Odessa
Rotunda przy pałacu Woroncowa | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Obwód | |||||
Burmistrz |
Hennadij Truchanow (p.o.) | ||||
Powierzchnia |
162,42[1] km² | ||||
Wysokość |
40 m n.p.m. | ||||
Populacja (2013) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Nr kierunkowy |
+ 380 (0)482 | ||||
Kod pocztowy |
65000-480 | ||||
Tablice rejestracyjne |
BH | ||||
Podział miasta |
8 dzielnic | ||||
Położenie na mapie obwodu odeskiego | |||||
Położenie na mapie Ukrainy | |||||
46°28′N 30°44′E/46,466667 30,733333 | |||||
Strona internetowa |
Odessa (ukr. Одеса, Odesa, ros. Одесса, Odiessa) – miasto i stolica obwodu odeskiego Ukrainy, położone nad Morzem Czarnym.
Historia
- Osobny artykuł:
W starożytności na terenie Odessy istniały dwie osady greckie: „Isiaka” i „Istrian”. Od 337 roku tereny te należały do Gotów, w 390 przejęli je Hunowie, a w 453 Kutrigurzy (potomkowie Hunów). W 520 znalazły się pod panowaniem Awarów, w 620 Bułgarów (Hordy Asparucha) do 830 roku, kiedy zdobyli je Madziarowie. Od XIV wieku na terenie Odessy istniała tatarska warownia Hadżibej (Chanat Krymski). W wyniku podbojów litewskich pod koniec XIV w., od 1392 r. do końca lat 40. XV w. terytorium między Dniestrem i Dnieprem pozostawało pod władzą Wielkiego Księstwa Litewskiego. Według Jana Długosza, w 1413 r. Władysław Jagiełło wysłał stąd kilka statków z pszenicą. W celu wzmocnienia swej władzy Witold Kiejstutowicz zbudował na brzegu Morza Czarnego fortyfikacje, między innymi rozbudował twierdzę Chadżybej, ulokowaną dokładnie w miejscu dzisiejszej Odessy. Pierwsza wzmianka o jej istnieniu pochodzi z 1415 r., kiedy wymieniana jest przez polskie kroniki. Zamek ten został nadany w 1442 roku przez króla polskiego w dożywocie kasztelanowi i staroście kamienieckiemu Teodorykowi z Buczacza.
Po krótkim okresie przynależności do Litwy, w 1529 twierdza znalazła się w osmańskim regionie Jedysan pod turecką nazwą Yeni Dünya (tur. Nowy Świat). W 1789 r. została zajęta przez wojska rosyjskie. Miasto zostało oficjalnie założone w 1794 przez Rosję na terytorium straconym przez Imperium Osmańskie w 1792. W XIX wieku miasto stało się głównym portem obsługującym eksport rosyjskiego zboża. Dzięki temu stało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.
W 1795 miasto miało 2250 mieszkańców, a w 1814 25 tys. Potem wzrost liczby ludności był jeszcze szybszy: w 1850 100 tys., w 1873 185 tys., w 1884 225 tys., w 1900 450 tys. Przed wybuchem I wojny światowej miasto stało się czwartym najważniejszym miastem Imperium Rosyjskiego, po Petersburgu, Moskwie i Warszawie.
W tym okresie społeczność żydowska Odessy doznawała aż sześciokrotnie pogromów: w 1821, 1859, 1871, 1881, 1900 i 1905[3]. Masakra w roku 1905, która rozgorzała podczas drugiej fali pogromów w Rosji, kosztowała życie od 500 do 2500 żydowskich mieszkańców Odessy, zaś od 300 do kilku tysięcy zostało rannych[3][4].
Po rewolucji w 1917 miasto straciło swoją wyjątkową rolę i nigdy nie odzyskało poprzedniej świetności. Na początku 1918 miasto było stolicą Odeskiej Republiki Radzieckiej. W latach 1941–1944 Odessa była pod zarządem Rumunii pod nazwą Antonescu (na cześć marszałka Iona Antonescu). W 1941 roku Rumuni wraz z Niemcami dokonali eksterminacji 50 tysięcy Żydów zamieszkujących miasto[5].
- Osobny artykuł:
Polacy w Odessie
Wraz z założeniem miasta na mocy ukazu cara Pawła I z lipca 1795 roku ponad 100 polskich rodzin szlacheckich przybyło do miasta z zamiarem poprawienia swojego bytu. W Odessie gościli między innymi Julian Ursyn Niemcewicz (Podróże historyczne) i Józef Ignacy Kraszewski (Wspomnienia z Odessy, Jedysadu i Budżaku), a na zesłaniu przebywał Adam Mickiewicz (Sonety odeskie). W Odessie działali także m.in. polski wynalazca Stefan Drzewiecki oraz Seweryn Potocki, który wybudował tutaj w latach 1805–1810 pałac klasycystyczny istniejący do dnia dzisiejszego przy ul. Sofijskiej i od 1899 mieszczący Muzeum Sztuk Plastycznych. W Odessie działali również polscy architekci: Feliks Gąsiorowski i Lew Włodek. Na początku XX wieku powstał w Odessie Dom Polski. W mieście istniały dwie księgarnie polskie, ostatnią zamknięto w 1990 roku. Jedną z największych aptek prowadzili Gajewski i Popowski. Działało tu wielu polskich lekarzy, adwokatów i inżynierów.
