Iwano-Frankiwsk

Iwano-Frankiwsk

Stanisławów

Herb Flaga
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Burmistrz	Wiktor Anuszkewyczus
Powierzchnia	143 km²
Wysokość	249 m n.p.m.
Populacja (2009) • liczba ludności • gęstość	223 634 1564 os./km²
Nr kierunkowy	+38 (8)342
Kod pocztowy	76000-76490
Tablice rejestracyjne	AT
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Ukrainy Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:city}
Strona internetowa

{{Miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | współrzędne = Nieznane pola: "sekundN", "sekundE", "stopniN", "minutE", "stopniE" oraz "minutN".

Zabytki, kościoły, synagoga, inne

Kolegiata - kościół pw. NMP

Ratusz

Kościół ormiański

Kościół ormiański, 2009 r.

Kościół Niep. Pocz. NMP, ob. katedra gr.-kat.

Kościół Niep. Pocz. NMP, ob. katedra gr.-kat.

Synagoga Tempel, 2009 r.

Brama do pałacu Potockich, 2009 r.

Kamienica w Iwano-Frankiwsku, 2009 r.

Plac w mieście

Pomnik A. Mickiewicza, 2009 r.

Polski herb Stanisławowa

Kolegiata w Stanisławowie, ok. 1900 r.

Plan zabytkowego śródmieścia

Plik:Stanyslaviv fortress.jpg

Twierdza Stanisławów, model

Iwano-Frankiwsk, hist. Stanisławów (ukr. Івано-Франківськ, ros. Ивано-Франковск; do 1962 Stanisławów, ukr. Станіслав lub Станіславів; jid. סטאַניסלעװ, Stanislew) – miasto obwodowe w zachodniej Ukrainie, ok. 222 tys. mieszkańców (2008), prawa miejskie od 1662, dawna rezydencja magnaterii polskiej.

Nazwa miasta

W 1962 Sowieci zmienili nazwę miasta na Iwano-Frankiwsk (ros. Iwano-Frankowsk). Jednakże stara nazwa Stanisławów funkcjonuje u starszych mieszkańców, a także w polskich środowiskach kresowych. Obecnie Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej uznaje nazwę Stanisławów jako egzonim wariantowy polskiej nazwy tego miasta.

Historia

I Rzeczpospolita

Miasto zostało założone 7 maja 1662 r. na gruntach wsi Zabłotów w widłach rzeki Bystrzycy (Nadwórniańskiej i Sołotwińskiej) przez Andrzeja Potockiego, który nadał mu nazwę Stanisławów na cześć swego ojca Stanisława Rewery Potockiego (lub pierworodnego syna Stanisława). Lokację zatwierdził król Jan Kazimierz 14 sierpnia 1663 we Lwowie. Pierwotnie pomyślany jako twierdza do obrony Rzeczypospolitej przed najazdami Tatarów. Potoccy ze Stanisławowa uczynili jedną z siedzib swojego rodu i nadali miastu herb ozdobiony rodowym herbem Potockich Pilawa.

Już w 1662 Andrzej Potocki ufundował budowę świątyni rzymskokatolickiej pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, św. Andrzeja i św. Stanisława, zastępując tym samym dotychczasowy kościół drewniany. W 1669 świątynia została podniesiona do godności kolegiaty. W kolejnych latach dzięki życzliwości Potockiego swoich świątyń doczekali się również katoliccy Ormianie (budowa w latach 1663-1664), Żydzi (budowa bożnicy), oraz prawosławni (budowa w 1667). W 1669 Potocki założył w mieście szkołę tzw. Kolonię Akademicką po auspicjami Akademii Krakowskiej. Od 1672 roku, czyli od upadku Kamieńca Podolskiego, forteca stanisławowska wraz z pobliskim Haliczem przejęła na siebie ciężar obrony południowo-wschodnich granic Rzeczypospolitej. Turcy już w roku 1676 oblegali mury Stanisławowa, który obronił się, ale kosztem ogromnych zniszczeń, stąd decyzja sejmu warszawskiego z roku 1677 o zwolnieniu go z podatków. W latach 1679-1682 pod kierunkiem Karola Bonowego odnowiono i umocniono fortyfikacje. W 1695 syn „Rewery” Józef Potocki ufundował nowy ratusz na planie krzyża w miejsce starego wzniesionego przez ojca w 1666. W latach 1715-1729 wzniesiono z fundacji Potockich kościół i klasztor dla jezuitów.

