Kortyzol: Różnice pomiędzy wersjami

Kortyzol
Nazewnictwo
	Nomenklatura systematyczna (IUPAC)
	(8S,9S,10R,11S,13S,14S,17R)-11,17-dihydroksy-17-(2-hydroksyacetylo)-10,13-dimetylo-2,6,7,8,9,11,12,14,15,16-decahydro-1H-cyclopenta[a]fenantren-3-on
	Inne nazwy i oznaczenia
farm.	Hydrocortisonum, Corhydron, Ophticor, Cortef
inne	hydrokortyzon
	Ogólne informacje
Wzór sumaryczny	C21H30O5
Masa molowa	362,47 g/mol
	Identyfikacja
Numer CAS	50-23-7
PubChem	{{{nazwa}}}, [w:] PubChem, United States National Library of Medicine, CID: (ang.).{{PubChem}} Brakujące pola: cid oraz nazwa. Nieznane pola: 1.
DrugBank	DB00741
SMILES
	C[C@]12CCC(=O)C=C1CC[C@@H]3[C@@H]2[C@H](C[C@]4([C@H]3CC[C@@]4(C(=O)CO)O)C)O
Właściwości
Temperatura topnienia	212–213 °C
Niebezpieczeństwa
	Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich
	Globalnie zharmonizowany system; klasyfikacji i oznakowania chemikaliów
	Na podstawie podanej karty charakterystyki
Uwaga
Zwroty H	H361
Zwroty P	P281
	Europejskie oznakowanie substancji
	oznakowanie ma znaczenie wyłącznie historyczne
	Na podstawie podanej karty charakterystyki
	Szkodliwy; (Xn)
Zwroty R	R63
Zwroty S	S36/37
Numer RTECS	GM8925000
Dawka śmiertelna	LD50 150 mg/kg (szczur, dootrzewnowo)
	Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą; stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
	Klasyfikacja medyczna
ATC	A01 AC03; A07 EA02; C05 AA01; D07 AA02; D07 BA04; D07 CA01; D07 XA01; H02 AB09; R01 AD60; S01 BA02; S01 BB01; S01 CA03; S01 CB03; S02 BA01; S02 CA03; S03 CA04
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja następna edycja →

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Wersja z 12:05, 16 paź 2016

Kortyzol (łac. cortex = „kora”, „łupina”, „skórka”)^[1], hydrokortyzon – organiczny związek chemiczny, naturalny hormon steroidowy wytwarzany przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy, główny przedstawiciel glikokortykosteroidów. Wywiera szeroki wpływ na metabolizm, bywa nazywany hormonem stresu^[2] na równi z adrenaliną. Powstaje z 11-β-deoksykortyzolu przy udziale 11β-hydroksylazy^[3] w warstwie pasmowatej kory.

Ma działanie przeciwzapalne, zatrzymuje też sól w organizmie. Kortyzol różni się od pozostałych hormonów steroidowych (takich jak hormony płciowe) tym, że zalicza się go do glikokortykoidów, czyli związków mających wpływ na poziom glukozy we krwi. Kortyzol powoduje zwiększanie jej stężenia, co jest wskazane w reakcji na stres (stąd jego potoczna nazwa). Kortyzol uwalnia też aminokwasy z tkanek peryferycznych i hamuje tempo wchłaniania ich przez mięśnie szkieletowe, przyspiesza glukoneogenezę, a wreszcie przyspiesza rozkład kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych.

Przewlekły nadmiar kortyzolu we krwi prowadzi do charakterystycznego przemieszczenia się depozytów tkanki tłuszczowej (bawoli kark, twarz księżyc w pełni, otyłość brzuszna, chude kończyny), ścieńczenia skóry, powstania rozstępów o charakterystycznej różowej barwie, trądziku oraz insulinooporności co stanowi obraz zespołu Cushinga.

