Wikipedia:Artykuły na medal/Październik Grudzień 2019

zajawka

Bielik – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych. Występuje w centralnej i północnej Palearktyce, od Islandii po Japonię; najbardziej na zachód wysunięta populacja zasiedla Grenlandię. Zamieszkuje głównie obszary przylegające do zbiorników wodnych, wzdłuż wybrzeży morskich, w pobliżu rzek. Gatunek osiadły, częściowo wędrowny. Generalista pokarmowy, odżywia się głównie rybami, ptactwem wodnym, okazjonalnie także padliną. Gniazduje na wierzchołkach dużych drzew, na konarach przy pniu, również na półkach urwisk skalnych. Pary są monogamiczne, zajmują terytoria o różnej wielkości, zależnie od dostępności pokarmu, i wyprowadzają jeden lęg w sezonie. Młodymi opiekują się obydwoje rodzice. W związku z antropopresją oraz zanieczyszczeniem środowiska liczebność gatunku zmniejszyła się znacząco do lat 70. XX wieku. Dzięki zabiegom ochronnym liczebność niektórych populacji wzrosła i ustabilizowała się. Ze względu na duży zasięg i korzystne trendy zmian liczebności populacji w klasyfikacji IUCN gatunek ma status gatunku najmniejszej troski.

zajawka

Klasyfikacja medalowa Zimowych Igrzysk Paraolimpijskich 2010 – zestawienie państw, reprezentowanych przez narodowe komitety paraolimpijskie, uszeregowanych pod względem liczby zdobytych medali na X Zimowych Igrzyskach Paraolimpijskich w 2010 roku w Vancouver. Podczas imprezy rozegrano 64 konkurencje w pięciu dyscyplinach sportowych. W porównaniu do igrzysk w Turynie, do programu dołączono superkombinację w narciarstwie alpejskim. Zawody w biathlonie, biegach narciarskich i narciarstwie alpejskim rozgrywane były w trzech kategoriach: osoby stojące, osoby na wózkach i osoby niewidome. W igrzyskach wzięło udział 502 sportowców (381 mężczyzn i 121 kobiet) z 44 państw. Medale zdobyli reprezentanci 21 państw, co oznacza, że 23 reprezentacje zakończyły igrzyska z zerowym dorobkiem medalowym. Po raz trzeci w historii zwycięstwo w klasyfikacji medalowej odniosła reprezentacja Niemiec, zdobywając 24 medale – 13 złotych, 5 srebrnych i 6 brązowych. Najwięcej medali wszystkich kolorów wywalczyła druga w tabeli Rosja – 38, w tym 12 złotych, 16 srebrnych i 10 brązowych.

zajawka

Humphrey Bogart (ur. 25 grudnia 1899 w Nowym Jorku, zm. 14 stycznia 1957 w Los Angeles) – amerykański aktor filmowy i teatralny, ikona kultury popularnej, symbol męskości lat 40. XX wieku. Uznawany za jedną z największych i najwybitniejszych gwiazd filmowych w historii kinematografii i okresu „Złotej Ery Hollywood” oraz najbardziej wpływowego aktora kina noir. Bogart zaczynał karierę sceniczną na początku lat 20., występując na Broadwayu. W 1930 roku zadebiutował na dużym ekranie w komedii W górze rzeki. Pierwszy rozgłos zyskał rolą więźnia Duke’a Mantee w kryminale Skamieniały las. Po związaniu się kontraktem z Warner Bros., przez następne kilka lat grywał w filmach klasy B. Przełomem w jego karierze był udział w filmie gangsterskim High Sierra. Odgrywał zazwyczaj role twardych, nieustępliwych mężczyzn, cyników, z duszą romantyka. W latach 40. był najlepiej opłacanym aktorem na świecie. W przekroju swojej 34-letniej kariery Bogart trzykrotnie otrzymywał nominację do nagrody Akademii Filmowej w kategorii dla najlepszego aktora pierwszoplanowego, raz zdobywając statuetkę, za rolę łowcy przygód w Afrykańskiej królowej. Łącznie wystąpił w 74 filmach fabularnych. W 1999 roku American Film Institute umieścił jego nazwisko na 1. miejscu w rankingu „największych aktorów wszech czasów”.

