Alstom Konstal: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Okres II wojny światowej (1939–1945): drobne merytoryczne (obozy zagłady służyły jak nazwa wskazuje eksterminacji, nie wykorzystaniu siły roboczej) |
drobne redakcyjne, drobne techniczne, drobne merytoryczne |
||
Linia 36: | Linia 36: | ||
|www = http://www.alstom.com/pl/countries/poland/ |
|www = http://www.alstom.com/pl/countries/poland/ |
||
}} |
}} |
||
'''Alstom Konstal''' – przedsiębiorstwo z [[Chorzów| |
'''Alstom Konstal''' – przedsiębiorstwo z siedzibą w [[Chorzów|Chorzowie]] produkujące [[Pojazd szynowy|pojazdy szynowe]], w szczególności [[wagon]]y [[metro|metra]] i [[tramwaj]]e, a także podzespoły dla pociągów. W 1864 zakłady zostały założone jako część [[Huta Kościuszko|Huty Królewskiej]], a w 1917 zostały wyłączone z jej struktur jako osobne przedsiębiorstwo. W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] fabryka należała do [[koncern]]u [[Reichswerke Hermann Göring]] i produkowała na potrzeby wojska [[III Rzesza|III Rzeszy]], natomiast w okresie [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL-u]] była głównym dostawcą tramwajów dla całego kraju oraz taboru kolejowego i różnego rodzaju konstrukcji stalowych dla Polski i innych państw. W 1995 akcje spółki zostały wniesione do [[Narodowy fundusz inwestycyjny|Narodowych Funduszy Inwestycyjnych]], po czym zakłady rozpoczęły współpracę z fabryką Linke-Hofmann-Busch należącą do [[Francja|francuskiego]] koncernu [[Alstom|GEC Alsthom]]. W 1997 przedsiębiorstwo zostało zakupione przez ten koncern, a rok później, jednocześnie ze zmianą jego nazwy na Alstom, polska fabryka przyjęła obecną nazwę. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
Linia 45: | Linia 45: | ||
=== Okres międzywojenny (1918–1939) === |
=== Okres międzywojenny (1918–1939) === |
||
W 1922 do [[II Rzeczpospolita|Polski]] została przyłączona część [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]], w której znajdowała się większość kopalń, hut i fabryk należących do przedsiębiorstwa zjednoczonych hut. Spolszczeniu uległa wtedy jego nazwa na Górnośląskie |
W 1922 do [[II Rzeczpospolita|Polski]] została przyłączona część [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]], w której znajdowała się większość kopalń, hut i fabryk należących do przedsiębiorstwa zjednoczonych hut. Spolszczeniu uległa wtedy jego nazwa na Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura Spółka Akcyjna w [[Katowice|Katowicach]], ale mimo to pozostało w rękach [[Niemcy (naród)|Niemców]]. Niestabilna sytuacja ekonomiczna odrodzonej Polski oraz wojna celna z [[Republika Weimarska|Niemcami]], która w 1925 doprowadziła do wstrzymania eksportu z Polski do Niemiec, spowodowały spadek produkcji górnośląskich zakładów. Ponadto polityka niemieckich właścicieli fabryk leżących w polskiej części Górnego Śląska polegała na przejściowym unieruchamianiu tychże przedsiębiorstw{{r|NWSKP 91-13/Firmy po 90}}. |
||
W połowie 1929 w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] utworzono Zjednoczone Towarzystwo Stali Śląskiej ([[Język angielski|ang.]] ''Consolidated Silesian Steel Corporation'', w skrócie ''CSSC''), którego 30% akcji należało do banku Brown Brothers & Company, a pozostałe 70% do banków niemieckich reprezentowanych przez [[Friedrich Flick|Friedricha Flicka]]. W skład CSSC weszła większość niemieckich przedsiębiorstw na Śląsku, w tym Katowicka Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa oraz Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laury Spółka Akcyjna w Katowicach, której 10% akcji należało do [[Skarb Państwa|Skarbu Państwa Polskiego]]. Te dwa przedsiębiorstwa zawarły porozumienie o wspólnocie interesów w celu prowadzenia jednej administracji, jednolitego programu produkcji oraz wspólnej sprzedaży produktów, ale zachowując odrębność prawną i majątkową. Działania spółek i polityka Niemców doprowadziła do bankructwa przedsiębiorstw, dlatego 29 marca 1934 katowicki [[sąd grodzki]] ustanowił nad nimi nadzór sądowy. W 1936 strona polska zaproponowała przejęcie przedsiębiorstw od Niemców i jeszcze w tym samym roku połączyły się one we [[Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych|Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych Spółka Akcyjna w Katowicach]], której 80% akcji posiadało polskie Zjednoczenie Górniczo-Hutnicze, a po 10% było w rękach Skarbu Państwa Polskiego i CSSC. Dwa lata później był to największy koncern na polskim Górnym Śląsku. W jego skład wchodziły '''Zakłady Przetwórcze Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych Spółka Akcyjna w Katowicach''', których dotychczasowy profil produkcji został rozszerzony o [[tramwaj]]e dla Górnego Śląska i [[Warszawa|Warszawy]] oraz kopalniane wozy kolejowe, a także maszty nadajników radiowych, wieże spadochronowe, urządzenia przeładunkowe dla [[Port morski Gdynia|portu gdyńskiego]] i wojskowe mosty pontonowe{{r|NWSKP 91-13/Firmy po 90}}. |
W połowie 1929 w [[Nowy Jork|Nowym Jorku]] utworzono Zjednoczone Towarzystwo Stali Śląskiej ([[Język angielski|ang.]] ''Consolidated Silesian Steel Corporation'', w skrócie ''CSSC''), którego 30% akcji należało do banku Brown Brothers & Company, a pozostałe 70% do banków niemieckich reprezentowanych przez [[Friedrich Flick|Friedricha Flicka]]. W skład CSSC weszła większość niemieckich przedsiębiorstw na Śląsku, w tym Katowicka Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa oraz Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laury Spółka Akcyjna w Katowicach, której 10% akcji należało do [[Skarb Państwa|Skarbu Państwa Polskiego]]. Te dwa przedsiębiorstwa zawarły porozumienie o wspólnocie interesów w celu prowadzenia jednej administracji, jednolitego programu produkcji oraz wspólnej sprzedaży produktów, ale zachowując odrębność prawną i majątkową. Działania spółek i polityka Niemców doprowadziła do bankructwa przedsiębiorstw, dlatego 29 marca 1934 katowicki [[sąd grodzki]] ustanowił nad nimi nadzór sądowy. W 1936 strona polska zaproponowała przejęcie przedsiębiorstw od Niemców i jeszcze w tym samym roku połączyły się one we [[Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych|Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych Spółka Akcyjna w Katowicach]], której 80% akcji posiadało polskie Zjednoczenie Górniczo-Hutnicze, a po 10% było w rękach Skarbu Państwa Polskiego i CSSC. Dwa lata później był to największy koncern na polskim Górnym Śląsku. W jego skład wchodziły '''Zakłady Przetwórcze Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych Spółka Akcyjna w Katowicach''', których dotychczasowy profil produkcji został rozszerzony o [[tramwaj]]e dla Górnego Śląska i [[Warszawa|Warszawy]] oraz kopalniane wozy kolejowe, a także maszty nadajników radiowych, wieże spadochronowe, urządzenia przeładunkowe dla [[Port morski Gdynia|portu gdyńskiego]] i wojskowe mosty pontonowe{{r|NWSKP 91-13/Firmy po 90}}. |