Wydzielanie

Podobnie jak ACTH, kortyzol charakteryzuje się dobowym rytmem wydzielania, na skutek czego jego stężenie w surowicy krwi jest najwyższe w godzinach rannych (150–700 n mol/l o godzinie 08:00), zaś najniższe w późnych godzinach wieczornych (30–120 nmol/l o godzinie 00:00)^[4].

W organizmie znajduje się w równowadze z nieaktywnym kortyzonem. Jego poziom kontrolowany jest przez dehydrogenazę 11β-hydroksysteroidową typu 1 i typu 2^[5]:

Regulacja

Czynniki redukujące poziom kortyzolu

Suplementacja magnezem obniża poziom kortyzolu w surowicy po ćwiczeniach aerobowych^[6]^[7], ale nie po treningu oporowym^[8].
Kwasy tłuszczowe omega-3 wykazują zależną od dawki^[9] właściwość zmniejszania produkcji kortyzolu wywołanej przez stres psychiczny^[10], poprzez hamowanie syntezy interleukiny-1 oraz -6 i wzmaganie syntezy interleukiny-2. Interleukina-1 wzmaga wydzielanie hormonu CRH. Kwasy tłuszczowe omega-6 z kolei wykazują odwrotne działanie na syntezę interleukin^[11].
W pewnych przypadkach muzykoterapia okazuje się skuteczna w redukcji poziomu kortyzolu^[12].
Masaż może redukować poziom kortyzolu^[13].
Śmiech i doświadczenie rozśmieszenia może redukować poziom kortyzolu^[14].
Pozyskiwana z soi fosfatydyloseryna oddziałuje na kortyzol. Dawkowanie jest jednak niejasne^[15]^[16]^[17]^[18].
Regularny taniec prowadzi do znacznej redukcji poziomu kortyzolu z ślinie badanych^[19].
wyciąg z korzenia rośliny z rodziny psiankowatych Withania somnifera^[20].

