Lampart (ssaki)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Lampart
Panthera
Oken, 1816[1]
Ilustracja
Przedstawiciele rodzaju (od góry): lew afrykański (P. leo); lampart plamisty (P. pardus); jaguar amerykański (P. onca); irbis śnieżny (P. uncia); tygrys azjatycki {P. tigirs)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

drapieżne

Podrząd

kotokształtne

Infrarząd

Feloidea

Rodzina

kotowate

Podrodzina

pantery

Rodzaj

lampart

Typ nomenklatoryczny

Felis pardus Linnaeus, 1758

Gatunki

14 gatunków (w tym 9 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Lampart[19] (Panthera) – rodzaj ssaków drapieżnych z podrodziny panter (Pantherinae) w obrębie rodziny kotowatych (Felidae).

Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Azji (azjatycka część Rosji, Armenia, Turcja, Arabia Saudyjska, Irak, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Mongolia, Chińska Republika Ludowa, Kirgistan, Tadżykistan, Afganistan, Pakistan, Indie, Sri Lanka, Nepal, Bhutan, Bangladesz, Mjanma, Laos, Wietnam, Kambodża, Tajlandia, Malezja, Korea Północna, Korea Południowa i Indonezja), Afryce (Egipt, Tunezja, Algieria, Maroko, Mauretania, Senegal, Gwinea Bissau, Gwinea, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej, Mali, Burkina Faso, Ghana, Togo, Benin, Niger, Nigeria, Kamerun, Czad, Sudan, Erytrea, Somalia, Etiopia, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Rwanda, Burundi, Uganda, Kenia, Tanzania, Malawi, Zambia, Angola, Namibia, Botswana, Zimbabwe, Mozambik, Eswatini, Lesotho i Południowa Afryka) i Ameryce (Meksyk, Belize, Gwatemala, Honduras, Nikaragua, Kostaryka, Panama, Kolumbia, Wenezuela, Gujana, Surinam, Gujana Francuska, Brazylia, Ekwador, Peru, Boliwia, Paragwaj i Argentyna)[20][21][22][23].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Długość ciała 86–290 cm, długość ogona 80–109 cm; masa ciała 21–325 kg (dorosłe samce są większe i cięższe od dorosłych samic)[21]. Przedstawiciele rodzaju Panthera (oprócz irbisów, niekiedy zresztą wydzielanych w osobny rodzaj Uncia) jako jedyne kotowate potrafią ryczeć, związane jest to z odpowiednią budową krtani. Charakterystyczne jest też niepełne skostnienie kości gnykowej[24].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