||
Linia 56: | Linia 56: | ||
W związku ze zmianą dotychczasowej produkcji zakładu na produkcję na potrzeby wojska wydział budowy mostów przystosowano do produkcji dział, a w miejscu wydziału rozjazdów kolejowych postawiono cynkownię. Wydział wagonów natomiast produkował segmenty kadłubów łodzi podwodnych, suche doki i podwozia dział. Zatrudniani byli, prócz polskich robotników, również jeńcy wojenni i więźniowie [[Obozy niemieckie 1933–1945|obozów koncentracyjnych]]. W ostatnich dniach [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji]] Niemcy planowali zniszczyć fabrykę, ale ostatecznie zdążyli wywieźć 120 obrabiarek i innych urządzeń oraz zniszczyć kotłownię, elektrownię, sprężarki powietrza i środki transportu{{r|NWSKP 91-13/Firmy po 90}}. |
W związku ze zmianą dotychczasowej produkcji zakładu na produkcję na potrzeby wojska wydział budowy mostów przystosowano do produkcji dział, a w miejscu wydziału rozjazdów kolejowych postawiono cynkownię. Wydział wagonów natomiast produkował segmenty kadłubów łodzi podwodnych, suche doki i podwozia dział. Zatrudniani byli, prócz polskich robotników, również jeńcy wojenni i więźniowie [[Obozy niemieckie 1933–1945|obozów koncentracyjnych]]. W ostatnich dniach [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji]] Niemcy planowali zniszczyć fabrykę, ale ostatecznie zdążyli wywieźć 120 obrabiarek i innych urządzeń oraz zniszczyć kotłownię, elektrownię, sprężarki powietrza i środki transportu{{r|NWSKP 91-13/Firmy po 90}}. |
||
27 stycznia 1945 [[Chorzów]] został |
27 stycznia 1945 [[Chorzów]] został zajęty przez oddziały [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radzieckie]]. Na terenie zakładu, który był miejscem walk, znajdowały się zwłoki żołnierzy radzieckich i niemieckich oraz uszkodzone budynki. Budynek administracyjny przy bramie głównej został zniszczony, a warsztat mechaniczny splądrowany. Maszyny, których nie zdążono wywieźć, leżały pod gołym niebem przy hałdzie, a silne mrozy spowodowały uszkodzenia wodociągów oraz rur centralnego ogrzewania i sprężonego powietrza. Rozpoczęto prace remontowe i porządkowanie terenu fabryki{{odn|Soida|Igielski|Karpiński|Dubiński|1999|loc=Okres lat 1917–1997|s=41}}. Zabezpieczono okna przez prowizoryczne wstawienie blach zamiast szyb, usunięto gruz i naprawiono drogi zakładowe. Ponadto wstawiono piece węglowe i koksowe do wnętrz pomieszczeń oraz zabezpieczono instalacje rurowe przed ich dalszym niszczeniem. 1 lutego grupa pracowników usuwających zniszczenia wojenne liczyła około 90 osób. W pokojach przy głównym magazynie utworzono dyrekcję, księgowość, straż przemysłową i pożarną, działy kadr, aprowizacji i zaopatrzenia, biura zarobkowe i konstrukcyjno-technologiczne oraz inne komórki niezbędne do rozpoczęcia produkcji. Kierownikiem zakładu, który uruchomiono pod nazwą '''Warsztaty Przetwórcze w Chorzowie''', został Władysław Wachniewski{{odn|Soida|Igielski|Karpiński|Dubiński|1999|loc=Okres lat 1917–1997|s=43}}. |
||
5 lutego 1945 uruchomiono pierwszy kocioł, który dostarczał parę na potrzeby centralnego ogrzewania. Cztery dni później naprawiono instalację sprężonego powietrza, co pozwoliło uruchomić młot pneumatyczny i rozpocząć produkcję w ograniczonym zakresie. Jako pierwszy działalność rozpoczął wydział budowy mostów, który jeszcze w tym samym miesiącu przebudował most w [[Chorzów Batory (Chorzów)|Chorzowie Batorym]]. Po nim otwarto wydział budowy wagonów, a kilka tygodni później odbudowano kuźnię, tłocznię i resorownię. Zaczęto pozyskiwać pierwsze zamówienia z różnych regionów kraju. Do [[Warszawa|Warszawy]] skierowano ekipę remontową, która z koryta [[Wisła|Wisły]] usuwała pozostałości zniszczonego [[Most Poniatowskiego|mostu Poniatowskiego]]. W tym samym czasie w fabryce powstawały nowe przęsła dla tego mostu, a ponadto rozpoczęto odbudowę całkowicie zniszczonych i naprawy uszkodzonych [[Tramwaje w Warszawie|warszawskich tramwajów]] oraz produkcję nowych [[Węglarka|węglarek]]{{odn|Soida|Igielski|Karpiński|Dubiński|1999|loc=Okres lat 1917–1997|s=43}}. |
5 lutego 1945 uruchomiono pierwszy kocioł, który dostarczał parę na potrzeby centralnego ogrzewania. Cztery dni później naprawiono instalację sprężonego powietrza, co pozwoliło uruchomić młot pneumatyczny i rozpocząć produkcję w ograniczonym zakresie. Jako pierwszy działalność rozpoczął wydział budowy mostów, który jeszcze w tym samym miesiącu przebudował most w [[Chorzów Batory (Chorzów)|Chorzowie Batorym]]. Po nim otwarto wydział budowy wagonów, a kilka tygodni później odbudowano kuźnię, tłocznię i resorownię. Zaczęto pozyskiwać pierwsze zamówienia z różnych regionów kraju. Do [[Warszawa|Warszawy]] skierowano ekipę remontową, która z koryta [[Wisła|Wisły]] usuwała pozostałości zniszczonego [[Most Poniatowskiego|mostu Poniatowskiego]]. W tym samym czasie w fabryce powstawały nowe przęsła dla tego mostu, a ponadto rozpoczęto odbudowę całkowicie zniszczonych i naprawy uszkodzonych [[Tramwaje w Warszawie|warszawskich tramwajów]] oraz produkcję nowych [[Węglarka|węglarek]]{{odn|Soida|Igielski|Karpiński|Dubiński|1999|loc=Okres lat 1917–1997|s=43}}. |
Wersja z 09:49, 2 lis 2015
Państwo | |
---|---|
Siedziba | |
Data założenia |
1997 |
Forma prawna | |
Prezes |
Radosław Banach[1] |
Zatrudnienie |
1000 (2015) |
Położenie na mapie Chorzowa | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa śląskiego | |
50°18′20,6″N 18°57′18,3″E/50,305722 18,955083 | |
Strona internetowa |
Alstom Konstal – przedsiębiorstwo z siedzibą w Chorzowie produkujące pojazdy szynowe, w szczególności wagony metra i tramwaje, a także podzespoły dla pociągów. W 1864 zakłady zostały założone jako część Huty Królewskiej, a w 1917 zostały wyłączone z jej struktur jako osobne przedsiębiorstwo. W czasie II wojny światowej fabryka należała do koncernu Reichswerke Hermann Göring i produkowała na potrzeby wojska III Rzeszy, natomiast w okresie PRL-u była głównym dostawcą tramwajów dla całego kraju oraz taboru kolejowego i różnego rodzaju konstrukcji stalowych dla Polski i innych państw. W 1995 akcje spółki zostały wniesione do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, po czym zakłady rozpoczęły współpracę z fabryką Linke-Hofmann-Busch należącą do francuskiego koncernu GEC Alsthom. W 1997 przedsiębiorstwo zostało zakupione przez ten koncern, a rok później, jednocześnie ze zmianą jego nazwy na Alstom, polska fabryka przyjęła obecną nazwę.