↑ Władysław Kopaliński: kortyzon. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych.
↑ HSD11B1 hydroxysteroid (11-beta) dehydrogenase 1. [w:] Entrez Gene [on-line]. National Center for Biotechnology Information, U.S. National Library of Medicine. (ang.).
↑ Anna A. Kasperlik-Załuska: Glikokortykosteroidy. W: Piotr Gajewski: Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych 2013. Medycyna Praktyczna, 2013, s. 1250. ISBN 978-83-7430-379-8.
↑ Diagnostyka Laboratoryjna. Andrzej Szutowicz, Anna Raszeja-Specht (redaktorzy). T. I. Gdańsk: Gdański Uniwersytet Medyczny, 2009, s. 224. ISBN 978-83-602535-7-1.
↑ Jan Hintzpeter, Claudia Stapelfeld, Christine Loerz, Hans-Joerg Martin i inni. Green Tea and One of Its Constituents, Epigallocatechine-3-gallate, Are Potent Inhibitors of Human 11β-hydroxysteroid Dehydrogenase Type 1. „PLoS ONE”. 9 (1), s. e84468, 2014. DOI: 10.1371/journal.pone.0084468. PMID: 24404164. PMCID: PMC3880318. (ang.).
↑ S.W.S.W. Golf S.W.S.W. i inni, Plasma Aldosterone, Cortisol and Electrolyte Concentrations in Physical Exercise after Magnesium Supplementation, „Clinical Chemistry and Laboratory Medicine”, 11, 1984, DOI: 10.1515/cclm.1984.22.11.717, ISSN 1437-4331 [dostęp 2016-10-16] .
↑ S.W.S.W. Golf S.W.S.W., S.S. Bender S.S., J.J. Grüttner J.J., On the Significance of Magnesium in Extreme Physical Stress, „Cardiovascular Drugs and Therapy”, 2, s. 197–202, DOI: 10.1023/A:1007708918683, ISSN 0920-3206 [dostęp 2016-10-16] (ang.).
↑ Colin D.C.D. Wilborn Colin D.C.D. i inni, Effects of Zinc Magnesium Aspartate (ZMA) Supplementation on Training Adaptations and Markers of Anabolism and Catabolism, „Journal of the International Society of Sports Nutrition”, 1, 2004, s. 12, DOI: 10.1186/1550-2783-1-2-12, ISSN 1550-2783 [dostęp 2016-10-16] .
↑ Bhathena SJ, Berlin E, Judd JT, Kim YC, Law JS, Bhagavan HN, Ballard-Barbash R, Nair PP (1991). "Effects of omega 3 fatty acids and vitamin E on hormones involved in carbohydrate and lipid metabolism in men". Am. J. Clin. Nutr. 54 (4): 684–8 PMID. 1832814.
↑ JJ. Delarue JJ. i inni, Fish oil prevents the adrenal activation elicited by mental stress in healthy men, „Diabetes & Metabolism”, 3, s. 289–295, DOI: 10.1016/s1262-3636(07)70039-3 .
↑ Yehuda S (2003). "Omega-6/omega-3 ratio brain related functions". In Simopoulos AP, Cleland LG.Omega-6, omega-3 essential fatty acid ratio: the scientific evidence. Basel: Karger. s. 50. ISBN 3-8055-7640-4.
↑ Uedo N, Ishikawa H, Morimoto K, Ishihara R, Narahara H, Akedo I, Ioka T, Kaji I, Fukuda S (2004). "Reduction in salivary cortisol level by music therapy during colonoscopic examination".Hepatogastroenterology. 51 (56): 451–3. PMID15086180.
↑ TIFFANYT. FIELD TIFFANYT. i inni, Cortisol Decreases and Serotonin and Dopamine Increase Following Massage Therapy, „International Journal of Neuroscience”, 10, 2005, s. 1397–1413, DOI: 10.1080/00207450590956459, ISSN 0020-7454 [dostęp 2016-10-16] .
↑ Berk LS, Tan SA, Berk D (2008). "Cortisol and Catecholamine stress hormone decrease is associated with the behavior of perceptual anticipation of mirthful laughter". The FASEB Journal. 22 (1): 946.11.
↑ J.J. Hellhammer J.J. i inni, Effects of soy lecithin phosphatidic acid and phosphatidylserine complex (PAS) on the endocrine and psychological responses to mental stress, „Stress (Amsterdam, Netherlands)”, 2, 2004, s. 119–126, DOI: 10.1080/10253890410001728379, ISSN 1025-3890, PMID: 15512856 [dostęp 2016-10-16] .
↑ Michael A.M.A. Starks Michael A.M.A. i inni, The effects of phosphatidylserine on endocrine response to moderate intensity exercise, „Journal of the International Society of Sports Nutrition”, 5, 2008, s. 11, DOI: 10.1186/1550-2783-5-11, ISSN 1550-2783, PMID: 18662395 [dostęp 2016-10-16] .
↑ AndrewA. Steptoe AndrewA. i inni, The effects of tea on psychophysiological stress responsivity and post-stress recovery: a randomised double-blind trial, „Psychopharmacology”, 1, 2007, s. 81–89, DOI: 10.1007/s00213-006-0573-2, ISSN 0033-3158, PMID: 17013636 [dostęp 2016-10-16] .
↑ Black Tea Really Does Help Alleviate Stress, „Medical News Today” [dostęp 2016-10-16] .
↑ Quiroga MC, Bongard S, Kreutz G (July 2009). "Emotional and Neurohumoral Responses to Dancing Tango Argentino: The Effects of Music and Partner". Music and Medicine. 1 (1): 14–21.doi:10.1177/1943862109335064.
↑ KK. Chandrasekhar KK., JyotiJ. Kapoor JyotiJ., SridharS. Anishetty SridharS., A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study of safety and efficacy of a high-concentration full-spectrum extract of Ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults, „Indian Journal of Psychological Medicine”, 3, 2012, DOI: 10.4103/0253-7176.106022 [dostęp 2016-10-16] (ang.).

{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

[Kopaliński-1] Władysław Kopaliński: kortyzon. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych.