zajawka

Dyskografia Margaret – polskiej piosenkarki, składa się z czterech albumów studyjnych, jednego minialbumu, dwudziestu czterech singli trzech singli promocyjnych oraz trzydziestu dwóch teledysków. Margaret debiutowała na rynku muzycznym minialbumem All I Need, który uplasował się na 50. miejscu zestawienia OLiS. Wydawnictwo promował debiutancki singel Thank You Very Much. W 2014 roku wydała singel promocyjny O mnie się nie martw, nagrany na potrzeby serialu o tym samym tytule. Tego samego roku ukazał się debiutancki album studyjny Add the Blonde, który dotarł do 6. miejsca na oficjalnej polskiej liście sprzedaży i uzyskał certyfikat platynowej płyty za sprzedaż ponad 30 000 egzemplarzy. W 2015 na rynek trafił drugi album studyjny Just the Two of Us, nagrany w duecie z Mattem Duskiem. Płyta uplasowała się na 28. miejscu na oficjalnej polskiej liście sprzedaży i zdobyła w Polsce status platynowej za sprzedaż ponad 10 000 egzemplarzy. Trzeci album zatytułowany Monkey Business ukazał się w 2017 roku i dotarł 8. miejsca na oficjalnej polskiej liście sprzedaży. W 2019 roku ukazał się jej czwarty album studyjny Gaja Hornby, który dotarł do 13. miejsca na oficjalnej polskiej liście sprzedaży.

zajawka

Niszczyciele typu Wicher – seria dwóch niszczycieli z okresu międzywojennego i II wojny światowej, zbudowanych we Francji dla polskiej Marynarki Wojennej. Były to pierwsze jednostki tej klasy w Marynarce Wojennej RP, w momencie wcielenia do służby były też jej największymi okrętami bojowymi. Wyboru nazw dla budowanych niszczycieli, określanych wówczas jako kontrtorpedowce, dokonał Minister Spraw Wojskowych marsz. Józef Piłsudski rozkazem z dnia 27 lipca 1926 roku. Nazwy okrętów zapożyczono od nazw francuskich okrętów typu Bourrasque, będących pierwowzorami konstrukcji polskich niszczycieli. Obydwa okręty wzięły udział w II wojnie światowej. ORP „Wicher” został zatopiony podczas kampanii wrześniowej 3 września 1939 roku przez niemieckie lotnictwo w porcie w Helu. ORP „Burza” służył w siłach zbrojnych na Zachodzie, po wojnie powrócił do kraju, gdzie początkowo służył w Marynarce Wojennej PRL, a następnie od 1960 roku jako okręt-muzeum. Funkcję tę pełniła do 1975 roku i zwiedziło ją nieco ponad 3,7 mln osób. Ostatecznie jednostka została zezłomowana w 1977 roku.

zajawka

I bitwa pod Bornholmem – starcie trzech uzbrojonych okrętów gdańskich z duńsko-inflanckim konwojem w nocy z 14 na 15 sierpnia 1457 roku koło Bornholmu, podczas wojny trzynastoletniej, zakończone taktycznym zwycięstwem floty gdańskiej. Królestwo Danii, rządzone przez króla Christiana I Oldenburga, negatywnie zareagowało na inkorporację państwa krzyżackiego do Korony Królestwa Polskiego i podjęło współpracę z zakonem krzyżackim, zwalczając gdańską żeglugę. Jednocześnie Dania dążyła do opanowania części ziem Zakonu, uzależniając zbrojną interwencję od posiadania portów na południowym wybrzeżu Bałtyku. Pomimo niechęci Zakonu do oddania duńskiemu sojusznikowi kontroli nad którymkolwiek z miast portowych na wodach i wybrzeżach Bałtyku doszło do eskalacji działań przeciwko żegludze przeciwnika oraz wzajemnej konfiskaty towarów. W reakcji na blokowanie szlaków handlowych Gdańsk uzbroił statki handlowe oraz rozwinął bezprecedensową w historii Polski akcję kaperską, mobilizując flotę uzbrojonych statków prywatnych do atakowania jednostek, portów i wybrzeży pod kontrolą Danii. Zwycięstwo floty gdańskiej przyczyniło się do zawarcia korzystnego dla Polski rozejmu z Królestwem Danii, co pozbawiło krzyżaków jedynego sojusznika aktywnie uczestniczącego w działaniach zbrojnych wojny trzynastoletniej.