W 1897 roku w mieście żyło 17 395 Polaków. Przed wybuchem I wojny światowej żyło w mieście ok. 25–30 tys. Polaków. Najwięcej było wtedy Rosjan i Żydów.
W 1913 roku polski kompozytor i pedagog Witold Maliszewski założył Konserwatorium w Odessie i został jego pierwszym dyrektorem[6]. U schyłku I wojny światowej powstał Oddział Polski w Odessie.
Polacy z Odessy prześladowani byli szczególnie w latach 1922 i 1937 (Operacja polska NKWD).
Klimat
Odessa charakteryzuje się klimatem umiarkowanym kontynentalnym i suchym, gorącym. Liczba słonecznych dni w roku przekracza 290.
Zima krótka i łagodna ze średnią temperaturą około zera stopni Celsjusza. Śnieg i temperatury poniżej −10 stopni Celsjusza występują rzadko.
Lato długie i gorące ze średnią temperaturą około 25 stopni Celsjusza. Często zdarzają się temperatury powyżej 35 stopni Celsjusza.
Demografia
Historyczny udział poszczególnych narodowości i grup etnicznych w populacji miasta na podstawie danych ze spisów powszechnych Imperium Rosyjskiego, Związku Radzieckiego i Ukrainy:
1926
- Rosjanie: 162 789 (39,97%)
- Żydzi: 153 243 (36,69%)
- Ukraińcy: 73 453 (17,59%)
- Polacy: 10 021 (2,40%)
- Niemcy: 5522 (1,32%)
- Białorusini: 2501 (0,60%)
- Ormianie: 1843 (0,44%)
- Grecy: 1377 (0,33%)
- Bułgarzy: 1186 (0,28%)
- Mołdawianie: 1048 (0,25%)
- Litwini: 957 (0,23%)
- Karaimi: 602 (0,14%)
- Łotysze: 597 (0,14%)[10]
2001
- Ukraińcy: 622 900 (61,6%)
- Rosjanie: 292 000 (29,0%)
- Bułgarzy: 13 300 (1,3%)
- Żydzi: 12 400 (1,2%)
- Mołdawianie: 7600 (0,7%)
- Białorusini: 6400 (0,6%)
- Ormianie: 4400 (0,4%)
- Polacy: 2100 (0,2%)[8]
Transport i gospodarka
Odessa to największy port morski Ukrainy, przeładowujący ziarno, cukier, węgiel, cement, metale, drewno i produkcję przemysłu maszynowego. To także baza floty morskiej, oraz duży węzeł kolejowy ze stacją Odessa. Podstawowe branże przemysłu to budowa okrętów, przeróbka ropy naftowej, budowa maszyn, przetwórstwo rolne i przemysł chemiczny. Jest też dużym centrum uzdrowiskowym. Posiada liczne plaże i sanatoria.
W Odessie znajduje się także międzynarodowy port lotniczy.
Sport
Odessę w Ukraińskiej Wyszczej Lidze reprezentuje klub piłkarski Czornomoreć Odessa. W 1966 w Odessie odbyły się Europejskie Igrzyska Juniorów w Lekkoatletyce.
Zabytki i atrakcje turystyczne
- Filharmonia Miejska
- Stara Giełda w Odessie z lat 1829–1837
- Latarnia morska
- Odeskie katakumby
- Pałac Woroncowów z lat 1826–1834
- Schody Potiomkinowskie
- Teatr Opery i Baletu z lat 1884–1887 w stylu eklektycznym
- Uniwersytet Odeski
- Pałac Beliny-Brzozowskiego arch. Feliks Gąsiorowski
- Dom Mickiewicza, ul. Deribasowska 16, miejsce pobytu Adama Mickiewicza podczas zesłania w 1825 roku
- Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Odessie (tzw. Kościół Polski) z 1854 r., proj. F. Morandi, ul. Ekaterinienskaja (Kateryńska) 33
- Kościół św. Piotra Apostoła w Odessie (rzymskokatolicki) z XIX wieku przy ul. Gawannej 5. Ze świątynią związany był wielce zasłużony dla kultury polskiej w Odessie salezjanin ks. Tadeusz Hoppe (1913–2003). Nabożeństwa w kościele odbywają się w języku polskim.
- Kaplica pw. św. Klemensa i klasztor pallotynów, ul. Balkiwska 209. Imponująca świątynia katolicka pierwotnie wzniesiona została w stylu neogotyckim i oddana do użytku w 1913. W 1935 kościół zamknięto, a w 1937 Rosjanie wysadzili go w powietrze (pozostał tylko neogotycki dom parafialny). W 1991 staraniem polskich wiernych przebudowano zabytkową plebanię na kaplicę i klasztor z przeznaczeniem na siedzibę ojców pallotynów. Mimo że obiekt jest przeznaczony dla rzymskich katolików, a jego remont i adaptacja zostały sfinansowana ze środków polskich wiernych, wewnątrz świątyni umieszczono tablice wyłącznie w języku ukraińskim.