[NCBI-2] HSD11B1 hydroxysteroid (11-beta) dehydrogenase 1. [w:] Entrez Gene [on-line]. National Center for Biotechnology Information, U.S. National Library of Medicine. (ang.).

[Gajewski2013-3] Anna A. Kasperlik-Załuska: Glikokortykosteroidy. W: Piotr Gajewski: Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych 2013. Medycyna Praktyczna, 2013, s. 1250. ISBN 978-83-7430-379-8.

[Szutowicz2009-4] Diagnostyka Laboratoryjna. Andrzej Szutowicz, Anna Raszeja-Specht (redaktorzy). T. I. Gdańsk: Gdański Uniwersytet Medyczny, 2009, s. 224. ISBN 978-83-602535-7-1.

[Hintzpeter2014-5] Jan Hintzpeter, Claudia Stapelfeld, Christine Loerz, Hans-Joerg Martin i inni. Green Tea and One of Its Constituents, Epigallocatechine-3-gallate, Are Potent Inhibitors of Human 11β-hydroxysteroid Dehydrogenase Type 1. „PLoS ONE”. 9 (1), s. e84468, 2014. DOI: 10.1371/journal.pone.0084468. PMID: 24404164. PMCID: PMC3880318. (ang.).

[6] S.W.S.W. Golf S.W.S.W. i inni, Plasma Aldosterone, Cortisol and Electrolyte Concentrations in Physical Exercise after Magnesium Supplementation, „Clinical Chemistry and Laboratory Medicine”, 11, 1984, DOI: 10.1515/cclm.1984.22.11.717, ISSN 1437-4331 [dostęp 2016-10-16] .

[7] S.W.S.W. Golf S.W.S.W., S.S. Bender S.S., J.J. Grüttner J.J., On the Significance of Magnesium in Extreme Physical Stress, „Cardiovascular Drugs and Therapy”, 2, s. 197–202, DOI: 10.1023/A:1007708918683, ISSN 0920-3206 [dostęp 2016-10-16] (ang.).

[8] Colin D.C.D. Wilborn Colin D.C.D. i inni, Effects of Zinc Magnesium Aspartate (ZMA) Supplementation on Training Adaptations and Markers of Anabolism and Catabolism, „Journal of the International Society of Sports Nutrition”, 1, 2004, s. 12, DOI: 10.1186/1550-2783-1-2-12, ISSN 1550-2783 [dostęp 2016-10-16] .

[9] Bhathena SJ, Berlin E, Judd JT, Kim YC, Law JS, Bhagavan HN, Ballard-Barbash R, Nair PP (1991). "Effects of omega 3 fatty acids and vitamin E on hormones involved in carbohydrate and lipid metabolism in men". Am. J. Clin. Nutr. 54 (4): 684–8 PMID. 1832814.

[10] JJ. Delarue JJ. i inni, Fish oil prevents the adrenal activation elicited by mental stress in healthy men, „Diabetes & Metabolism”, 3, s. 289–295, DOI: 10.1016/s1262-3636(07)70039-3 .

[11] Yehuda S (2003). "Omega-6/omega-3 ratio brain related functions". In Simopoulos AP, Cleland LG.Omega-6, omega-3 essential fatty acid ratio: the scientific evidence. Basel: Karger. s. 50. ISBN 3-8055-7640-4.

[12] Uedo N, Ishikawa H, Morimoto K, Ishihara R, Narahara H, Akedo I, Ioka T, Kaji I, Fukuda S (2004). "Reduction in salivary cortisol level by music therapy during colonoscopic examination".Hepatogastroenterology. 51 (56): 451–3. PMID15086180.

[13] TIFFANYT. FIELD TIFFANYT. i inni, Cortisol Decreases and Serotonin and Dopamine Increase Following Massage Therapy, „International Journal of Neuroscience”, 10, 2005, s. 1397–1413, DOI: 10.1080/00207450590956459, ISSN 0020-7454 [dostęp 2016-10-16] .