W 1767 roku w Stanisławowie powstał browar w nowo wybudowanym ogromnym barokowym gmachu w którym do dziś dnia warzy się piwo.

Stanisławów na sejmikach halickich bywał nazywany głową całego Pokucia. Rozbudowany w epoce baroku, nazywany był czasami „małym Lwowem”. Stanowił również ważny ośrodek kultury ormiańskiej w Polsce. W tamtejszym kościele ormiańskim znajdował się do 1946 cudowny obraz Matki Boskiej Łaskawej (po wojnie przewieziony do Gdańska).

Zabór austriacki

Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) miasto zostało wcielone do monarchii Habsburgów, pozostawało pod zaborem austriackim na terytorium kraju koronnego Galicji do upadku Austro-Węgier (1918). Austriacy zburzyli fortyfikacje miasta (fragmenty przetrwały do dnia dzisiejszego), zrujnowali zamek a pałac zamienili na szpital.

W 1782 w mieście powstał Cmentarz Sapieżyński. Był ona najstarszym polskim cmentarzem na Kresach Wschodnich. W okresie Ukraińskiej SRR został niemal doszczętnie wyburzony (zachowało się zaledwie 9 nagrobków) na początku lat '80 XX w.

W 1880 roku w mieście było 18.626 mieszkańców – 9.734 Polaków, 6.998 Żydów i Niemców, 1.643 Rusinów i 42 Czechów[1].

Zachodnioukraińska Republika Ludowa i II Rzeczpospolita

Od 1 listopada 1918 do maja 1919 miasto było pod administracją Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, było siedzibą władz władz centralnych ZURL. Od maja 1919 do 14 marca 1923 znajdowało się pod administracją tymczasową Polski, zatwierdzoną przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923. W okresie II Rzeczypospolitej Stanisławów był trzecim co do wielkości miastem dawnego zaboru austriackiego.

Od 15 marca 1923 do 16 sierpnia 1945 (de iure) w granicach Polski (stolica województwa stanisławowskiego i siedziba powiatu). 14 czerwca 1924 roku do Stanisławowa włączono miasto Knihinin. W 1931 liczył około 60 000 mieszkańców.

W 1928 założono w mieście cmentarz katolicki „u Spuziaka”. Po zniszczeniach z okresu I Wojny światowej w 1929 roku oddano do użytku Teatr im. Stanisława Moniuszki (ob. Filharmonia). W 1935 roku odbudowano w stylu modernistycznym ratusz miejski. W październiku 1938 roku arcybiskup lwowski konsekrował nowy kościół pw. Chrystusa Króla zbudowany na terenach przyłączonych niedawno do miasta. W 1938 roku oddano do użytku funkcjonalistyczny budynek Poczty Polskiej projektu Bohdana Lacherta z Warszawy.

W okresie II RP w mieście funkcjonował m.in. polski Teatr Pokucko-Podolski.

II wojna światowa

Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 Stanisławów był okupowany przez Armię Czerwoną.

Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów to tzw. Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy dokonały w październiku 1939 formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych obywatelstwa ZSRR, rozpoczęcie procesu sowietyzacji terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Powyższe akty prawne, sprzeczne z Konwencją haską IV (1907) były nieważne w świetle prawa międzynarodowego i nie były uznawane zarówno przez Rząd RP na uchodźstwie, jak i państwa sojusznicze wobec Polski, a także państwa trzecie (neutralne) przez cały czas trwania II wojny światowej. W 1940 został założony tu Uniwersytet Przykarpacki im. Wasyla Stefanyka.