  • Panthera: πανθηρας panthēras „pantera, lampart”[25].
  • Leo: łac. leo, leonis „lew”, od gr. λεων leōn, λεοντος leontos „lew”[26]. Gatunek typowy: Felis leo Linnaeus, 1758.
  • Tigris: gr. τιγρις tigris, τιγριδος tigridos „tygrys”[27]. Gatunek typowy: Felis tigris Linnaeus, 1758.
  • Leoninae (Leonina): łac. leoninus „właściwy lwu, należący do lwa”, od leo, leonis „lew”[28]. Gatunek typowy: Felis leo Linnaeus, 1758.
  • Tigrinae (Tigrina): łac. tigrina „jak tygrys, tygrysi”, od tigris, tigridis „tygrys”[29]. Gatunek typowy: Felis tigris Linnaeus, 1758.
  • Uncia: epitet gatunkowy Felis uncia Schreber, 1775; starofranc. ounce „ryś”[30]. Gatunek typowy: Felis irbis Ehrenberg, 1830 (= Felis uncia Schreber, 1775).
  • Jaguarius: zlatynizowana forma ang. jaguar („barbarzyńska nazwa, którą z przykrością muszę nadać temu podgatunkowi z powodu niewystarczających moich studiów klasycznych; niektóre z moich podgatunków również mają barbarzyńskie nazwy”)[10][31]. Gatunek typowy: Felis onca Linnaeus, 1758.
  • Pardus: gr. παρδος pardos „lampart”[32]. Gatunek typowy: Felis pardus Linnaeus, 1758.
  • Feliopsis: rodzaj Felis Linnaeus, 1758; οψις opsis, οψεως opseōs „wygląd, oblicze, twarz”[33]. Gatunek typowy: Feliopsis palaeojavanica Stremme, 1911 (= Felis tigris Linnaeus, 1758).
  • Pardotigris: gr. παρδος pardos „lampart”[34]; τιγρις tigris, τιγριδος tigridos „tygrys”[35]. Gatunek typowy: Felis onca Linnaeus, 1758.
  • Neoleon: gr. νεος neos „nowy”[36]; rodzaj Leo Frisch, 1775 (lampart). Gatunek typowy: †Felis atrox Leidy, 1853.
  • Pachyailurus: gr. παχυς pakhus „wielki, gruby”[37]; αιλουρος ailouros „kot”[38]. Gatunek typowy: Felis acutidens Zdansky, 1928 (= Felis tigris Linnaeus, 1758).
  • Proconsuloides: rodzaj Proconsul Hopwood, 1933; -οιδης -oidēs „przypominający”[39]. Gatunek typowy: †Proconsuloides naivashae Lönnberg, 1937.
  • Jansofelis: Saint-Estève-Janson, Delta Rodanu, Francja; rodzaj Felis Linnaeus, 1758[18]. Gatunek typowy: †Jansofelis vaufreyi Bonifay, 1971 (= †Leo gombaszögensis Kretzoi, 1938).

Podział systematyczny[edytuj | edytuj kod]

Do rodzaju Panthera zaliczane są gatunki współcześnie żyjące[20][40][19]:

Opisano również gatunki wymarłe[41]:

Taksony o niepewnej pozycji systematycznej (nomen dubium)[41]:

  • Felis poliopardus Fitzinger, 1855
  • Proconsuloides naivashae Lönnberg, 1937

Fragment kladogramu uwzględniający współcześnie występujące gatunki w obrębie Panthera za Johnsonem i współpracownikami (2006)[51]:

Panthera



P. leo



P. pardus




P. tigris



P. uncia




P. onca



Ewolucja[edytuj | edytuj kod]

Prawdopodobnie wspólny przodek gatunków zaliczanych do Panthera był morfologicznie najbardziej zbliżony do współczesnego lamparta. Żył około 5–4 mln lat temu. Wszystkie żyjące współcześnie gatunki są ze sobą bardzo blisko spokrewnione. Tygrys oddzielił się najwcześniej od linii ewolucyjnej pozostałych gatunków[52]. Najmniej różnią się geny jaguara i tygrysa[53].

Mieszańce[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Mieszańce z rodzaju lampartów.

Pokrewieństwa między dzikimi kotami są na tyle bliskie, że ich gatunki mogą łatwo się krzyżować, dając czasami płodne potomstwo w linii żeńskiej. Najczęściej spotykanym mieszańcem jest potomek tygrysicy i lwa, nazywany legrysem. Obecnie takie krzyżówki spotykane są jedynie w niewoli, ale nie można wykluczyć, że dawniej – kiedy zasięgi obu gatunków pokrywały się w większym stopniu – występowały również w warunkach naturalnych.

lew tygrys jaguar lampart
lew lew legrys leguar lepart
tygrys tyglew tygrys tyguar tygart
jaguar jaglew jagrys jaguar jagart
lampart lamlew lagrys laguar lampart

Interakcje z człowiekiem[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Ataki tygrysów na ludzi, Lwy z Tsavo i Pantera z Rudraprayag.

