarstwa, Hauptmann zwrócił się ku literaturze. W latach młodości odbył liczne podróże, min. do Hiszpanii, Szwajcarii i Włoch. W 1885 poślubił Marię Thienemann, córkę zamożnego kupca i osiadł w Berlinie. Małżeństwo to ustabilizowało jego sytuację finansową, pozwalając na swobodną pracę literacką. W 1891 wraz z żoną przeniósł się do Szklarskiej Poręby, małżeństwo to jednak rozpadło się, a w 1904 Hauptmann ożenił się ponownie. Od 1901 mieszkał na zmianę w Agnetendorf (obecnie: Jagniątków, dzielnica Jeleniej Góry; w dawnym domu Hauptmanna znajduje się Muzeum Miejskie), Berlinie oraz na wyspie Hiddensee we wsi Kloster, gdzie został pochowany. W latach późniejszych często przebywał także we Włoszech.

Po I wojnie światowej Hauptmann dał się poznać jako zwolennik nowego ustroju republikańskiego, jednak po dojściu do władzy nazistów w 1933 nie zdobył się na słowa krytyki i wycofał się z życia publicznego.

Jego nazwisko figurowało na Gottbegnadeten-Liste (Lista obdarzonych łaską Bożą w III Rzeszy) wśród Niezastąpionych.

Po II wojnie światowej do czasu rozstrzygnięcia konferencji w Poczdamie nie było dokładnie wiadomo, jaki będzie status terytorialny Dolnego Śląska. Zarówno administracja radziecka, jak i polska odnosiły się do noblisty życzliwie, a on sam, wobec decyzji o przyłączeniu Dolnego Śląska do Polski, otrzymał zapewnienie o zorganizowaniu mu specjalnego pociągu, którym będzie mógł wyjechać wraz ze swoim dobytkiem i otoczeniem do Drezna lub Berlina. Śmierć pisarza 6 czerwca 1946 w jego domu w Agnieszkowie nie przekreśliła wcześniejszych ustaleń, a jego żona Margareta nie zgodziła się na pochówek w przydomowym parku – jednak specjalny pociąg do Niemiec „Hauptmann Transport” zorganizowany został dopiero 20 lipca. Do eskorty pociągu specjalnego z „towarzyszami intelektualistami niemieckimi” do Berlina z trumną pisarza, jego dobytkiem oraz rodziną 17 lipca oddelegowany został wraz z piątką swoich żołnierzy 23-letni podporucznik 10. Sudeckiej Dywizji Piechoty, Henryk Bany. Żołnierze ci wcześniej brali udział w zabezpieczaniu dobytku Hauptmanna i przewożeniu go na dworzec kolejowy w Jeleniej Górze. Pomimo przepustki na wyjazd do Berlina wystawionej przez wicestarostę jeleniogórskiego, Franciszka Rześniowieckiego, polscy żołnierze zostają zmienieni przez czerwonoarmistów na stacji granicznej w Tuplicach, gdzie ppor. Bany w dowód wdzięczności za pomoc otrzymuje od żony pisarza, Margarety Hauptmann, zaświadczenie o sprawnym przebiegu akcji i rękopis Gerharta z okolicznościową dedykacją. W Cottbus część składu skierowano do Drezna, natomiast ciało noblisty dotarło do Berlina, gdzie wobec zdecydowanego sprzeciwu żony, dotyczącego utworzenia muzeum i mauzoleum pisarza w podmiejskim Müggelheim, zdecydowano się na pochówek na bałtyckiej wyspie Hiddensee (28 sierpnia 1946).

Twórczość

W swej twórczości często przedstawiał środowiska nizin, biedę, wyzysk i niesprawiedliwość społeczną. Obnażał ponadto upadek moralny mieszczańskiej klasy średniej. Był mistrzem charakteryzacji przy pomocy subtelnych środków. W późniejszej twórczości poszukiwał nowego stylu, wynikiem czego była eklektyczna mieszanka środków naturalistycznych z motywami baśniowymi, np. w dramacie Zatopiony dzwon (1896). Na podstawie utworów Hauptmanna powstało wiele filmów fabularnych – pierwszy już w 1913 (Atlantyda).