Historia
Geneza i początki działalności (1864–1918)
W związku z mającym miejsce w latach 60. XIX w. intensywnym rozwojem kolei na Śląsku, w 1864 powstały Warsztaty Przetwórcze (niem. Verarbeitungswerkstätte). Zostały one utworzone jako wydział produkcyjny chorzowskiej Huty Królewskiej (niem. Königshütte) i umieszczone na terenie dawnej walcowni stali. Ich pierwszym zadaniem było przetwarzanie stali produkowanej w hucie na różne akcesoria do torów i taboru kolejowego[2].
W 1870 hutę wraz z Warsztatami Przetwórczymi nabył od Rządu Królestwa Pruskiego hrabia Hugo Henckel von Donnersmarck, który był również właścicielem Huty Laura w Siemianowicach Śląskich. 2 czerwca 1871 utworzono przedsiębiorstwo Zjednoczone Huty Królewska i Laura Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa (niem. Vereinigte Königs- und Laurahütte Actien Gesellschaft für Bergbau und Hüttenbetrieb) z siedzibą w Berlinie. Warsztaty Przetwórcze, po wejściu w jego skład, rozbudowano o nowe wydziały. W tym samym roku otwarto wydział produkcji odkuwek i zestawów kołowych taboru kolejowego, w 1894 wydział produkcji mostów i konstrukcji stalowych, a rok później wydział produkcji wagonów kolejowych. Ostatni z nich zajmował obszar około 25 000 m², z czego 10 000 m² stanowiły hale montażowe. Asortyment produkowanych wagonów był stale rozszerzany i obejmował wagony pocztowe, cysterny do przewozu nafty, smoły i piwa, wagony garnkowe do przewozu kwasów stężonych, do transportu bydła oraz specjalne do transportu gorących bloków i kęsów dla walcowni stali. W 1901 uruchomiono wydział produkcji wyrobów tłoczonych z blach, a w 1908 wydziały produkcji sprężyn i rozjazdów kolejowych[2]. W lipcu 1917 warsztaty wyłączono ze struktury organizacyjnej Huty Królewskiej, gdyż w tym czasie produkcja fabryki odbiegała od działalności huty surowcowej. Utworzone samodzielne przedsiębiorstwo otrzymało nazwę Zarząd Warsztatów Huty Królewskiej (niem. Werkstättenverwaltung Königshütte)[3].
Okres międzywojenny (1918–1939)
W 1922 do Polski została przyłączona część Górnego Śląska, w której znajdowała się większość kopalń, hut i fabryk należących do przedsiębiorstwa zjednoczonych hut. Spolszczeniu uległa wtedy jego nazwa na Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura Spółka Akcyjna w Katowicach, ale mimo to pozostało w rękach Niemców. Niestabilna sytuacja ekonomiczna odrodzonej Polski oraz wojna celna z Niemcami, która w 1925 doprowadziła do wstrzymania eksportu z Polski do Niemiec, spowodowały spadek produkcji górnośląskich zakładów. Ponadto polityka niemieckich właścicieli fabryk leżących w polskiej części Górnego Śląska polegała na przejściowym unieruchamianiu tychże przedsiębiorstw[2].
W połowie 1929 w Nowym Jorku utworzono Zjednoczone Towarzystwo Stali Śląskiej (ang. Consolidated Silesian Steel Corporation, w skrócie CSSC), którego 30% akcji należało do banku Brown Brothers & Company, a pozostałe 70% do banków niemieckich reprezentowanych przez Friedricha Flicka. W skład CSSC weszła większość niemieckich przedsiębiorstw na Śląsku, w tym Katowicka Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa oraz Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laury Spółka Akcyjna w Katowicach, której 10% akcji należało do Skarbu Państwa Polskiego. Te dwa przedsiębiorstwa zawarły porozumienie o wspólnocie interesów w celu prowadzenia jednej administracji, jednolitego programu produkcji oraz wspólnej sprzedaży produktów, ale zachowując odrębność prawną i majątkową. Działania spółek i polityka Niemców doprowadziła do bankructwa przedsiębiorstw, dlatego 29 marca 1934 katowicki sąd grodzki ustanowił nad nimi nadzór sądowy. W 1936 strona polska zaproponowała przejęcie przedsiębiorstw od Niemców i jeszcze w tym samym roku połączyły się one we Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych Spółka Akcyjna w Katowicach, której 80% akcji posiadało polskie Zjednoczenie Górniczo-Hutnicze, a po 10% było w rękach Skarbu Państwa Polskiego i CSSC. Dwa lata później był to największy koncern na polskim Górnym Śląsku. W jego skład wchodziły Zakłady Przetwórcze Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych Spółka Akcyjna w Katowicach, których dotychczasowy profil produkcji został rozszerzony o tramwaje dla Górnego Śląska i Warszawy oraz kopalniane wozy kolejowe, a także maszty nadajników radiowych, wieże spadochronowe, urządzenia przeładunkowe dla portu gdyńskiego i wojskowe mosty pontonowe[2].