[14] Berk LS, Tan SA, Berk D (2008). "Cortisol and Catecholamine stress hormone decrease is associated with the behavior of perceptual anticipation of mirthful laughter". The FASEB Journal. 22 (1): 946.11.

[15] J.J. Hellhammer J.J. i inni, Effects of soy lecithin phosphatidic acid and phosphatidylserine complex (PAS) on the endocrine and psychological responses to mental stress, „Stress (Amsterdam, Netherlands)”, 2, 2004, s. 119–126, DOI: 10.1080/10253890410001728379, ISSN 1025-3890, PMID: 15512856 [dostęp 2016-10-16] .

[16] Michael A.M.A. Starks Michael A.M.A. i inni, The effects of phosphatidylserine on endocrine response to moderate intensity exercise, „Journal of the International Society of Sports Nutrition”, 5, 2008, s. 11, DOI: 10.1186/1550-2783-5-11, ISSN 1550-2783, PMID: 18662395 [dostęp 2016-10-16] .

[17] AndrewA. Steptoe AndrewA. i inni, The effects of tea on psychophysiological stress responsivity and post-stress recovery: a randomised double-blind trial, „Psychopharmacology”, 1, 2007, s. 81–89, DOI: 10.1007/s00213-006-0573-2, ISSN 0033-3158, PMID: 17013636 [dostęp 2016-10-16] .

[18] Black Tea Really Does Help Alleviate Stress, „Medical News Today” [dostęp 2016-10-16] .

[19] Quiroga MC, Bongard S, Kreutz G (July 2009). "Emotional and Neurohumoral Responses to Dancing Tango Argentino: The Effects of Music and Partner". Music and Medicine. 1 (1): 14–21.doi:10.1177/1943862109335064.

[20] KK. Chandrasekhar KK., JyotiJ. Kapoor JyotiJ., SridharS. Anishetty SridharS., A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study of safety and efficacy of a high-concentration full-spectrum extract of Ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults, „Indian Journal of Psychological Medicine”, 3, 2012, DOI: 10.4103/0253-7176.106022 [dostęp 2016-10-16] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