Pierwotnie Hauptmann chciał się poświęcić rzeźbiarstwu, studiował nauki przyrodnicze. Pierwszy jego poemat epicki Promethidenlos (1885) nie wywarł wrażenia. Pisarz stał się znany dopiero dzięki dramatowi społecznemu Vor Sonnenaufgang (1889), którego inscenizacja w Berlinie rozpętała ogromną burzę. Pod wpływem Ibsena napisał dramaty rodzinne: Das Friedensfest (1890, tłum. Adolf Strzelecki 1904) i Einsame Menschen (1891, tł. Ign. Suesser 1892). Najgłośniejszym i najważniejszym dziełem Hauptmanna jest sztuka Tkacze (Die Weber) z 1892, opisująca powstanie tkaczy śląskich w 1844 (pierwsza redakcja w narzeczu śląskim, tłum. Wiktor Tusz 1898 i G. Baumfeld), pełen wstrząsającej siły dramat o nędzy tkaczy. Następnie Hauptmann wydał dramaty: Kollege Crampton (1892, tłum. Ludomił German 1900), Der Biberpelz (1893), Hanneles Himmelfahrt (1894, tłum. Maria Konopnicka 1899), Florian Geyer (1895) oraz Die versunkene Glocke (1896, tłum. Jan Kasprowicz 1899). Z późniejszych dramatów naturalistycznych do najlepszych należą: Fuhrmann Henschel (1898, tłum. G. Kempner 1900), Michael Kramer (1900), Rose Bernd (1903. tłum. Jan Kasprowicz), Die Ratten (1911). Ze sztuk romantycznych należy wymienić: Der arme Heinrich (1902, tłum. Jan Kasprowicz 1908), Und Pippa tanzt (1906, tłum. Artur Schroeder), Kaiser Karls Geisel (1908), Indipohdi (1921), Veland (1925). Pod koniec życia, w czasie wojny napisał antytolitarny dramat Magnus Garbe (1942), rozgrywający się w czasach działania inkwizycji.

Hauptmann pisał również prozę – opowiadania: Der Apostel (1892), Bahnwärter Thiel (tłum. polskie 1900), Der Ketzer von Soana (1918), jego najlepszy utwór prozą (tłum. Leopold Staff 1927) oraz powieści: Der Narr in Christo Emanuel Quint (1910, tłum. B. Merwin 1925), Atlantis (1912), Phantom (1922), Die Insel der grossen Mutter (1924, tłum. Stanisław Wasylewski 1930), Wanda (1930). Według jego jednoaktowej sztuki ekspresjonistycznej Schwarze Maske (1928, prapremiera w wiedeńskim Burgtheater) Krzysztof Penderecki napisał operę Czarna maska (prapremiera 15 sierpnia 1986 na festiwalu w Salzburgu).

Wydał ponadto epos Till Eulenspiegel (1927), powieść autobiograficzną Buch der Leidenschaft (1929) oraz parafrazę szekspirowskiego Hamleta (1928).

Wybrane utwory tłumaczone na język polski

• 1888 Dróżnik Thiel (Bahnwärter Thiel)
• 1889 Przed wschodem słońca (Vor Sonnenaufgang)
• 1893 Futro bobrowe (Der Biberpelz)

Tkacze (Die Weber)

• 1896 Florian Geyer
• 1911 Szczury (Die Ratten)
• 1993 Karnawał (Fashing)
• Dróżnik Thiel (Bahnwarter Thiel)

Nagrody i wyróżnienia

• 1896 Nagroda literacka im. Franza Grillparzera za Hanneles Himmelfahrt
• 1899 Nagroda literacka im. Franza Grillparzera za Fuhrmann Henschel
• 1905 Nagroda literacka im. Franza Grillparzera za Der arme Heinrich
• 1911 Bawarski Order Maksymiliana
• 1912 Nagroda Nobla
• 1924 Członkostwo honorowe w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu
• 1924 Order Pour le Mérite (klasa pokojowa)

Bibliografia

• Mateusz J. Hartwich, Czyj jest Gerhart Hauptmann? Przyczynek do dziejów niemiecko-polsko-niemieckich zmagań z dziedzictwem karkonoskiego noblisty, w: „Rocznik Jeleniogórski”, XL, 2008
• Janusz Skowroński, Hauptmann-Transport – pociąg pod specjalnym nadzorem, w: „Odkrywca”, nr 5(148) maj 2011
• Janusz Skowroński, „Zapomniane tajemnice Karkonoszy", (2013) Agencja Wydawnicza CB