W 1936 zbudowano czteroosiowy wagon silnikowy[4] serii ESCx[5] nazywany Luxtorpeda[6], a w 1939 wykonano pierwsze spawane pudła wagonów osobowych[4].
Okres II wojny światowej (1939–1945)
11 grudnia 1939 i 27 marca 1940, po wkroczeniu niemieckich wojsk i administracji, majątek Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych przeszedł pod zarząd komisaryczny państwowego koncernu Reichswerke A.G. für Berg- und Hüttenbetriebe Hermann Göring. Warsztaty Przetwórcze weszły w jego skład[6] i przyjęły nazwę Górnośląskie Zakłady Metalowe Spółka Akcyjna Huty Królewskiej/Górny Śląsk (niem. Oberschlesische Metallwerke Aktien-Gesellschaft Königshütte/Oberschlesien, w skrócie Osmag)[2]. Polacy zostali zwolnieni ze stanowisk kierowniczych, kilkuset pracowników wywieziono w głąb Niemiec na roboty przymusowe, a kilkudziesięciu, głównie byłych uczestników powstań śląskich, wysłano do obozów pracy[6].
W związku ze zmianą dotychczasowej produkcji zakładu na produkcję na potrzeby wojska wydział budowy mostów przystosowano do produkcji dział, a w miejscu wydziału rozjazdów kolejowych postawiono cynkownię. Wydział wagonów natomiast produkował segmenty kadłubów łodzi podwodnych, suche doki i podwozia dział. Zatrudniani byli, prócz polskich robotników, również jeńcy wojenni i więźniowie obozów koncentracyjnych. W ostatnich dniach okupacji Niemcy planowali zniszczyć fabrykę, ale ostatecznie zdążyli wywieźć 120 obrabiarek i innych urządzeń oraz zniszczyć kotłownię, elektrownię, sprężarki powietrza i środki transportu[2].
27 stycznia 1945 Chorzów został zajęty przez oddziały radzieckie. Na terenie zakładu, który był miejscem walk, znajdowały się zwłoki żołnierzy radzieckich i niemieckich oraz uszkodzone budynki. Budynek administracyjny przy bramie głównej został zniszczony, a warsztat mechaniczny splądrowany. Maszyny, których nie zdążono wywieźć, leżały pod gołym niebem przy hałdzie, a silne mrozy spowodowały uszkodzenia wodociągów oraz rur centralnego ogrzewania i sprężonego powietrza. Rozpoczęto prace remontowe i porządkowanie terenu fabryki[6]. Zabezpieczono okna przez prowizoryczne wstawienie blach zamiast szyb, usunięto gruz i naprawiono drogi zakładowe. Ponadto wstawiono piece węglowe i koksowe do wnętrz pomieszczeń oraz zabezpieczono instalacje rurowe przed ich dalszym niszczeniem. 1 lutego grupa pracowników usuwających zniszczenia wojenne liczyła około 90 osób. W pokojach przy głównym magazynie utworzono dyrekcję, księgowość, straż przemysłową i pożarną, działy kadr, aprowizacji i zaopatrzenia, biura zarobkowe i konstrukcyjno-technologiczne oraz inne komórki niezbędne do rozpoczęcia produkcji. Kierownikiem zakładu, który uruchomiono pod nazwą Warsztaty Przetwórcze w Chorzowie, został Władysław Wachniewski[7].
5 lutego 1945 uruchomiono pierwszy kocioł, który dostarczał parę na potrzeby centralnego ogrzewania. Cztery dni później naprawiono instalację sprężonego powietrza, co pozwoliło uruchomić młot pneumatyczny i rozpocząć produkcję w ograniczonym zakresie. Jako pierwszy działalność rozpoczął wydział budowy mostów, który jeszcze w tym samym miesiącu przebudował most w Chorzowie Batorym. Po nim otwarto wydział budowy wagonów, a kilka tygodni później odbudowano kuźnię, tłocznię i resorownię. Zaczęto pozyskiwać pierwsze zamówienia z różnych regionów kraju. Do Warszawy skierowano ekipę remontową, która z koryta Wisły usuwała pozostałości zniszczonego mostu Poniatowskiego. W tym samym czasie w fabryce powstawały nowe przęsła dla tego mostu, a ponadto rozpoczęto odbudowę całkowicie zniszczonych i naprawy uszkodzonych warszawskich tramwajów oraz produkcję nowych węglarek[7].
Mostowagon i Konstal (1945–1997)
Po zakończeniu wojny[2] fabryce nadano nazwę Chorzowska Wytwórnia Mostów i Wagonów (w skrócie Mostowagon). Pod koniec 1945 zatrudnienie zakładu wynosiło 1853 osób, a na początku 1946 w fabryce pracowało 2812 osób[7].
W pierwszych latach powojennych podstawową produkcją fabryki były mosty i inne konstrukcje stalowe, wagony towarowe i tramwajowe oraz rozjazdy kolejowe i tramwajowe. 1 maja 1946 Mostowagon dostarczył PKP 100 pierwszych powojennych węglarek. Również w 1946 uruchomiono nowy wydział budowy wózków[2]. Tłocznia, resorownia i kuźnia dostarczały elementy zarówno na potrzeby własne, jak i dla innych producentów taboru kolejowego w kraju. Wydziały mechaniczny i zestawów kołowych otrzymały 44 obrabiarki, które znacznie podniosły zdolność produkcyjną zakładu[7].
Odbudowująca się ze zniszczeń Polska potrzebowała seryjnej produkcji tramwajów. 17 października 1946 w Katowicach zorganizowano konferencję w tej sprawie i postanowiono wówczas, że konstrukcja nowego typu wagonu będzie wzorowana na niemieckim dwuosiowym wagonie KSW. W latach 1946–1947 specjalnie powołana komisja opracowała kompletną dokumentację techniczną normalnotorowego tramwaju silnikowego typu N i doczepnego typu ND, a jednocześnie skonstruowano również wersję wąskotorową 2N i 2ND[8].
W 1947, za sprawą orzeczenia ministra przemysłu i handlu z 30 lipca ogłoszonego w Monitorze Polskim 5 września, fabryka dotychczas należąca do Wspólnoty Interesów Górniczo-Hutniczych została przejęta przez Skarb Państwa. Zmiana ta jednak nie wpłynęła na działalność zakładów, które kontynuowały produkcję elementów stalowych i pojazdów szynowych. 15 września 1948 minister przemysłu i handlu w porozumieniu z ministrem skarbu i prezesem Centralnego Urzędu Planowania wydał zarządzenie o utworzeniu przedsiębiorstwa państwowego Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych[7] (w skrócie Konstal[2]) podlegającego nadzorowi Zjednoczenia Przemysłu Taboru i Sprzętu Kolejowego w Poznaniu (w skrócie Tasko). 14 grudnia ukazało się ono w Monitorze Polskim i zaczęła obowiązywać nowa nazwa[9].