Znany już z zapisów kopalnych konflikt pomiędzy przedstawicielami rodzajów Homo i Panthera istniał od początku ich współistnienia. Duże, drapieżne koty żywiły się ssakami kopytnymi i naczelnymi. Człowiekowate poruszające się wolniej od kopytnych stanowiły dla wielkich kotów alternatywne źródło mięsa, zwłaszcza dla osobników okaleczonych lub chorych – takich, które utraciły pełną sprawność łowiecką[54].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Nazwa odrzucona ze względów nomenklatorycznych decyzją ICZN[2].
  2. ↑ a b Nazwa nieprawidłowa, praca niespójnie binominalna.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Oken 1816 ↓, s. 1052.
  2. ↑ F. Hemming. Opinion 258. Rejection for nomenclatorial Purposes of the work by Frisch (J. L.) published in 1775 under the title Das Natur-system der Vierfüssigen Thiere. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 5, s. 55–72, 1954. (ang.). 
  3. ↑ a b J.L. Frisch: Das Natur-System der vierfüßigen Thiere in. Tabellen, darinnen alle Ordnungen, Geschlechte und Arten, nicht nur mit bestimmenden. Glogau: Christian Friedrich Günther, 1775, s. 13. (niem.).
  4. ↑ a b Oken 1816 ↓, s. 1070.
  5. ↑ Ch.L. Brehm. Die Löwe keine Katze. „Isis von Oken”. 22, s. 637, 1829. (niem.). 
  6. ↑ Wagner 1841 ↓, s. 460.
  7. ↑ Wagner 1841 ↓, s. 469.
  8. ↑ J.E. Gray: List of the specimens of Mammalia in the collection of the British museum. London: The Trustees, 1843, s. 40. (ang.).
  9. ↑ J.E. Gray. The Ounces. „The Annals and Magazine of Natural History”. Second Series. 14, s. 394, 1854. (ang.). 
  10. ↑ a b N. Severtzov. Notice sur la classification multisériale des Carnivores, spécialement des Félidés, et les études de zoologie générale qui s'y rattachent. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 2 Série. 10, s. 385–393, 1858. (fr.). 
  11. ↑ L. Fitzinger. Revision der zur natürlichen Familie der Katzen (Feles) gehörigen Formen. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 58, s. 459, 1868. (niem.). 
  12. ↑ Grevé 1895 ↓, s. 60.
  13. ↑ Grevé 1895 ↓, s. 48.
  14. ↑ H. Stremme. Die Säugetierfauna der Pithecanthropus-Schichten. „Centralblatt für Mineralogie, Geologie und Paläontologie”. Jahrgang 1911, s. 55, 1911. (niem.). 
  15. ↑ M. Kretzoi. Materialien zur phylogenetischen Klassifikation der Aeluroïdeen. „Xe Congrès International de Zoologie”. 10 (2), s. 1325, 1929. (niem.). 
  16. ↑ a b M. Kretzoi. Felida-tanulmányok. „A Magyar Királyi Földtani Intézet Hazinyomdaja”. 24, s. 13, 1930. (orm.). 
  17. ↑ A.J.E. Lönnberg. On some fossil mammalian remains from East Africa. „Arkiv för zoologi”. 29A (2), s. 22, 1937. (ang.). 
  18. ↑ a b M.-F. Bonifay. Carnivores quaternaires du sud-est de la France. „Mémoires du Muséum national d’Histoire naturelle”. Série C. 21 (2), s. 250, 1971. (fr.). 
  19. ↑ a b W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 138, 139. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  20. ↑ a b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 394–396. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  21. ↑ a b M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 128–139. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
  22. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Panthera. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-05].
  23. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Uncia. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-03-05].
  24. ↑ Why can only big cats roar?, Discover Wildlife [dostęp 2020-05-23] (ang.).
  25. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 510.
  26. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 368.
  27. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 680.
  28. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 369.