zajawka

Honorowi obywatele Poznania – lista osób, którym Rada Miasta Poznania przyznała „Honorowe Obywatelstwo Miasta Poznania” – szczególny tytuł otrzymywany za wyjątkowe zasługi dla Polski oraz Poznania. Wyróżnione tytułem osoby otrzymują dyplom, kwiaty oraz statuetkę. Historycznie, od pierwszego przyznanego wyróżnienia, za honorowanie osób odpowiedzialna była Rada Miejska Poznania. Pierwsze tytuły po przywróceniu w Polsce demokratycznego samorządu przyznawano wyłącznie na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 14 ustawy o samorządzie terytorialnym. Miejscowe zasady przyznawania tytułu regulowane były natomiast uchwałą Rady Miasta Poznania I kadencji nr XXX/172/91 z dnia 4 czerwca 1991 roku. Pierwszym „Honorowym Obywatelem Miasta Poznania” po odzyskaniu niepodległości był Ignacy Jan Paderewski, któremu tytuł ten przyznano w styczniu 1920 roku. Do 2019 roku tytuł przyznano 36 osobom, a wśród wyróżnionych znalazło się 8 kobiet oraz 28 mężczyzn. Jedynymi uhonorowanymi osobami pochodzącymi spoza Polski zostali Margaret Thatcher oraz Árpád Göncz.

zajawka

FIS Ladies Grand Tournee 1999 – pierwsza edycja FIS Ladies Winter Tournee – turnieju w skokach narciarskich kobiet, przeprowadzona w sezonie 1998/1999 na skoczniach w Niemczech i Austrii. Początek turnieju nastąpił 7 lutego 1999 roku, podczas zawodów na skoczni w Braunlage. Następnie, 10 lutego 1999 rozegrano konkurs w Baiersbronn, a 13 lutego w Schönwaldzie. Po raz czwarty skoczkinie rywalizowały 17 lutego w Breitenbergu. Turniej zakończył się 19 lutego konkursem na obiekcie w Ramsau am Dachstein. Pierwszy konkurs wygrała Michaela Schmidt, w trzech kolejnych zawodach zwyciężyła Sandra Kaiser, a ostatnie zmagania wygrała Karla Keck. Pierwszą zwyciężczynią turnieju została Sandra Kaiser, która zdobyła najwięcej punktów w klasyfikacji łącznej FIS Ladies Grand Tournee. Na drugim stopniu podium w generalnej klasyfikacji turnieju stanęła Karla Keck, a na trzecim – Daniela Iraschko. W cyklu wystartowało łącznie 29 zawodniczek z dziewięciu narodowych reprezentacji.

zajawka

Zbrodnia w Ponarach – zbiorowe egzekucje przeprowadzane przez okupantów niemieckich i ich litewskich kolaborantów w latach 1941–1944 nieopodal miejscowości Ponary pod Wilnem. W okresie pierwszej okupacji sowieckiej w Ponarach rozpoczęto budowę podziemnych magazynów paliwa lotniczego. Gdy w czerwcu 1941 roku Wileńszczyzna została opanowana przez wojska niemieckie, nowy okupant wybrał niedokończone magazyny na miejsce masowych egzekucji. Rozstrzeliwano tam Żydów z Wilna i innych miejscowości, a obok nich także przedstawicieli polskiej inteligencji i członków polskiego ruchu oporu, sowieckich jeńców wojennych, działaczy komunistycznych, Romów. Wykonawcami egzekucji byli przede wszystkim członkowie litewskiej formacji kolaboracyjnej Ypatingasis būrys. Masowe egzekucje w Ponarach były największą zbrodnią popełnioną w okresie okupacji niemieckiej na Kresach Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej. Dokładna liczba ofiar pozostaje trudna do ustalenia ze względu na fakt, że w ostatnim okresie wojny Niemcy ekshumowali masowe groby i spalili większość zwłok. W literaturze przedmiotu szacowano ją zwykle na około 100 tys. osób.