W 1947 również rozpoczęto produkcję dwuosiowych węglarek samowyładowczych w systemie Ziehla dla kolei wąskotorowych i zakładów przemysłowych[10]. W latach 1947–1949 zakłady zbudowały 13 wagonów doczepnych dla Elektrycznych Kolei Dojazdowych wzorowanych na pojazdach produkcji English Electric z lat 20.[11] 30 października 1948 odbyła się uroczystość wyprodukowania ostatniego elementu nośnego mostu Śląsko-Dąbrowskiego, a kilka tygodni później zakończono również produkcję mostu średnicowego w Warszawie[7]. Pod koniec lat 40. rozpoczęto produkcję samowyładowczych wagonów do przewozu piasku typu 15W, a kilka lat później doposażony w budkę hamulcową typ 22W[12].
W 1949 wyprodukowano pierwszą lokomotywę kopalnianą[13], a od 1953 produkowano modyfikacje tramwaju typu N+ND oznaczone 4N+4ND, 5N+5ND, 4N1+4ND1 i 5N1+5ND1[11]. Do 1955 przebudowano i unowocześniono zakład, głównie wydział budowy wagonów kolejowych i tramwajowych oraz lokomotyw kopalnianych[2]. W połowie lat 50. uruchomiono produkcję wagonów samowyładowczych z przechylnym pudłem typów 61Ws, 62Ws, 63Ws, 65Ws, 66Ws i 409Va[12]. W 1956 zlikwidowano wydział budowy wózków, który przez cały okres swego istnienia wyprodukował 4590 wózków[2]. Rok później[14] Konstal rozpoczął produkcję wieloosiowych wagonów dziobowych przeznaczonych do przewozu ładunków ciężkich i wielkogabarytowych, takich jak transformatory czy turbogeneratory[12]. Początkowo były to 18-osiowe wagony typu 17Z, a następnie 16-osiowe 606Z przeznaczone do transportu towarów do i z ZSRR[12]. W 1958 rozpoczęto eksportową produkcję taboru kolejowego[2], a w 1959 wykonano pierwszy egzemplarz tramwaju 13N wzorowanego na Tatrze T1[11]. Był to ostatni typ tramwaju, którego projekt wykonało i dostarczyło Centralne Biuro Konstrukcyjne Przemysłu Taboru Kolejowego z Poznania[15].
W 1962 chorzowskie zakłady opuścił ostatni tramwaj z rodziny N[11], a rok później wykonano krótkie serie tramwajów typu 14N i 15N oraz WPK[16]. W 1964 wagony 15W zastąpiono wagonami typów 401V, 401Va i 401Vb[12], a rok później[17] fabryka zaczęła budowę wielkopojemnych wagonów samowyładowczych systemu Talbot[18]. Pierwsze zamówienie na wagony typu 406V[19] zostało złożone przez NRD, w następnych latach produkowano wersję 410V doposażoną w ogrzewanie pudła, a w 1981 i 1982 do Iraku dostarczono 1000 modeli 424V[17].
W 1967 powstał prototyp tramwaju przegubowego typu 102N, a w 1970 z fabryki wyjechał pierwszy wóz 102Na wyglądem nawiązujący do wagonu 13N oraz seria informacyjna wąskotorowych 802N[16]. Pod koniec lat 60. Konstal opracował kilka koncepcji czteroosiowego tramwaju silnikowego z doczepą bierną, ale ostatecznie żaden z nich nie wszedł do produkcji. W 1973 powstał prototypowy wóz typu 105N[20], w 1977 jego wąskotorowa odmiana typu 105NW, a rok później wykonano niewielką serię wagonów 805N tożsamych z typem 105NW. W 1979 pojawiła się pierwsza zmieniona wersja „stopiątki” oznaczona jako 105Na[21].
W połowie lat 70. Tasko przeniosło z Zastalu do Konstalu produkcję samowyładowczych wagonów typu 902V na tor 1520 mm dla ZSRR oraz typu 411V na tor normalny[14]. Wersja normalnotorowa była wytwarzana w wersji 411Va dla Węgier, 411Vb dla Albanii, Maroka i Polski, 411Vb/1 dla Bułgarii oraz 411Vc dla Czechosłowacji. Dodatkowo pod koniec lat 70. powstała niewielka seria wagonów samowyładowczych do przewozu tłucznia typu 416V, których konstrukcja była oparta na 411V[18]. W latach 1979–1985 w ramach współpracy z amerykańskim przedsiębiorstwem Norca Machinery Company chorzowska fabryka wykonała wagon 16-osiowy i 24-osiowy dla kolei tureckich oraz wagon 24-osiowy i 32-osiowy dla Zakładów Remontowych Energetyki. Ponadto pracownicy Konstalu razem z Amerykanami i Włochami brali udział w projektowaniu tych pojazdów[14]. Na początku lat 80. powstała także rozwojowa wersja wagonów 416V oznaczona jako 425V. Wersje 425Va i 425Vb trafiły do Iraku, a 425Vc do Węgier[18].
W 1987 Konstal dostarczył wagony dla kolei linowej Imperial w Karlowych Warach[22]. W tym samym roku w zakładzie rozpoczęto także produkcję wagonów platform do przewozu kontenerów. Początkowo wytwarzano wagony typów 623Z i 623Za, rok później powstały odmiany 624Z i 624Za, a w 1989 do Hiszpanii wyeksportowano model 625Z. Atrakcyjne cenowo i dobrze wykonane wagony zapewniły producentowi kolejne zamówienia. W 1990 przedsiębiorstwo Intercontainer kupiło wagony 429Z i 429Zr, w 1992 430Z, a rok później 432Z[17].
W 1992 przedsiębiorstwo Allgemeine Elektrizitäts Gesellschaft w ramach promocji zaprezentowało w Polsce przegubowy tramwaj niskopodłogowy wyposażony w nowoczesną aparaturę elektryczną – silniki prądu przemiennego i falowniki. W 1993 Konstal planował wykonać 5 prototypowych wagonów tego typu, ale po rozeznaniu rynku i możliwości eksploatacyjnych przedsiębiorstw zaniechano tego pomysłu[21]. MZK Warszawa zaproponowały wówczas stopniowe wprowadzanie nowoczesnych urządzeń elektrycznych i podzespołów do produkowanej w Chorzowie generacji 105N, co skutkowało powstaniem odmian oznaczonych b, e, g, p, f, 1k, 2k, m oraz z[23].
