Grodno

Grodno

Widok prawobrzeżnej części miasta
Herb Flaga
Państwo	Białoruś
Obwód	grodzieński
Burmistrz	Mieczysłau Hoj
Powierzchnia	142,11 km²
Wysokość	90-147 m n.p.m.
Populacja (2016) • liczba ludności	365 610
Nr kierunkowy	(+375) 152
Kod pocztowy	230000-2300030
Tablice rejestracyjne	4
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Białorusi Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:city}
Strona internetowa

{{Miejscowość infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | współrzędne = Nieznane pola: "sekundN", "sekundE", "minutE", "stopniN", "minutN" oraz "stopniE".

Stary Zamek w Grodnie

Grodno (biał. Гродна Hrodna, lub też: Горадня, Гародня; ros. Гродно, Grodno; lit. Gardinas; jid. גראָדנע, Grodne; niem. Grodno, Garten) – miasto obwodowe na Białorusi, nad Niemnem, w pobliżu granicy z Polską, siedziba administracyjna obwodu grodzieńskiego; 365,6 tys. mieszkańców (2016); ośrodek przemysłowy; port lotniczy, węzeł kolejowy i drogowy, przystań rzeczna; uniwersytet (od 1978); siedziba Związku Polaków na Białorusi i polskiego konsulatu generalnego.

Historia

Średniowiecze

Grodno – wzmiankowane po raz pierwszy w 1128, w ruskiej kronice Powieść minionych lat jako miejsce, którym władał książę Wsiewłod. Stanowiło kulturowe, handlowe i przemysłowe centrum Czarnej Rusi, leżące na ważnym szlaku handlowym biegnącym na Mazowsze. W XII wieku zostało opanowane przez Litwinów, natomiast w poł. XIII wieku przez księcia halicko-włodzimierskiego Daniela Romanowicza.

W latach 1240–1280 rozgorzały walki o tereny na których leżał gród pomiędzy Litwinami i książętami ruskimi. W 1270 Grodno opanował książę litewski Trojden. Rządzili w nim też Erdzwiłł, Witenes, a także nietrwale Daniel Romanowicz i jego syn. W 1283 rozpoczęły się najazdy krzyżackie, które nękały Grodzieńszczyznę aż do Bitwy pod Grunwaldem w 1410.

W 1376 Grodno weszło ponownie w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na mocy unii w Krewie w 1386 wraz z Wielkim Księstwem Litewskim formalnie włączone do Królestwa Polskiego. W tym czasie istniał w Grodnie drewniany gród z kamiennym stołpem-wieżą, który atakowany był w czasie wojny Witolda z Jagiełłą w 1382, 1389, 1390, a przez zakon krzyżacki w latach 1284, 1295, 1306, 1311, 1312, 1328, 1363, 1373, 1375, 1377, 1392. Krzyżacy pod dowództwem Konrada Wallenroda zdobyli go w końcu w 1393. W tym roku Grodno stało się siedzibą księcia Witolda, na którego rozkaz w 1398 wybudowano murowany gotycki zamek. W 1391 otrzymało niepełne prawo magdeburskie i zostało jednym z głównych miast Księstwa.

Panowanie Jagiellonów

W 1413 miasto zostało włączone do województwa trockiego jako miasto powiatowe I Rzeczypospolitej. Kazimierz Jagiellończyk jako wielki książę litewski rozszerzył w 1444 prawa miejskie Grodna, nadając miastu herb w postaci jelenia św. Huberta z krzyżem pomiędzy rogami. W tym czasie radą miejską kierowało na zmianę dwóch burmistrzów prawosławny i katolicki. Miasto uzyskało też prawo organizowania trzech tygodniowych jarmarków w dniu 3 maja, 13 lipca i 30 listopada. Na zamku w Grodnie, Kazimierz Jagiellończyk zgodził się przyjąć koronę polską od rycerstwa małopolskiego. Na tym samym zamku zmarł w 1492. Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1483 syn króla Kazimierza – św. Kazimierz.

Miastu zasłużył się także król Aleksander Jagiellończyk, który nakazał budowę pierwszego stałego mostu przez Niemen oraz ustanowił pierwsze fundacje klasztorne bernardynów i augustianów. W czasach zarządzania dobrami królewskimi przez królową Bonę Sforzę, doszło do wielu reform w organizacji miasta oraz nadano nowe przywileje handlowe. Na Horodnicy powstała rezydencja królowej. Pomiar miasta z 1558 wskazuje że miasto miało 35 ulic i placów z 700 domami.

W Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Widok Grodna na panoramie Brauna i Hogenberga z 1575

Na mocy unii lubelskiej w 1569 Grodno znalazło się w granicach Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Było miastem królewskim Wielkiego Księstwa Litewskiego, położonym w powiecie grodzieńskim w województwie trockim.

Katedra (kościół pojezuicki)

Panowanie króla Stefana Batorego było określane jako „złote lata” miasta. Król bardzo lubił Grodno i mieszkał na zamku wiele lat. Ufundował kolegium jezuitów, przyjmował w mieście poselstwa, zwoływał w nim radę senatu. Za jego panowania zamek ok. 1580 r. przebudowano w stylu renesansowym pod kierownictwem architekta Scoto z Parmy. Grodno stało się kwaterą główną króla w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1577-1582. Władca ten zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586.

W 1602 rozpoczęto budowę kościoła i klasztoru bernardynów, który w 1618 wyświęcił biskup Eustachy Wołłowicz. Klasztor w następnych wiekach był siedzibą sejmików powiatowych szlachty grodzieńskiej. W 1621 do miasta przybywają jezuici. W 1635 starosta upicki Eustachy Kurcz ufundował kościół franciszkanów. Około 1642 ukończono budować kościół i klasztor brygidek. Po unii brzeskiej w mieście założono też klasztory dominikanów i karmelitów. W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 Grodno w 1655 zajęły i zniszczyły wojska rosyjskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego. W 1657 w czasie wojny rosyjsko-szwedzkiej 1656-1658 miasto zdobyli Szwedzi.

Po zakończeniu działań wojennych w 1667 konsekrowano kościół jezuitów (dzisiejszą katedrę), a rok później kościół św. Krzyża należący do karmelitów. Po zniszczeniach wojennych kanclerz wielki litewski Krzysztof Pac odbudował zamek na siedzibę Sejmu i Senatu, ponieważ Sejm w 1673 uchwalił, że co trzeci sejm walny Rzeczypospolitej od 1678 będzie odbywał się w Grodnie (poza sejmem konwokacyjnym, elekcyjnym i koronacyjnym) – były to tzw. sejmy grodzieńskie. Miasto tym samym zyskało nieoficjalnie status trzeciej stolicy Rzeczypospolitej. Spowodowało to powstanie w mieście i okolicach wielu pałaców i dworów szlacheckich.

Grodno w XVIII wieku

W 1705 w mieście spotkali się król August II Mocny i władca Rosji Piotr I Wielki. W 1706 w Grodnie bito szóstaki z wizerunkiem króla Augusta II, mimo jego abdykacji. Podczas III wojny północnej, w 1708 Grodno zniszczyli Szwedzi pod dowództwem Karola XII i od tego momentu zamek już nie odzyskał świetności. Były to także czasy ogromnych rabunków i kontrybucji dokonanych przez wojska rosyjskie. Spokojniejsze czasy nastały po konfederacji tarnogrodzkiej w 1715 i „sejmie niemym” w 1717. W 1718 król August II Mocny do Grodna zwołał po przerwie sejm. Następne odbyły się w latach 1726, 1729, 1730. W 1736 ukończono budowę murowanego, trójnawowego kościoła karmelitów. W czasach panowania króla Augusta III Sasa, na obrady parlamentu zaczęto budować nowy pałac królewski (Dolny Zamek), jednak sejmy zwołano tylko w 1744 i 1752. W tym czasie w mieście działało 14 cechów rzemieślniczych.

Już w roku wyboru na tron króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, do miasta przeniesiono trybunał skarbowy. W 1753 miasto strawił pożar. W latach 1765–1780 nastał w mieście czas zwany „Holandią kwitnącą” za sprawą działań, które wdrożył podskarbi wielki litewski Antoni Tyzenhaus otwierając w mieście 18 manufaktur, fabryk i zakładów. Podskarbi wybudował też nowy pałac w dzielnicy Horodnica. W 1773 zamieniono kolegium jezuitów w szkołę wydziałową Komisji Edukacji Narodowej. W 1775 utworzona została Królewska Szkoła Lekarska, przy której w tym samym roku założono Królewski Ogród Botaniczny, pierwszy polski ogród botaniczny. W tym też czasie utworzono pierwszy w mieście teatr. W 1776 zaczęto wydawać „Gazetę Grodzieńską” i „Rocznik Gospodarski”. Rozwój miasta przerwało odebranie stanowiska Tyzenhausowi w 1780 i wielki pożar śródmieścia z ratuszem i farą w 1782 roku.