- Pałac Olgi Potockiej (ob. Muzeum Sztuki) w stylu klasycyzmu, proj. Franciszek Boffo, ul. Sowijewska 5а. Rezydencję w 1826 roku wystawił dla swojej siostry Olgi Aleksander Potocki[11].
- Pałac Aleksandra Potockiego - w stylu klasycystycznym z pocz. XIX wieku, ul. Sowijewska 7. Powstał dla Zofii Potockiej. Przez pewien czas mieszkała faworyta Aleksandra I księżna Naryszkina. Po śmierci Zofii Stanisław Szczęsny Potocki przekazał rezydencję swemu synowi Aleksandrowi, który poznał w nim Adama Mickiewicza[11].
- Pałac Bolesława Potockiego[11]
- Pałac Szydłowskiego z 1830 r.[11]
- Muzeum Archeologiczne (1882–1883) w stylu neoklasycystycznym, arch. Feliks Gąsiorowski
- Kościół św. Pawła z 1897 r.
- Synagoga Brodzka z XIX wieku
- Sobór Przemienienia Pańskiego z przełomu XVIII i XIX wieku
- Urząd Miasta w Odessie z 1826 r.
- Hotel Petersburski z 1833 r. (ob. biura)
- Hotel Londyński z 1827 r. w stylu neorenesansowym
- Hotel „Pasaż” (1898–1899) w stylu secesyjnym, arch. Lew Włodek
- Hotel Bristol z 1899 r.
- polski cmentarz rzymskokatolicki
- Kamienica Nawrockiego
- Kamienica Michelsona
- Monaster św. Pantelejmona
- Monaster św. Michała Archanioła
- Monaster św. Eliasza
- Sobór Trójcy Świętej z lat 1804-1808
- Sobór Zaśnięcia Matki Bożej z lat 1855-1869
- Cerkiew św. Dymitra z Rostowa z lat 1884-1887
- Cerkiew Świętych Grzegorza i Zoe z lat 1894-1896
- Kościół prezbiteriański
- Cerkiew św. Marii Magdaleny
Nauka i oświata
- Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz,
- Odeska Szkoła Teatralna[12]
- Odeski Uniwersytet Narodowy im. Ilji Miecznikowa
- Odeski Narodowy Uniwersytet Medyczny
- Odeski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny
- Seminarium duchowne w Odessie
- Szkoła Stolarskiego (muzyczna)
Muzea
- Muzeum Archeologiczne w Odessie
- Odeskie Muzeum Sztuki
- Muzeum Literatury w Odessie
- Odeskie Muzeum Numizmatyczne
- Odeskie Muzeum Historii Regionalnej
- Muzeum Anatomii
- Muzeum Kina
- Muzeum Zoologiczne Uniwersytetu w Odessie
Miasta partnerskie
Przypisy
- ↑ Постанова ВР України „Про зміну меж міста Одеси Одеської області”. [dostęp 2014-01-05]. (ukr.).
- ↑ Чисельність населення на 1 листопада 2013 року та середня за січень–жовтень 2013 року. Головне управління статистики в Одеській області. [dostęp 2014-01-05]. (ukr.).
- ↑ a b R. Weinberg: The Pogrom of 1905 in Odessa: A Case Study, [w: J.D. Klier, S. Lambroza, Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History]. Cambridge, 1992. [dostęp 2013-02-13]. (ang.). J. Klier: Pogroms in the Russian Empire, [w: Yivo Encyclopedia]. [dostęp 2013-02-13]. (ang.).
- ↑ Roberg Weinberg: The Revolution of 1905 in Odessa: Blood on the steps. Harriman Institute, 1993. ISBN 0-253-36381-0. [dostęp 2012-11-14]. (ang.).
- ↑ Bartosz T. Wieliński, Rumuński reżyser próbuje przełamać zmowę milczenia na temat ludobójstwa Żydów w Odessie w czasie rumuńskiej okupacji, Internetowe wydanie Gazety Wyborczej, 29 marca 2013.
- ↑ Nazarenko V., Ukrainian page of Maestro Maliszewski, „Day” („Dzień”) Newspaper, 2010.
- ↑ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-25] .
- ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | English version | Results | General results of the census | National composition of population | Odesa region: [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-11-25] .
- ↑ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-25] .
- ↑ Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-25] .
- ↑ a b c d [1]
- ↑ Abrosimow 2009 ↓.
Bibliografia
- Karakina, Yelena/Samoilova, Tatyana/Ishchenko, Anna: Touring Odessa, Kyiv 2004, ISBN 966-8137-01-9.
Linki zewnętrzne
- Odessa, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 400 .
- Polacy w Odessie
- Odessa
- Radziecka mapa topograficzna 1:100 000