30 listopada 1993 zakłady złożyły arkusz podsumowujący w zakresie powszechnej prywatyzacji, natomiast 19 września 1994 podpisano akt notarialny, który wszedł w życie 1 grudnia wraz z rejestracją spółki w sądzie rejonowym i na mocy którego przedsiębiorstwo państwowe przekształcono w jednoosobową spółkę skarbu państwa o nazwie Konstal. 24 lipca 1995 przedsiębiorstwo znalazło się na podanej w rozporządzeniu premiera liście spółek skarbu państwa, których akcje zostaną wniesione do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. 23 października walne zgromadzenie akcjonariuszy Konstalu podjęło uchwałę o wniesieniu akcji spółki do NFI, a 31 października została ona zarejestrowana przez sąd. Z ogólnej liczby 1 360 000 akcji 60% zostało przeniesionych do NFI, 25% posiadał skarb państwa, a 15% było w rękach pracowników[24].
Na początku lat 90. prowadzono prace nad tramwajem z częściowo obniżoną podłogą[23]. Ich rezultatem było wyprodukowanie w 1995 prototypowego wagonu typu 112N, a następnie w 1997 wykonanie dwóch egzemplarzy tramwaju typu 114Na[25].
Część koncernu Alstom (od 1997)
Niedługo po wniesieniu akcji Konstalu do NFI zakład Linke-Hofmann-Busch z Salzgitter będący częścią koncernu GEC Alsthom poszukiwał partnera w Europie Centralnej. Po rozpatrzeniu kandydatur różnych przedsiębiorstw wybrano chorzowskie zakłady, którym zlecono produkcję 580 podwozi do wagonów towarowych[26]. Dzięki współpracy tej fabryka wznowiła prowadzoną przed wojną budowę wagonów cystern. Rozpoczęto wytwarzanie typów 450R, 451R i 210R[27].
W grudniu 1996 nadzwyczajne walne zgromadzenie akcjonariuszy uchwaliło podwyższenie kapitału akcyjnego Konstalu oraz możliwość wykupu akcji spółki przez GEC Alsthom. Wykup ten musiał zostać zaakceptowany przez ministra spraw wewnętrznych i administracji i 21 lutego 1997 wydał on pozytywną decyzję w tej sprawie. 28 lutego podpisano umowę, na mocy której GEC Alsthom wykupił pakiet akcji należący do NFI. W czerwcu 1997 koncern odkupił również prawie wszystkie akcje należące do pracowników i większość akcji zgromadzonych przez skarb państwa. Powołana została nowa rada nadzorcza, która powołała nowy zarząd z Hansem Peterem Engelem na czele. 22 czerwca 1998 GEC Alsthom zmienił nazwę na Alstom[24]. Wówczas chorzowski zakład koncernu przemianowano na Alstom Konstal[26].
Równocześnie ze zmianami organizacyjnymi rozpoczęto restrukturyzację i modernizację infrastruktury zakładu. W marcu 1997 uruchomiono wydział zbiorników cystern, na przełomie 1997 i 1998 otwarto śrutownicę, a w 1998 oddano do użytku linię lakierniczą. Wzniesiono od podstaw nową halę oraz wyremontowano 40% powierzchni dachów i dróg na terenie zakładu. Ponadto rozpoczęto program kursów i szkoleń mający na celu podniesienie kwalifikacji załogi. Pod koniec lat 90. zakład zatrudniał około 900 osób[26]. Zmiany strukturalne przyniosły również likwidację zakładowego biura konstrukcyjnego[15].
Alstom Konstal na początku swej działalności w ramach międzynarodowego holdingu rozpoczął produkcję nowych typów wagonów towarowych, ale podstawową działalnością fabryki nadal pozostawały tramwaje[26]. W latach 1998–2001 przedsiębiorstwo dostarczyło polskim miastom niskopodłogowe wagony typów 116N, NGd99 i 116Nd[28] oraz wysokopodłogowe 105N2k/2000[29]. Ze względu na brak dalszych zamówień były to ostatnie tramwaje dostarczone przez fabrykę z Chorzowa. Rodzina wozu 105N stała się najdłużej i najliczniej produkowanym tramwajem w Polsce – w latach 1973–2001 powstało łącznie blisko 3500 wagonów w ponad 20 odmianach normalno- i wąskotorowych[28].
W poszukiwaniu kolejnych zamówień spółka brała udział w różnych przetargach[26]. Do 2005 przedsiębiorstwo wyprodukowało i dostarczyło pociągi Metropolis dla warszawskiego metra oraz tramwaje dla ponad 10 polskich miast. Ponadto zakład m.in. zrealizował zamówienia na tramwaje Citadis dla Stambułu i pociągi metra Metropolis dla Budapesztu i Amsterdamu, a także brał udział w produkcji pojazdów Coradia i Coradia LINT dla przewoźników zagranicznych[30].
6 grudnia 2012 na terenie zakładu otwarto nową lakiernię i halę produkcyjno-montażową. Budynki pozwoliły zwiększyć dwukrotnie dotychczasową wydajność na poziomie 20 pudeł miesięcznie oraz zwiększyć zatrudnienie[31]. Na początku 2015 spółka zatrudniała 1000 osób[32].
Działalność
Zakłady Alstom Konstal w Chorzowie, prócz biura w Warszawie, są jedynym w Polsce przedstawicielem transportowej części koncernu Alstom. Fabryka jest jednym z większych producentów zaopatrujących transport szynowy w Europie. Zajmuje się produkcją m.in.:
- wagonów metra z rodziny Metropolis,
- tramwajów z rodziny Citadis,
- podzespołów dla pojazdów z rodzin Coradia i Coradia LINT[30].