  29. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 678.
  30. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 700.
  31. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 355.
  32. ↑ pardus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2021-12-27] (ang.).
  33. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 155.
  34. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 162.
  35. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 238.
  36. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 145.
  37. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 159.
  38. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 7.
  39. ↑ Jaeger 1944 ↓, s. 152.
  40. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Higher Taxonomy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-05-04]. (ang.).
  41. ↑ a b J.S. Zijlstra: Panthera. Hesperomys project. [dostęp 2022-03-20]. (ang.).
  42. ↑ J.M. Leidy. Description of an extinct species of American Lion: Felis atrox. „Transactions of the American Philosophical Society”. New series. 10, s. 319, 1853. (ang.). 
  43. ↑ S.R. Stinnesbeck, W. Stinnesbeck, E. Frey, J. Avilés Olguín, C. Rojas Sandoval, A. Velázquez Morlet & A.H. González. Panthera balamoides and other Pleistocene felids from the submerged caves of Tulum, Quintana Roo, Mexico. „Historical Biology”. 32 (7), s. 932, 2018. DOI: 10.1080/08912963.2018.1556649. (ang.). 
  44. ↑ Z.J. Tseng, X. Wang, G.J. Slater, G.T. Takeuchi, Q. Li, J. Liu & G. Xie. Himalayan fossils of the oldest known pantherine establish ancient origin of big cats. „Proceeding of the Royal Society B: Biological Sciences”. 281 (1774), s. 20132686, 2014. DOI: 10.1098/rspb.2013.2686. (ang.). 
  45. ↑ R. Broom. Some South African Pliocene and Pleistocene mammals. „Annals of the Transvaal Museum”. 21 (1), s. 14, 1948. (ang.). 
  46. ↑ W. von Reichenau. Beiträge zur näheren Kenntnis der Carnivoren aus den Sanden von Mauer und Mosbach. „Abhandlungen der Großherzoglichen Hessischen Geologischen Landesanstalt zu Darmstadt”. 4 (2), s. 301, 1906. (niem.). 
  47. ↑ M. Kretzoi. Die Raubtiere von Gombaszög nebst einer Übersicht der Gesamtfauna. „Annales Musei Nationalis Hungarici”. 31, s. 100, 1938. (niem.). 
  48. ↑ O. Zdansky. Jungtertiare carnivoren Chinas. „Palaeontologia Sinica”. Series C. 2 (1), s. 1–119, 1924. (niem.). 
  49. ↑ G.A. Goldfuss: Die Umgebungen von Muggendorf. Ein Taschenbuch für Freunde der Natur und Altertumskunde. Erlangen: bey Johann Jacob Palm, 1810, s. 277. (niem.).
  50. ↑ J.H. Mazák, P. Christiansen & A.C. Kitchener. Oldest known pantherine skull and evolution of the tiger. „PLoS ONE”. 6 (10), s. e25483, 2011. DOI: 10.1371/journal.pone.0025483. (ang.). 
  51. ↑ W.E. Johnson, E. Eizirik, J. Pecon-Slattery, W.J. Murphy, A. Antunes, E. Teeling & S.J. O’Brien. The Late Miocene Radiation of Modern Felidae: A Genetic Assessment. „Science”. 311, s. 73–77, 2006. DOI: 10.1126/science.1122277. (ang.). 
  52. ↑ D.W. Janczewski, W.S. Modi, J.C. Stephens & S.J. O’Brien. Molecular evolution of mitochondrial 12S RNA and cytochrome b sequences in the pantherine lineage of Felidae. „Molecular Biology Evolution”. 12 (4), s. 690–707, 1995. DOI: 10.1093/oxfordjournals.molbev.a040232. (ang.). 
  53. ↑ M.Y. Mattern & D.A. McLennan. Phylogeny and speciation of felids. „Cladistics”. 16, s. 232–253, 2000. DOI: 10.1111/j.1096-0031.2000.tb00354.x. (ang.). 
  54. ↑ J.C. Kerbis Peterhans & T.P. Gnoske: The science of ‘Man-eating’* among lions (Panthera leo) with a reconstruction of the natural history of the “Man-eaters of Tsavo”. man-eater.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-30)]. (en)

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lampart_(ssaki)&oldid=71733703”