Sowieci wprowadzili terror polityczny, dokonywali masowych aresztowań przedstawicieli polskich i ukraińskich elit politycznych, masowych wywózek i grabieży majątku. Planowo niszczyli naukę i kulturę polską, a przedstawicieli inteligencji, Kościoła, wojska, działaczy społecznych i politycznych zsyłali do systemu obozów koncentracyjnych Gułagu lub mordowali. Katownia NKWD mieściła się m.in. w gmachu Sądu Wojewódzkiego (dawna ul. Bilińskiego) i w stanisławowskim więzieniu. Przebywało tam stale 2.500 osób. Niemal wszyscy zostali wymordowani przez NKWD w czerwcu 1941 po ataku Niemiec na ZSRR. Pomoc uwięzionym niósł na czele grupy młodzieży ze Strzelca i Przysposobienia Wojskowego kapitan Ignacy Lubczyński. Zwłoki niektórych ofiar odnaleziono w Demianowym Łazie. Od początku 1940 do wiosny 1941 miały miejsce masowe deportacje Polaków w głąb Związku Radzieckiego.

Po ataku III Rzeszy na ZSRR i utworzeniu przez Adolfa Hitlera Dystryktu Galicja Stanisławów był w latach 1941-1944 siedzibą powiatu w Dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa.

W latach 1941-1943 w mieście znajdowało się getto żydowskie. Niemcy dokonali eksterminacji zamieszkującej Stanisławów ludności żydowskiej. Z 30 tys. Żydów ocalało kilkuset.

W czasie okupacji hitlerowskiej nacjonalistyczne bojówki ukraińskie dokonały masowych aresztowań 250-300 przedstawicieli polskiej inteligencji Stanisławowa. Następnie Gestapo pod kierownictwem SS-Hauptsturmführera Hansa Krügera dokonało rozstrzelania aresztowanych w pobliskim Czarnym Lesie w nocy z 14 na 15 sierpnia 1941. Tu 26 lipca 1942 r. został zamordowany przez Niemców O. Jan Peregryn Haczela wraz z br. Stefanem Kosiorkiem i o. Remigiuszem Wójcikiem za ukrywanie Żydów w Haliczu, oraz polski pedagog ze Stanisławowa Władysław Łuczyński. Pochowany jest tu także polski ksiądz rzymskokatolicki Józef Smaczniak zmarły na tyfus w niemieckim więzieniu w Stanisławowie po roku zadawania fizycznych tortur.

27 lipca 1944 Stanisławów dostał się ponownie pod okupację Armii Czerwonej (1 Front Ukraiński).

Po konferencji jałtańskiej (4-11 lutego 1945) Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń, podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy, zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Stanisławów został włączony do ZSRR jako część Ukraińskiej SRR, a jego polską ludność wysiedlono, głównie na Ziemie Zachodnie.

ZSRR, Ukraina

Od 16 sierpnia 1945 w granicach ZSRR, na terytorium Ukraińskiej SRR. Wówczas większość mieszkających w mieście Polaków została wysiedlona ze Stanisławowa przez władze sowieckie. Zdecydowana większość mieszkańców dawnego Stanisławowa osiedliła się w Opolu. Stanisławów i okolice były miejscem przesiedlenia obywateli polskich pochodzenia ukraińskiego i łemkowskiego w związku z repatriacją ludności ukraińskiej w latach 1944-1946, m.in. z okolic Krynicy-Zdroju.