Zestawienie produkcji
Tramwaje
Typ | Rodzaj | Rozstaw szyn | Lata produkcji | Liczba sztuk |
---|---|---|---|---|
Bremen | silnikowy | 1435 mm | 1931–1933 | 14[a] |
doczepny | 1931 | 12[a] | ||
H | silnikowy | 1525 mm | 1936–1937 | 19 |
P15 | doczepny | 1525 mm | 1936–1938 | 30 |
Chorzów | silnikowy | 1435 mm | 1937–1940[a] | 9 |
J | silnikowy | 1525 mm | 1938 | 12 |
TF40 | silnikowy | 1435 mm | 1940 | 40 |
ND | doczepny | 1435 mm | 1948–1956 | 478 |
N | silnikowy | 1435 mm | 1949–1956 | 486 |
2N | silnikowy | 1000 mm | 1950–1956 | 148 |
2ND | doczepny | 1000 mm | 1955 | 15 |
4N | silnikowy | 1435 mm | 1956–1957 | 90 |
4ND | doczepny | 1435 mm | 1957 | 80 |
4NJ | silnikowy | 1435 mm | 1957 | 1 |
5N | silnikowy | 1000 mm | 1957 | 39 |
5ND | doczepny | 1000 mm | 1957 | 40 |
4N1 | silnikowy | 1435 mm | 1957–1962 | 335 |
4ND1 | doczepny | 1435 mm | 1958–1961 | 386 |
5ND1 | doczepny | 1000 mm | 1958–1961 | 36 |
5N1 | silnikowy | 1000 mm | 1958–1962 | 281 |
13N | silnikowy | 1435 mm | 1959–1969 | 836 |
15N | silnikowy | 1435 mm | 1963 | 1 |
WPK | silnikowy | 1435 mm | 1963 | 4 |
14N | silnikowy | 1435 mm | 1963–1967 | 2 |
14ND | doczepny | 1435 mm | 1967 | 1 |
102N | silnikowy | 1435 mm | 1967–1970 | 42 |
13NS | silnikowy | 1435 mm | 1968 | 3 |
13NSD | doczepny czynny | 1435 mm | 1968 | 3 |
802N | silnikowy | 1000 mm | 1970 | 5 |
102Na | silnikowy | 1435 mm | 1970–1973 | 435 |
102NaW | silnikowy | 1000 mm | 1973 | 20 |
102Nd | silnikowy | 1435 mm | 1973 | 22 |
803N | silnikowy | 1000 mm | 1973–1974 | 171 |
105N | silnikowy | 1435 mm | 1973–1979 | 980 |
105NW | silnikowy | 1000 mm | 1977 | 4 |
106N | silnikowy | 1435 mm | 1977–1987 | 7 |
805N | silnikowy | 1000 mm | 1978 | 25 |
805Na | silnikowy | 1000 mm | 1979–1990 | 691 |
105Na | silnikowy | 1435 mm | 1979–1992 | 1443 |
105NT | silnikowy | 1435 mm | 1985–1989 | 13 |
105Nb | silnikowy | 1435 mm | 1988 | 1 |
805NS | silnikowy | 1000 mm | 1989–1990 | 10 |
106Na | silnikowy | 1435 mm | 1991–1992 | 4 |
105Nb | silnikowy | 1435 mm | 1992–1993 | 14 |
111N | silnikowy | 1435 mm | 1993 | 6 |
105Ne | silnikowy | 1435 mm | 1993 | 18 |
105Ng | silnikowy | 1435 mm | 1993 | 2 |
805Nb | silnikowy | 1000 mm | 1993–1994 | 6 |
105Np | silnikowy | 1435 mm | 1994 | 2 |
105Nf | silnikowy | 1435 mm | 1994–1996 | 44 |
105N1k | silnikowy | 1435 mm | 1995 | 2 |
112N | silnikowy | 1435 mm | 1995 | 1 |
105N2k | silnikowy | 1435 mm | 1995–2000 | 60 |
105Nm | silnikowy | 1435 mm | 1996–1997 | 14 |
105Nz | silnikowy | 1435 mm | 1997 | 2 |
114Na | silnikowy | 1435 mm | 1997 | 2 |
116N | silnikowy | 1435 mm | 1998 | 1 |
116Na | silnikowy | 1435 mm | 1998 | 2 |
116Na/1 | silnikowy | 1435 mm | 1998–2000 | 26 |
NGd99 | silnikowy | 1435 mm | 1999–2000 | 4 |
105N2k/2000 | silnikowy | 1435 mm | 2000–2001 | 45 |
doczepny czynny | 1435 mm | 31 | ||
116Nd | silnikowy | 1435 mm | 2000–2001 | 17 |
Wagony towarowe
|
|
|
Lokomotywy kopalniane
Typ | Rodzaj | Rozstaw szyn | Lata produkcji | Liczba sztuk |
---|---|---|---|---|
Ld1 | elektryczna przewodowa | 450–625 mm | 1949–1960 | ? |
Ld2 | elektryczna przewodowa | 550–700 mm | 1949–1960 | ? |
Ld3 | elektryczna przewodowa | 750–1050 mm | 1951–? | ? |
Karlik | elektryczna akumulatorowa | 550–625 mm | 1955–1968 | około 660 |
Ld20 | elektryczna przewodowa | 550–750 mm | 1958–II poł. lat 60. | ? |
Ld10 | elektryczna przewodowa | 450–625 mm | 1960–II poł. lat 60. | ? |
Ld30 i podtypy | elektryczna przewodowa | 750–1050 mm | 1960–II poł. lat 60. | ? |
Ldag05 i podtypy | elektryczna akumulatorowa | 500–750 mm | 1962–1975 | około 330 |
Ldag05M i podtypy | elektryczna akumulatorowa | 430–750 mm | ? | ? |
Lda20 | przewodowo-akumulatorowa | 900 mm | 1966–1969 | około 40 |
Ld20M | elektryczna przewodowa | 550–750 mm | II poł. lat 60.–I poł. lat 70. | ? |
Ld30M | elektryczna przewodowa | 750–1050 mm | II poł. lat 60.–I poł. lat 70. | ? |
Ld10M | elektryczna przewodowa | 450–625 mm | II poł. lat 60.–1990 | ? |
Ld21 i podtypy | elektryczna przewodowa | 550–700 mm | 1969–? | ? |
Ld31 i podtypy | elektryczna przewodowa | 800–1050 mm | 1971–? | ? |
Lep20 | elektryczna przewodowa | 750–900 mm | 1972–1974 | kilka |
LeaBM12 i podtypy | akumulatorowa | 450–750 mm | 1972–1974 | ? |
LeaBM12T i podtypy | akumulatorowa | 450–900 mm | 1974–1988 | ? |
Lds100 | spalinowa | 550–750 mm | ? | 5 |
Ldp45 | pneumatyczna | 750 mm | 1987–1992 | 8 |
LDT21/2 i LDT31/2 | ? | ? | 1992 | kilka |
LEA12P | elektryczna akumulatorowa | 470–900 mm | 1992–? | ? |
Mosty
Nazwa | Rodzaj | Lokalizacja | Lata konstrukcji |
---|---|---|---|
– | kolejowy | Wittenberga (Łaba) | 1895–1920 |
Most Humboldta | ? | Berlin | 1895–1920 |
Most Mościckiego | drogowy | Puławy (Wisła) | 1932 |
Most Poniatowskiego | drogowy | Warszawa (Wisła) | 1945–1946 |
Most Piłsudskiego | drogowy | Toruń (Wisła) | 1947 |
Most Śląsko-Dąbrowski | drogowy | Warszawa (Wisła) | 1948 |
Most Legionów Piłsudskiego | kolejowo-drogowy | Płock (Wisła) | 1948 |
Most średnicowy | kolejowy | Warszawa (Wisła) | 1949 |
Most Dębnicki | drogowy | Kraków (Wisła) | 1950 |
Most fordoński | kolejowo-drogowy | Bydgoszcz (Wisła) | 1952 |
Most Gdański | kolejowo-drogowy dwupoziomowy | Warszawa (Wisła) | 1958 |
Most przez Wisłę w Chełmnie | drogowy | Chełmno (Wisła) | 1961–1963 |