W roku 1784 roku po raz pierwszy odwiedził z zespołem teatralnym Wojciech Bogusławski. W dniu 6 lipca 1792 miasto zajął Piotr Dołgoruki na czele wojsk rosyjskich. Rok później na Dolnym Zamku, w który wymierzyły działa wojska rosyjskie, odbył się niesławny sejm grodzieński, który zatwierdził II rozbiór Polski. Od maja 1794 urzędowała na zamku Grodzieńska Komisja Porządkowa, a później Centralna Deputacja Wielkiego Księstwa Litewskiego. 30 września 1794 do Grodna przybył Tadeusz Kościuszko na czele wojsk powstańczych, jednak po upadku insurekcji kościuszkowskiej miasto ponownie opanowali Rosjanie. W dniu 25 listopada 1795 na Zamku abdykował król Polski, który opuścił miasto w 1797. Pod koniec XVIII w. w Grodnie było 9 kościołów i klasztorów rzymskokatolickich i dwie cerkwie unickie z klasztorami (bazylianów i bazylianek).

W zaborze rosyjskim

Nieistniejący dziś kościół Dominikanów w Grodnie

Grodno w 1801 stało się siedzibą nowej rosyjskiej guberni grodzieńskiej (wcześniej wchodziło w skład guberni słonimskiej i litewskiej). W 1812 miasto zostało na krótko zajęte przez francuskie i polskie wojska Hieronima Bonaparte (od 2 czerwca do 8 grudnia). Kongres wiedeński wytyczył granice Polski ok. 3 km od miasta. Po powstaniu listopadowym w 1830 w mieście rozpoczęła się fala rusyfikacji, kasowano klasztory, zlikwidowano też w 1839 unię kościelną. Gubernatorem został Michał Murawiew zwany „Wieszatielem”.

Apteka, kościół jezuitów i Pałac Batorego w XIX wieku

Przez cały okres zaborów pozostawało ważnym ośrodkiem ruchu narodowowyzwoleńczego – mieszkańcy ziemi grodzieńskiej licznie uczestniczyli w powstaniu styczniowym. W tym czasie ruchem powstańczym w mieście kierował Celestyn Ciechanowski, Adolf Hoffmeister i Stanisław Sylwestrowicz. Erazm Zabłocki (1831–1884) był w czasie powstania styczniowego naczelnikiem cywilnym do czerwca 1863 r., a następnie komisarzem woj. grodzieńskiego. Po upadku powstania, w zamku umieszczono więzienie dla schwytanych jego uczestników. Miasto w tym czasie liczyło około 20 tys. mieszkańców. Zaczęła się też kolejna fala rusyfikacji, m.in. wyburzano kościoły np. dominikanów, a gotycką farę przebudowano na cerkiew. W 1866 r. Rosjanie wydali zakaz mówienia po polsku w życiu publicznym, dlatego spotykano się potajemnie w domach mieszczańskich by organizować spotkania teatralne, muzyczne i literackie. Ogólny upadek miasta zahamowało w 1861 przeprowadzenie linii kolei Warszawsko-Petersburskiej. W 1870 poświęcono cerkiew św. Aleksandra Newskiego. W 1885 roku wiele zabytków zostało bezpowrotnie zniszczonych w wyniku pożaru. W latach 1894–1910 w mieście mieszkała Eliza Orzeszkowa, działająca aktywnie w celu powstrzymania rusyfikacji.

W 1905 Rosjanie wybudowali cerkiew Opieki Matki Bożej. Dzięki inicjatywie mieszkańców w 1907 zainstalowano pierwsze telefony. W 1909 powstał most żelazny przez Niemen, a w 1912 miasto zelektryfikowano.