Po wysiedleniu Polaków ze Stanisławowa rozpoczęło się zacieranie polskości miasta. Zlikwidowano najstarszy polski cmentarz na Kresach Wschodnich przy ul. Sapieżyńskiej z 1782. Groby wielu wybitnych Polaków zostały wyburzone buldożerami, a na ich miejscu wybudowano hotel „Ukraina”, szkołę partyjną, teatr i budynek mieszkalny. Z pozostałej części cmentarza urządzono park miejski. Pozamykano i ograbiono wszystkie kościoły. Szczególnej profanacji doznała najstarsza budowla sakralna – kolegiata stanisławowska, jako najbardziej znaczący obiekt polskiej pamięci narodowej. Miało to miejsce zaraz po 9 listopada 1962 i obchodach 300-lecia miasta, kiedy to nazwa Stanisławowa została zmieniona na Iwano-Frankiwsk (ros. Iwano-Frankowsk), na cześć ukraińskiego pisarza Iwana Franki, w żaden sposób nie powiązanego z miastem. Bogate i bezcenne wyposażenie świątyni, w tym ołtarz główny i 12 ołtarzy bocznych zostało przez komunistów ukraińskich porąbanych i wyrzuconych na miejscowe wysypisko śmieci. Szczątki twórców świetności Stanisławowa i dobroczyńców miasta zostały sprofanowane i wyrzucone z krypt rodowych. W ten sposób sprofanowano kości m.in. Stanisława Potockiego poległego podczas Odsieczy Wiedeńskiej w 1683, Andrzeja Potockiego, któremu sam król powierzył władztwo nad całą Rzecząpospolitą podczas swojej wyprawy pod Wiedeń, oraz jego żony Anny z Rysińskich i brata Józefa Potockiego wraz z żoną Wiktorią z Leszczyńskich. Po zbezczeszczeniu świątyni urządzono w jej murach Muzeum Nafty i Gazu, a obecnie mieści się w nim ukraińskie państwowe Muzeum Sztuki Sakralnej. Z wież usunięto rzymskokatolickie krzyże, z których jeden przez wiele lat leżał w przedsionku kościoła i został usunięty w nieznane miejsce po 2010 roku.

Stanisławowska kolegiata zasłynęła w literaturze polskiej m.in. w Trylogii Henryka Sienkiewicza, który tak opisał pogrzeb Pana Wołodyjowskiego, który odbył się w murach tej świątyni:

Wszystkie dzwony biły w kolegiacie. Kościół zapełniony był tłumem szlachty i żołnierzy, którzy ostatni raz chcieli rzucić okiem na trumnę Hektora Kamienieckiego i pierwszego Rzeczypospolitej kawalera

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Świątynia ta stała się także miejscem ceremonii ślubnej innej wybitnej postaci polskiej historii – Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych generała Władysława Sikorskiego.

Na początku lat 90. XX wieku miasto stanowiło ośrodek ukraińskiego ruchu niepodległościowego. Od 1991 w granicach niepodległej Ukrainy.

Od 2007 w Stanisławowie wydawany jest Kurier Galicyjski.

Na początku stycznia 2009 władze ukraińskie odsłoniły pomnik wybudowany w mieście na cześć działacza Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i przywódcy OUN-B, Stepana Bandery autorstwa lwowskiego rzeźbiarza Mykoły Posikiry. 6 maja 2010 Rada Miejska Iwano-Frankiwska nadała honorowe obywatelstwo tego miasta Stepanowi Banderze i Romanowi Szuchewyczowi, współorganizatorowi ukraińskich batalionów w służbie niemieckiej „Nachtigall” i „Roland” oraz dowódcy UPA.