Most Łazienkowski | drogowy | Warszawa (Wisła) | 1973 |
Dyrektorzy i prezesi
Od | Do | Osoba | Funkcja | Przedsiębiorstwo | |
---|---|---|---|---|---|
1945 | 1948 | Władysław Wachniewski | dyrektor naczelny | Chorzowska Wytwórnia Mostów i Wagonów | [40][7] |
1948 | 1949 | Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych | |||
1950 | 1953 | Józef Wanat | |||
1953 | 1955 | Józef Trzcionka | |||
1955 | 1966 | Henryk Całka | |||
1966 | 1969 | Tadeusz Ruciński | |||
1969 | 1973 | Józef Kornecki | |||
1973 | 1991 | Henryk Bałaziński | |||
1991 | 1991 | Tadeusz Kudzelka | p.o. dyrektora naczelnego | ||
1991 | 1994 | Edward Jarnańczyk | dyrektor naczelny | [40][24] | |
1994 | 1997 | prezes zarządu | Konstal | ||
1997 | 1998 | Hans Peter Engel | [40][41] | ||
1998 | 2001 | Alstom Konstal | |||
2001 | 2011 | Teresa Kłusek | [42] | ||
2011 | Radosław Jerzy Banach | [43][1] |
- ↑ a b c d Alstom Konstal S.A. w Krajowym Rejestrze Sądowym
- ↑ a b c d e f g h i j k l Opis polskich firm produkujących wagony silnikowe i ich wyposażenie po 1990 r.. W: Robert Kroma, Janusz Sosiński, Krzysztof Zintel: Normalnotorowe wagony silnikowe kolei polskich 1991–2013. Wyd. 1. Poznań: BWH Kolpress, 2014, s. 20-25, seria: Encyklopedia taboru. ISBN 978-83-933257-6-4. (pol.).
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Powstanie Warsztatów Przetwórczych i ich rozwój do 1917 roku, s. 26.
- ↑ a b Soida i in. 1999 ↓, Okres lat 1917–1997, s. 40.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 62.
- ↑ a b c d Soida i in. 1999 ↓, Okres lat 1917–1997, s. 41.
- ↑ a b c d e f g Soida i in. 1999 ↓, Okres lat 1917–1997, s. 43.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 84.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Okres lat 1917–1997, s. 45.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 64.
- ↑ a b c d Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 89.
- ↑ a b c d e Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 67.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Lokomotywy kopalniane, s. 119.
- ↑ a b c Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 69.
- ↑ a b Henryk Ciosiński. 15N – „najpierwszy” przegubowiec Konstalu. „Świat Kolei”. 9/2013, s. 52-53. Łódź: Emi-Press. ISSN 1234-5962. (pol.).
- ↑ a b Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 91.
- ↑ a b c Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 75.
- ↑ a b c Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 71.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 74.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 94.
- ↑ a b Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 96.
- ↑ Witold Urbanowicz. Karlowarskie metro. „Rynek Kolejowy”. 12/2013, s. 48. Warszawa: Zespół Doradców Gospodarczych „TOR”. ISSN 1644-1958. (pol.).
- ↑ a b Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 100.
- ↑ a b c Soida i in. 1999 ↓, Przeobrażenie Konstalu w Alstom Konstal S.A., s. 53.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 101.
- ↑ a b c d e Soida i in. 1999 ↓, Przeobrażenie Konstalu w Alstom Konstal S.A., s. 54.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Wagony kolejowe, s. 76.
- ↑ a b Producenci. W: Arkadiusz Lubka, Marcin Stiasny: Atlas tramwajów. Wyd. 1. Poznań: Kolpress, 2011, s. 22-25. ISBN 978-83-920784-6-3. (pol.).
- ↑ a b Tramwaje wysokopodłogowe – zestawienie typów. W: Arkadiusz Lubka, Marcin Stiasny: Atlas tramwajów. Wyd. 1. Poznań: Kolpress, 2011, s. 62. ISBN 978-83-920784-6-3. (pol.).
- ↑ a b Marek Gawroński: Alstom in Poland. alstom.com, 2015. [dostęp 2015-10-26]. (ang.).
- ↑ MW: Nowa lakiernia w chorzowskim Alstomie. kurierkolejowy.eu, 2012-12-06. [dostęp 2015-10-26]. (pol.).
- ↑ Marek Gawroński: Alstom in Poland. alstom.com, 2015-01-27. [dostęp 2015-10-26]. (ang.).
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Pojazdy tramwajowe, s. 102.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Lista fabryczna taboru tramwajowego klasycznego produkowanego w Chorzowie, s. 185-186.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Lista fabryczna taboru tramwajowego współczesnego produkowanego w Chorzowie, s. 187-218.
- ↑ Tramwaje niskopodłogowe – zestawienie typów. W: Arkadiusz Lubka, Marcin Stiasny: Atlas tramwajów. Wyd. 1. Poznań: Kolpress, 2011, s. 94. ISBN 978-83-920784-6-3. (pol.).
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Wykaz wyprodukowanych wagonów kolejowych, s. 163-165.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Lokomotywy kopalniane, s. 118-126.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Wykaz wyprodukowanych, wybranych mostów i innych konstrukcji stalowych, s. 249-251.
- ↑ a b c Soida i in. 1999 ↓, Okres lat 1917–1997, s. 52.
- ↑ Soida i in. 1999 ↓, Przeobrażenie Konstalu w Alstom Konstal S.A., s. 53-54.
- ↑ Teresa Kłusek. rynek-kolejowy.pl. [dostęp 2015-10-28]. (pol.).
- ↑ wnp.pl (mat.pras): Radosław Banach prezesem spółki Alstom Konstal SA. logistyka.wnp.pl, 2011-06-16. [dostęp 2015-10-28]. (pol.).
Bibliografia
- Krzysztof Soida, Tomasz Igielski, Jan Karpiński, Krzysztof Dubiński, Michał Szylin: Od Warsztatów Przetwórczych do Alstom Konstal S.A. 135 lat zakładu. Wyd. I. Łódź: Emi-Press, 1999. ISBN 83-904079-4-9. (pol.).