I wojna światowa

Zniszczony most w 1915

W okresie I wojny światowej miasto było okupowane przez Niemców, którzy wkroczyli do miasta 3 września 1915 roku, grabiąc przy okazji bibliotekę dominikańską. Pod koniec I wojny światowej niemieckie władze okupacyjne prowadziły w Grodnie politykę maksymalnego osłabiania wpływów polskich. Miasto zostało oddzielone od Królestwa Kongresowego pierścieniową linią demarkacyjną, która utrudniała kontakt miejscowych Polaków z władzami w Warszawie. Niemcy tolerowali w mieście tworzące się organizacje białoruskie i litewskie, jednocześnie zwalczając polskie. W 1918 i na początku 1919 roku w Grodnie funkcjonowały bez przeszkód instytucje Białoruskiej Republiki Ludowej, w czasie gdy próby tworzenia administracji polskiej były blokowane przez okupantów.

W granicach odrodzonej Polski

Przedwojenny herb Grodna

10 kwietnia 1919 władze polskie przejęły władzę w mieście. W 1920 r. Grodno dwukrotnie stało się areną działań zbrojnych, jako ważny węzeł komunikacyjny na froncie polsko-bolszewickim. Podczas odwrotu wojsk polskich z Grodna doszło do pogromów ludności żydowskiej (późniejsza interpelacja poselska sejmowego koła żydowskiego wskazywała na fakty tortur, mordów, gwałtów i grabieży dokonywanych przez żołnierzy i oficerów). Okupacja bolszewicka trwała 10 tygodni.

W 1921 na mocy traktatu ryskiego, Grodno stało się oficjalnie częścią II Rzeczypospolitej. Administracyjna i gospodarcza rola miasta uległa wówczas degradacji na korzyść sąsiedniego Białegostoku (tam przeniesiono m.in. siedzibę województwa).

Panorama Grodna ok. 1935 roku

Przedwojenne Grodno było siedzibą władz powiatowych. Liczyło prawie 60 tysięcy mieszkańców, wśród których przeważali Polacy (60%) i Żydzi (37%), przy nieznacznym udziale procentowym Litwinów i Białorusinów (3%). Na tle narodowościowym dochodziło do napięć. W 1935 roku doszło do zamieszek antyżydowskich. (1 osoba straciła życie). Władze sanacyjne zakazały prasie pisania o zajściach a gazety, które złamały zakaz zostały skonfiskowane.

W okresie międzywojennym powstały Kresowa Fabryka Rowerów i Motocykli „Niemen”, Zakłady Graficzne, Fabryka Wyrobów Introligatorskich, browary Margolisa, Słuckiego, Dojlidy. Jako ważny ośrodek kultury polskiej na Kresach, Grodno szczyciło się szeregiem szkół i bibliotek. Miasto miało dwa stałe teatry oraz Muzeum Przyrodnicze i Muzeum Historyczne, które założył Józef Jodkowski. W mieście działało harcerstwo. Powstał także ogród zoologiczny. W 1929 odsłonięto pomnik Elizy Orzeszkowej, a w 1930 zbudowano nowy most przez Niemen. W 1938 zburzono cerkiew św. Aleksandra Newskiego.

Agresja i okupacja sowiecka

20 września 1939 do Grodna wtargnęły kolumny czołgów Armii Czerwonej, próbując zdobyć miasto z marszu, rozpoczęła się obrona Grodna. Polscy żołnierze wspomagani przez cywilnych ochotników, m.in. harcerzy grodzieńskich, walczyli z przeważającymi siłami wroga aż do wieczora 21 września. Po upadku miasta, Rosjanie dokonali bez sądu egzekucji około 300 obrońców w tym szkolnej młodzieży (na Psiej Górce rozstrzelano m.in. 20 uczniów broniących Domu Strzelca). Od 22 września na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow Grodno pozostawało pod okupacją sowiecką, włączone do sowieckiej Białorusi jako siedziba rejonu w obwodzie białostockim.

Okupacja niemiecka

W latach 1941–1944 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką, podczas której wymordowano Żydów, umieszczając ich wcześniej w dwóch gettach (Getto w Grodnie).

Po wojnie

Plik:Church of Vitaut Horadnia05.jpeg

Fara Witoldowa w latach 30. XX w.