Przynależność administracyjna i terytorialna

• od założenia w 1662 do 1772 – ziemia halicka, województwo ruskie, prowincja małopolska w Rzeczypospolitej
• 1772– 1 listopada 1918 – pod zaborem austriackim – kraj koronny Galicja, Cesarstwo Austriackie (od 1867 Austro-Węgry),
• 1 listopada 1918– maj 1919 - administracja Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (od stycznia 1919 tymczasowa siedziba władz ZURL)
• maj 1919 - 15 marca 1923 - tymczasowa administracja Polski zatwierdzona przez paryską konferencję pokojową 25 czerwca 1919. Od 23 grudnia 1920 siedziba utworzonego tego dnia województwa stanisławowskiego. Suwerenność Polski na terytorium Galicji Wschodniej Rada Ambasadorów uznała 15 marca 1923.
• 15 marca 1923 - 16 sierpnia 1945 – województwo stanisławowskie, II Rzeczpospolita,
  • 1939– czerwiec 1941 – okupacja Armii Czerwonej, aneksja ZSRR – obwód stanisławowski, ZSRR,
  • 1941– 27 lipca 1944 – okupacja Wehrmachtu III Rzesza -Landkreis Stanislau, Dystrykt Galicja, Generalne Gubernatorstwo
  • 27 lipca 1944 - 16 sierpnia 1945 ponownie okupacja Armii Czerwonej
• 16 sierpnia 1945 – 1962– obwód stanisławowski, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka w ramach ZSRR,
• 1962–1991 – obwód iwanofrankiwski, USRR, ZSRR,
• od 1991 – obwód iwanofrankiwski, Ukraina.

Zabytki

• Ratusz z 1695 r. z kramami z 1871 r., czterokrotnie niszczony przez pożar, przebudowany w okresie II Rzeczypospolitej w stylu konstruktywistycznym w latach 1929-32 z planem umieszczenia w ratuszu „Muzeum Pokuckiego”;
• Kościół pw. NMP, farny i dekanalny, zbudowany w latach 1672-1703 m.in. według projektów F. Corazziego, sanktuarium rodu Potockich, po II wojnie światowej znajdowały się tutaj warsztaty stolarskie i ślusarskie, obecnie (od 1979) muzeum sztuki (głównie malarstwo sakralne). W powieści Pan Wołodyjowski miało tu miejsce nabożeństwo żałobne po śmierci Michała Wołodyjowskiego;
• Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP i klasztor pojezuicki z lat 1753-61, w stylu barokowym projektu Pawła Giżyckiego; obecnie greckokatolicki Sobór Zmartwychwstania Chrystusa. Po zakończeniu budowy wskutek błędów konstrukcyjnych pierwotny kościół z l. 1720-29 rozebrano i zbudowano ponownie;
• Kolegium jezuitów, w którym kształcił się Franciszek Karpiński – obecnie akademia medyczna;
• Kościół ormiański pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z 1743 r. w stylu włoskiego baroku, z otoczonym kultem obrazem Matki Bożej – kopią Madonny Częstochowskiej; na obrazie 22 VIII 1742 pojawiły się łzy; obecnie w Gdańsku w kościele św. Piotra i Pawła. Po II wojnie światowej muzeum ateizmu, obecnie – katedra Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej;
• Kościół i klasztor Trynitarzy z 1738 roku, fundacji pułkownika Pawła Nitosławskiego;
• Kościół Chrystusa Króla z 1927 r. Obecnie jedyna świątynia rzymskokatolicka na terenie miasta (ul. Wowczyniecka, 92);
• Stanisławowski browar z 1767 roku w stylu barokowym;
• Synagoga Tempel (Wilhelm Stiasny, 1895–99);
• Dawny pałac Potockich z 1622-1682, przebudowany w I połowie XVIII w., dziś szpital wojskowy;
• pomnik Adama Mickiewicza (Tadeusz Błotnicki, 1898) – (w czasie II wojny światowej ukryty przed Niemcami w obawie przed jego przetopieniem);
• park z pozostałościami zniszczonego w okresie Ukraińskiej RR przez władze radzieckie cmentarza miejskiego przy ul. Sapieżyńskiej ze zrekonstruowanym nagrobkiem Maurycego Gosławskiego.

Gospodarka

Rozwinięty jest tu przemysł lekki: włókienniczy, maszynowy, metalowy, obróbki drewna, chemiczny, meblarski, cementowy, środków transportu, obuwniczy, spożywczy. Działa tu port lotniczy Iwano-Frankiwsk z rejsami do miast Europy.