zajawka

Cetiozaurysk – rodzaj wymarłego dinozaura, zauropoda żyjącego między 166 a 164 milionów lat temu na terenach dzisiejszej Anglii. Był to czworonożny roślinożerca o umiarkowanie – jak na zauropoda – długim ogonie oraz dłuższych przednich łapach, dorównujących tylnym. Jego długość szacuje się na 15 m, a masę na od 4 do 10 ton. Jedyna znana skamieniałość obejmuje większość tylnej połowy szkieletu wraz z zadnią kończyną. Znaleziona została w Cambridgeshire w ostatniej dekadzie XIX wieku i opisana przez Arthura Smitha Woodwarda w 1905 roku jako nowy okaz gatunku cetiozaura Cetiosaurus leedsi. Jednak w 1927 roku Friedrich von Huene przeniósł to znalezisko do nowego rodzaju, któremu nadał nazwę Cetiosauriscus, co oznacza „podobny do cetiozaura”. Cetiosauriscus znaleziony został w osadach morskich formacji Oxford Clay wśród szczątków wielu różnych grup bezkręgowców, ichtiozaurów, plezjozaurow oraz krokodyli, a także pojedynczego pterozaura i zróżnicowanych dinozaurów.

zajawka

Patriarcha moskiewski i całej Rusi – tytuł przysługujący zwierzchnikowi Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Zwierzchnicy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego nosili każdorazowo tytuł patriarchy w latach 1589–1700 i ponownie od 1917 roku. W dwóch okresach istnienia patriarchatu najwyższy urząd w nim sprawowało de facto siedemnastu hierarchów, jednak jeden z nich – Ignacy – został pośmiertnie wykreślony z wykazów zwierzchników Kościoła. Urząd patriarchy jest dożywotni – prawo złożenia patriarchy z urzędu posiada Sobór Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, zaś wyboru patriarchów dokonuje Sobór Lokalny Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Zwierzchnik Cerkwi Rosyjskiej przewodniczy posiedzeniom Soborów Lokalnych oraz Soborów Biskupów, a w okresach między ich zwoływaniem – obradom Świętego Synodu. Jest również ordynariuszem eparchii moskiewskiej oraz honorowym zwierzchnikiem wszystkich instytucji stauropigialnych Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego – poza terytorium administratur autonomicznych, w pierwszej kolejności Ławry Troicko-Siergijewskiej.

zajawka

HMS Minerva – brytyjski krążownik pancernopokładowy typu Eclipse, zbudowany dla Royal Navy pod koniec lat 90. XIX wieku. Od lutego 1897 roku pełnił on służbę na Wyspach Brytyjskich i Morzu Śródziemnym. Brał udział w I wojnie światowej, oznaczony numerami taktycznymi P32, P1A oraz P7A, działając m.in. na Morzu Śródziemnym, Morzu Czerwonym, w Indiach, Afryce i na Dalekim Wschodzie. Do jego osiągnięć bojowych zalicza się zatopienie we wrześniu 1914 roku austro–węgierskiego statku handlowego „Bathori” oraz udział w zniszczeniu w kwietniu 1915 roku osmańskiego torpedowca „Demirhisar”. Brał udział w operacjach desantowych i ostrzale celów lądowych w rejonie Akaby, podczas bitwy o Gallipoli oraz w Niemieckiej Afryce Wschodniej. W październiku 1920 roku okręt zakończył służbę i został sprzedany w celu złomowania.

zajawka

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie literatury – osoby wyróżnione przez Akademię Szwedzką literacką Nagrodą Nobla, którą ustanowiona testamentem Alfreda Nobla z 1895 roku. Wolą Nobla było, aby nagroda trafiła w ręce osoby, która stworzy najbardziej wyróżniające się dzieło w kierunku idealistycznym. Nad wyborem laureata pracuje Komitet Noblowski, składający się z czterech lub pięciu osób, wybrany spośród członków Akademii na okres trzech lat. Nazwiska kandydatów do wyróżnienia mogą być zgłaszane przez członków Akademii Szwedzkiej oraz innych akademii i instytucji o podobnym charakterze. Prawo to otrzymali także uniwersyteccy profesorowie literatury i filologii, laureaci literackiej Nagrody Nobla oraz przewodniczący stowarzyszeń odpowiedzialnych za twórczość literacką w poszczególnych krajach. W latach 1901–2019 wyróżnionych zostało 116 osób. Dwie osoby odmówiły przyjęcia nagrody – Boris Pasternak oraz Jean-Paul Sartre. Jedyny raz nagrodę przyznano pośmiertnie – w 1931 roku otrzymał ją Erik Axel Karlfeldt, od 1974 roku Statut Fundacji Nobla zabrania pośmiertnych wyróżnień, o ile śmierć nie nastąpiła po ogłoszeniu nominacji.