Na mocy postanowień konferencji jałtańskiej, władze sowieckie zobowiązały się do zwrotu Polsce terytoriów na zachód od linii Curzona. Linia w pobliżu Grodna przebiegała po rzece Niemen, pozostawiając po stronie polskiej lewobrzeżną część miasta. W rzeczywistości jednak granicę na tym odcinku wytyczono średnio o 15–22 km na zachód od linii Curzona, w związku z czym całe Grodno znalazło się na terytorium Białoruskiej SRR. W lipcu 1944 roku mieszkańcy miasta utworzyli komitet, który kierował listy od mieszkańców do różnych instytucji polskich z prośbą o pozostawienie Grodna w składzie Polski. Apele jednak pozostały bezskuteczne. Miasto stało się w lipcu 1944 ponownie częścią ZSRR i pozostało nią aż do jego rozwiązania w 1991. W 1961 władze komunistyczne kazały wysadzić najstarszy kościół miasta, tzw. Farę Witoldową. W 1974 uruchomiono komunikację trolejbusową. Obecnie miasto znajduje się w składzie Republiki Białorusi.

Współczesna panorama miasta

W Grodnie działał pełnomocnik okręgowy dla terenu przedwojennego powiatu, który rejestrował kandydatów do wyjazdu – 98985 osób do 15 września 1945, których wyjechało 23,3%. Na przełomie 1945/1946 rejestrację wznowiono, zarejestrowano 143300 osób, z których wyjechało 20,4%. Polacy wyjechali m.in. do powiatu oleckiego na Mazurach.

Flaga

Flaga miasta Grodna została ustanowiona 17 lipca 2006 ukazem prezydenta Białorusi nr 455.

Demografia

Rok	1588	1856	1897	1913	1931	1939	1956	1965	1980	1988	2005	2009	2015	2016
Populacja (w tys.)	оk. 4	18,4	46,9	63	49	57,2	65	98	202	272	317,3	327,5	362,9	365,6

Bazylika katedralna Świętego Franciszka Ksawerego (dawniej kościół jezuitów) i Batorówka

W 2009 roku populacja Grodna wynosiła 327 540 osób. Samo miasto jest zamieszkane przede wszystkim przez Białorusinów, Polaków i Rosjan. Oto procentowy skład narodowości miasta według białoruskiego spisu powszechnego:

• Białorusini – 59,5%; 194 862
• Polacy – 24,8%; 81 242
• Rosjanie – 13,8% 45 195
• Ukraińcy – 1,8%; 5 895
• Żydzi – 0,1%; 327

Zabytki

Kościół i klasztor brygidek

Kościół franciszkanów MB Anielskiej

Pałac Chreptowiczów

Cerkiew Świętych Borysa i Gleba

istniejące:

• Stary Zamek z końca XIV w., kilkakrotnie przebudowywany
• Nowy Zamek z poł. XVIII w.
• Kościół pojezuicki św. Franciszka Ksawerego – katedra
• Kościół pobernardyński Znalezienia Krzyża Świętego
• Kościół Zwiastowania NMP i klasztor Brygidek
• Kościół Matki Bożej Anielskiej i klasztor Franciszkanów
• Cerkiew Świętych Borysa i Gleba, tzw. Kołoża
• Batorówka w Grodnie z poł. XVI w.
• Apteka jezuicka z 1709 roku.
• Cerkiew i klasztor bazylianek z XVIII w.
• Pałac Chreptowiczów z końca XVIII w.
• Zespół zabudowań wzniesionych przez Antoniego Tyzenhauza:
  • Pałac Stanisławówka w Grodnie z 2 poł. XVIII w.
  • Dwór Administratora z XVIII w.
  • Krzywa oficyna z XVIII w.
  • Dom Majstra z XVIII w.
  • Teatr z 1772 r.
• Kościół ewangelicko-augsburski św. Jana
• Dom Elizy Orzeszkowej
• Dwór Poniemuń zbudowany jako pałacyk myśliwski w XVIII w. dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w 1 poł. XIX wieku należał do Romana Lachnickiego, dwór jest zlokalizowany w południowo-wschodniej części miasta
• Pałac Sapiehów z XVII w., ob. browar
• Pałac Czetweryńskich z 2 poł. XVIII w., pierwotnie Akademia Medyczna WKL, ob. teren wojskowy, ul. Orzeszkowej 20
• Synagoga chóralna w Grodnie z 1905 r.
• Cmentarz Farny w Grodnie

nieistniejące:

• Fara Witoldowa – gotycka świątynia z XIV w., zburzona w 1961 r.
• Kościół NMP Różańcowej i klasztor Dominikanów w Grodnie z 1632 r.
• Klasztor Augustianów w Grodnie gotycki, z XV w.
• Klasztor Bonifratrów w Grodnie z XVIII w.
• Klasztor Bernardynek w Grodnie z XVII w.
• Kościół Podwyższenia Krzyża i klasztor Karmelitów w Grodnie z 1630 r.
• Klasztor unicki Bazylianów w Grodnie
• Pałac Radziwiłłów z XVIII w.
• Pałac Tyzenhausa na Horodnicy z XVIII w.
• Pałac Massalskich
• Pałac Sanguszków
• Pałac Ogińskich
• Ratusz w Grodnie z XVIII w. zburzony w 1947 r.
• Synagoga w Grodnie drewniana z XVIII w., spalona podczas II wojny światowej
• Pałac Augustówek z XVIII wieku projektu Giuseppe Sacco zlokalizowany w południowo zachodniej części miasta i spalony przez Rosjan w 1915 r. Z jego otoczenia zachowały się klasycystyczna kaplica śś. Piotra i Pawła z 1821 roku oraz karczma z 1794 roku przebudowana po 1921 roku na dwór Maurycego O'Brien de Laçy. W czerwcu 1939 roku spędzał w tym dworze wakacje Stanisław Ignacy Witkiewicz „Witkacy”.

Oświata

Uniwersytet im. Janki Kupały

W Grodnie działają aktualnie trzy uniwersytety:

• Uniwersytet im. Janki Kupały
• Uniwersytet Medyczny
• Uniwersytet Rolniczy

Muzea

Muzeum Elizy Orzeszkowej

• Prywatne Muzeum Historii Grodna, ul. Lermontowa 25 (Bazyliańska 25)
• Grodzieńskie Państwowe Muzeum Historyczno-Archeologiczne, Zamkowa 20 (Stary Zamek)
• Muzeum Elizy Orzeszkowej w Grodnie
• Apteka jezuicka w Grodnie (Muzeum Farmacji)
• Muzeum Historii Religii, Zamkowa 16 (Pałac Chreptowiczów w Grodnie)

Sport

Przed wojną w mieście działało kilka polskich klubów piłkarskich, m.in. wojskowe WKS Grodno (ośmiokrotny mistrz Białostockiego OZPN), Cresovia Grodno (mistrz Białostockiego OZPN) oraz żydowskie Makkabi Grodno, Kraft Grodno i Jutrzenka Grodno. Obecnie w Grodnie oglądać można m.in. piłkarzy Niomana Grodno, występujących w białoruskiej ekstraklasie i hokeistów HK Nioman Grodno.

Grodno jako garnizon wojskowy

Prestiż miasta w okresie II Rzeczypospolitej podnosił niewątpliwie fakt, że było ono dużym garnizonem wojskowym. Stacjonowały tam między innymi: Dowództwo Okręgu Korpusu nr III, dowództwo 29 Dywizji Piechoty i Brygady KOP

Osoby związane z Grodnem

Pomnik Elizy Orzeszkowej

Miasta partnerskie

Deptak miejski

• Białystok, Polska
• Słupsk, Polska
• Limoges, Francja
• Minden, Niemcy
• Belgrad, Serbia
• Nyírbátor, Węgry
• Moskwa, Rosja
• Chimki, Rosja
• Szczołkowo, Rosja
• Peterborough, Kanada
• Kaliningrad, Rosja

Linki zewnętrzne

• Hrodna Region: The Land of Catholics and Smugglers
• Oficjalna strona miasta (j. ros.)
• Zabytki Grodna na stronie Radzima.org
• Grodno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 831 . (1881)
• Historia Żydów w Grodnie na portalu Wirtualny Sztetl
• Oficjalna strona obwodu grodzieńskiego (j. ros., biał. i ang.)
• Architektura Grodna (j.biał.)
• Białoruska strona o Grodnie (j.biał.)
• Obserwacje znad Niemna
• Forum Rodów Grodzieńskich (j. pol)
• Gród nad Niemnem. Wielki Przewodnik Historyczny po Grodnie (j. pol)
• Hrodna Region: The Land Of Catholics And Smugglers