W mieście znajduje się dworzec kolejowy Iwano-Frankiwsk.

Sport

W mieście działał przed wojną polski klub sportowy Rewera Stanisławów założony w 1910 roku. Brał on wielokrotnie udział w eliminacjach do I ligi. Również w klasie A ligi okręgowej Stanisławowskiego OZPN miasto reprezentowali zespoły: Żydowski Klub Sportowy Hakoah Stanisławów, KS Strzelec „Górka” Stanisławów, KS Strzelec „Raz Dwa Trzy” Stanisławów, KS Stanisławowia Stanisławów i Ukraińskie Sportowe Towarzystwo Prołom Stanisławów. W niższych ligach B i C występowali polskie „Bystrzyca”, „Victoria” i „Jedność” (utrzymywana przez polskich rzemieślników w Stanisławowie) i żydowski „Makkabi”.

W 1939 z przyjściem wojsk radzieckich te wszystkie kluby zostali rozwiązane, a na ich miejsce powstały nowe na wzorzec radziecki – Spartak Stanisławów, Dynamo Stanisławów, Gwardijec Stanisławów (inna nazwa DTSAAF, HBO), Łokomotyw Stanisławów, Medyk Stanisławów i Charczowyk Stanisławów. Czołową drużyną miasta został Spartak Stanisławów, który w 1955 zdobył awans do rozgrywek profesjonalnych w klasie „B” Mistrzostw ZSRR. Potem powstało wiele zespołów piłkarskich, które reprezentowali zakłady przemysłowe miasta – Pryład Iwano-Frankiwsk, Meteor Iwano-Frankiwsk, SK im.Rudniewa Iwano-Frankiwsk, Metalist Iwano-Frankiwsk, Awtomobilist Iwano-Frankiwsk, Krystał Iwano-Frankiwsk i Maszynobudiwnyk Iwano-Frankiwsk.

Na początku istnienia niezależnej Ukrainy wiele klubów zakładowych zostało rozwiązanych. Powstały nowe kluby sponsorowane przez prywatnych działaczy – Czornohora Iwano-Frankiwsk, Fakeł Iwano-Frankiwsk, Tepłowyk Iwano-Frankiwsk, Kniahynyn Iwano-Frankiwsk, Neptun Iwano-Frankiwsk i Nika Iwano-Frankiwsk.

Również w innych dyscyplinach sportowych miasto reprezentowane było przez kluby: Urahan Iwano-Frankiwsk (piłka nożna), Cunami Iwano-Frankiwsk (hokej na lodzie), Howerła Iwano-Frankiwsk (koszykówka mężczyzn), Frankiwsk Iwano-Frankiwsk (koszykówka kobiet), VK Fakeł Iwano-Frankiwsk (obecnie Stanisławiw Iwano-Frankiwsk – siatkówka mężczyzn) i Uniwersytet Iwano-Frankiwsk (siatkówka kobiet).

W mieście czynnych jest 8 stadionów, największy z nich to Stadion Ruchu.

Literatura

• Stanisław Olszański, Stanisławów jednak żyje, Wydawnictwo Iskry 2010, ISBN 978-83-244-0137-6.
• Stanisław Olszański, Kresy kresów. Stanisławów, Wydawnictwo Iskry 2008, ISBN 978-83-244-0077-5.

Linki zewnętrzne

• Franyk.com – Prikarpattya Portal (ru)
• Stanisławów-Kresy – historia miasta
• Ivano-Frankivsk (ukr.)
• Stanisławów: wirtualny Iwano-Frankiwsk | panoramy sferyczne
• Stare plany oraz dawny spis ulic Stanisławowa na tym samym portalu
• Widoki miasta Stanisławowa. Lwów 1905
• Współczesne zdjęcia miasta
• Stanisławów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 191 .
• Secesja w Stanisławowie
• http://www.jewishgalicia.net