@@ Linia 98: / Linia 98: @@
 [[Plik:Kortyzol-kortyzon pl.png|500px|Równowaga kortyzol-kortyzon|center]]
+== Regulacja ==
+=== Czynniki redukujące poziom kortyzolu ===
+* Suplementacja magnezem obniża poziom kortyzolu w surowicy po ćwiczeniach aerobowych<ref>{{Cytuj|autor=S. W. Golf, O. Happel, V. Graef, K. E. Seim|tytuł=Plasma Aldosterone, Cortisol and Electrolyte Concentrations in Physical Exercise after Magnesium Supplementation|czasopismo=Clinical Chemistry and Laboratory Medicine|data=1984-01-01|data dostępu=2016-10-16|issn=1437-4331|wydanie=11|doi=10.1515/cclm.1984.22.11.717|url=http://www.degruyter.com/view/j/cclm.1984.22.issue-11/cclm.1984.22.11.717/cclm.1984.22.11.717.xml}}</ref><ref>{{Cytuj|autor=S. W. Golf, S. Bender, J. Grüttner|tytuł=On the Significance of Magnesium in Extreme Physical Stress|czasopismo=Cardiovascular Drugs and Therapy|data dostępu=2016-10-16|issn=0920-3206|wydanie=2|s=197–202|doi=10.1023/A:1007708918683|url=http://link.springer.com/article/10.1023/A:1007708918683|język=en}}</ref>, ale nie po treningu oporowym<ref>{{Cytuj|autor=Colin D. Wilborn, Chad M. Kerksick, Bill I. Campbell, Lem W. Taylor, Brandon M. Marcello|tytuł=Effects of Zinc Magnesium Aspartate (ZMA) Supplementation on Training Adaptations and Markers of Anabolism and Catabolism|czasopismo=Journal of the International Society of Sports Nutrition|data=2004-01-01|data dostępu=2016-10-16|issn=1550-2783|wydanie=1|s=12|doi=10.1186/1550-2783-1-2-12|url=http://dx.doi.org/10.1186/1550-2783-1-2-12}}</ref>.
+* [[Kwasy tłuszczowe omega-3]] wykazują zależną od dawki<ref>Bhathena SJ, Berlin E, Judd JT, Kim YC, Law JS, Bhagavan HN, Ballard-Barbash R, Nair PP (1991). "Effects of omega 3 fatty acids and vitamin E on hormones involved in carbohydrate and lipid metabolism in men". ''Am. J. Clin. Nutr''. '''54''' (4): 684–8 PMID. [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1832814 1832814].</ref> właściwość zmniejszania produkcji kortyzolu wywołanej przez stres psychiczny<ref>{{Cytuj|autor=J Delarue, O Matzinger, C Binnert, P Schneiter, R Chioléro|tytuł=Fish oil prevents the adrenal activation elicited by mental stress in healthy men|czasopismo=Diabetes & Metabolism|wydanie=3|s=289–295|doi=10.1016/s1262-3636(07)70039-3|url=http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S1262363607700393}}</ref>, poprzez hamowanie syntezy [[Interleukina 1|interleukiny-1]] oraz -6 i wzmaganie syntezy interleukiny-2. Interleukina-1 wzmaga wydzielanie hormonu [[Kortykoliberyna|CRH]]. [[Kwasy tłuszczowe omega-6]] z kolei wykazują odwrotne działanie na syntezę [[Interleukiny|interleukin]]<ref>Yehuda S (2003). "Omega-6/omega-3 ratio brain related functions". In Simopoulos AP, Cleland LG.''Omega-6, omega-3 essential fatty acid ratio: the scientific evidence''. Basel: Karger. s. 50. [[International Standard Book Number|ISBN]] [[Specjalna:BookSources/3-8055-7640-4|3-8055-7640-4]].</ref>.
+* W pewnych przypadkach [[muzykoterapia]] okazuje się skuteczna w redukcji poziomu kortyzolu<ref>Uedo N, Ishikawa H, Morimoto K, Ishihara R, Narahara H, Akedo I, Ioka T, Kaji I, Fukuda S (2004). "Reduction in salivary cortisol level by music therapy during colonoscopic examination".''Hepatogastroenterology''. '''51''' (56): 451–3. PMID[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15086180 15086180].</ref>.
+* [[Masaż]] może redukować poziom kortyzolu<ref>{{Cytuj|autor=TIFFANY FIELD, MARIA HERNANDEZ-REIF, MIGUEL DIEGO, SAUL SCHANBERG, CYNTHIA KUHN|tytuł=Cortisol Decreases and Serotonin and Dopamine Increase Following Massage Therapy|czasopismo=International Journal of Neuroscience|data=2005-01-01|data dostępu=2016-10-16|issn=0020-7454|wydanie=10|s=1397–1413|doi=10.1080/00207450590956459|url=http://dx.doi.org/10.1080/00207450590956459}}</ref>.