zajawka

Filmografia Grety Garbo – w trwającej 21 lat karierze, Greta Garbo występowała w filmach i na scenie. Zagrała w 29 produkcjach fabularnych. Trzykrotnie wyróżniana była nominacją do nagrody Akademii Filmowej. Garbo uznawana jest przez biografów i historyków za jedną z największych i najwybitniejszych gwiazd filmowych w historii kinematografii oraz jedną z legend i ikon okresu „Złotej Ery Hollywood”. Karierę rozpoczęła w 1920 roku, gdy została zaangażowana przez Johna W. Bruniusa do roli statystki w niemych filmach En lyckoriddare oraz Kärlekens ögon. W 1925 roku Garbo przeniosła się do Stanów Zjednoczonych, gdzie podpisała trzyletnią umowę z Metro-Goldwyn-Mayer, a już kilka lat później stała się najbardziej dochodową aktorką MGM sezonu 1928–1929 w amerykańskim box offisie. W 1932 roku Garbo notowana była w pierwszej dziesiątce najbardziej dochodowych amerykańskich aktorek. Jedenaście produkcji z jej udziałem zestawianych było w pierwszej dziesiątce podsumowań roku w box offisie. Sześć filmów, w których wzięła udział, nominowanych było przynajmniej do jednego Oscara w każdej kategorii. Również sześć produkcji z udziałem aktorki, po uwzględnieniu inflacji, przekroczyło sumę stu milionów dolarów dochodu z biletów na rynku krajowym.

zajawka

Tasznik pospolity – gatunek rośliny należący do rodziny kapustowatych – zwanych też krzyżowymi. Pochodzi prawdopodobnie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego, ale współcześnie jest szeroko rozprzestrzeniony na całym świecie, także w Polsce. Występuje w różnych siedliskach, zwykle jako roślina ruderalna i trudny do wytępienia chwast. Rosnąc w uprawach, jest szkodliwy głównie dlatego, że ułatwia porażanie ich przez pasożyty i patogeny, dla których jest żywicielem pośrednim. Użytkowany jest jako roślina lecznicza, a regionalnie także jako roślina jadalna – ceniona zwłaszcza w Azji Wschodniej. Jadalne są surowe lub gotowane liście, które mają smak opisywany jako pośredni między rzeżuchą i kapustą lub rzeżuchą i rukolą. Ich walory smakowe oceniane są wysoko m.in. w Chinach, choć są też autorzy opisujący smak tasznika jako mdły. Jest także rośliną olejo- i miododajną, znajduje zastosowanie w biotechnologii, biomonitoringu, fitoremediacji gleb, przez naukowców bywa traktowany jako gatunek modelowy, a także pomaga zwalczać owady dokuczliwe dla człowieka.

zajawka

Szpak maskareński – gatunek wymarłego ptaka z rodziny szpakowatych, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Najbliżej spokrewnionymi z nim gatunkami były: szpak reunioński oraz Cryptopsar ischyrhynchus; wszystkie zdają się pochodzić z Azji Południowo-Wschodniej. O szpaku maskareńskim wspominał jedynie francuski żeglarz Julien Tafforet, który przebywał na wyspie od 1725 do 1726 roku. Tafforet obserwował te ptaki na przybrzeżnej wysepce Île Gombrani. Szczątki subfosylne odnalezione na samej wyspie Rodrigues i opisane w 1879 roku przypisano ptakom opisanym przez Tafforeta. W XIX wieku pojawiły się liczne niejasności związane z samym ptakiem i jego pozycją systematyczną. Szpaki maskareńskie mierzyły 25–30 cm, wyposażone były w mocne dzioby. Opisano je jako mające ciało białe, skrzydła i ogon częściowo czarne, zaś dziób i nogi żółte. Temat zachowania się tych ptaków jest słabo poznany. Ich dieta zawierała jaja i martwe żółwie lądowe, które rozdrabniały silnym dziobem. Prawdopodobnie to drapieżnictwo ze strony szczurów było odpowiedzialne za wymarcie tych ptaków w XVIII wieku.