+* Śmiech i doświadczenie rozśmieszenia może redukować poziom kortyzolu<ref>Berk LS, Tan SA, Berk D (2008). [http://www.fasebj.org/cgi/content/meeting_abstract/22/1_MeetingAbstracts/946.11 "Cortisol and Catecholamine stress hormone decrease is associated with the behavior of perceptual anticipation of mirthful laughter"]. ''The FASEB Journal''. '''22''' (1): 946.11.</ref>.
+* Pozyskiwana z soi fosfatydyloseryna oddziałuje na kortyzol. Dawkowanie jest jednak niejasne<ref>{{Cytuj|autor=J. Hellhammer, E. Fries, C. Buss, V. Engert, A. Tuch|tytuł=Effects of soy lecithin phosphatidic acid and phosphatidylserine complex (PAS) on the endocrine and psychological responses to mental stress|czasopismo=Stress (Amsterdam, Netherlands)|data=2004-06-01|data dostępu=2016-10-16|issn=1025-3890|wydanie=2|s=119–126|doi=10.1080/10253890410001728379|pmid=15512856|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15512856}}</ref><ref>{{Cytuj|autor=Michael A. Starks, Stacy L. Starks, Michael Kingsley, Martin Purpura, Ralf Jäger|tytuł=The effects of phosphatidylserine on endocrine response to moderate intensity exercise|czasopismo=Journal of the International Society of Sports Nutrition|data=2008-01-01|data dostępu=2016-10-16|issn=1550-2783|wydanie=5|s=11|doi=10.1186/1550-2783-5-11|pmid=18662395|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18662395}}</ref><ref>{{Cytuj|autor=Andrew Steptoe, E. Leigh Gibson, Raisa Vuononvirta, Emily D. Williams, Mark Hamer|tytuł=The effects of tea on psychophysiological stress responsivity and post-stress recovery: a randomised double-blind trial|czasopismo=Psychopharmacology|data=2007-01-01|data dostępu=2016-10-16|issn=0033-3158|wydanie=1|s=81–89|doi=10.1007/s00213-006-0573-2|pmid=17013636|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17013636}}</ref><ref>{{Cytuj|tytuł=Black Tea Really Does Help Alleviate Stress|czasopismo=Medical News Today|data dostępu=2016-10-16|url=http://www.medicalnewstoday.com/articles/53459.php}}</ref>.
+* Regularny taniec prowadzi do znacznej redukcji poziomu kortyzolu z ślinie badanych<ref>Quiroga MC, Bongard S, Kreutz G (July 2009). "Emotional and Neurohumoral Responses to Dancing Tango Argentino: The Effects of Music and Partner". ''Music and Medicine''. '''1''' (1): 14–21.[[Digital object identifier|doi]]:[[doi:10.1177/1943862109335064|10.1177/1943862109335064]].</ref>.
+* wyciąg z korzenia rośliny z rodziny psiankowatych ''[[Withania somnifera]]''<ref>{{Cytuj|autor=K Chandrasekhar, Jyoti Kapoor, Sridhar Anishetty|tytuł=A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study of safety and efficacy of a high-concentration full-spectrum extract of Ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults|czasopismo=Indian Journal of Psychological Medicine|data=2012-07-01|data dostępu=2016-10-16|wydanie=3|doi=10.4103/0253-7176.106022|url=http://www.ijpm.info/text.asp?2012/34/3/255/106022|język=en}}</ref>.
 {{Przypisy|przypisy=
 # <ref name="Gajewski2013">{{Cytuj książkę | nazwisko = Gajewski | imię = Piotr | tytuł = Interna Szczeklika. Podręcznik chorób wewnętrznych 2013 | wydawca = Medycyna Praktyczna | data = 2013 | strony = 1250 | isbn = 978-83-7430-379-8 | rozdział = Glikokortykosteroidy | imię r = Anna A. | nazwisko r = Kasperlik-Załuska}}</ref>

A01AA – Preparaty zapobiegające próchnicy	fluorek sodu fluorofosforan sodu olaflur fluorek cyny(II)
A01AB – Leki przeciwinfekcyjne i odkażające do stosowania miejscowego w jamie ustnej	nadtlenek wodoru chloroheksydyna amfoterycyna B polinoksylina domifen oksychinolina neomycyna mikonazol natamycyna heksetydyna tetracyklina chlorek benzoksonium jodek tibezonium mepartrycyna metronidazol klotrimazol nadboran sodu chlorotetracyklina doksycyklina minocyklina oktenidyna oksytetracyklina chlorek cetylopirydyniowy
A01AC – Kortykosteroidy do miejscowego stosowania w jamie ustnej	triamcynolon deksametazon hydrokortyzon prednizolon
A01AD – Inne leki do miejscowego stosowania w jamie ustnej	adrenalina benzydamina kwas acetylosalicylowy adrenalon amleksanoks bekaplermin