Tramwaje w Warszawie
tramwaj | |
Tramwaje Pesa Swing na moście Poniatowskiego | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Lokalizacja | |
Organizator | |
Operator | |
Liczba linii |
dzienne: 22[1] |
Lata funkcjonowania |
od 1866 |
Infrastruktura | |
Mapa sieci tramwajowej (animowana mapa konstrukcji linii) | |
Długość sieci |
324,8 (12.2023)[2] |
Rozstaw szyn |
1435 mm |
Napięcie zasilania |
600 V DC |
Strona internetowa |
Tramwaje w Warszawie – system tramwajowy działający jako jeden z elementów komunikacji miejskiej, w Warszawie. Pierwsza linia tramwaju konnego została uruchomiona w 1866 r., zaś obecnie eksploatacją sieci tramwajowej oraz świadczeniem usług przewozowych zajmują się Tramwaje Warszawskie Sp. z o.o., wydzielone 1 marca 1994 z Miejskich Zakładów Komunikacyjnych (MZK).
W 2023 roku Tramwaje Warszawskie posiadały 772 wagonów tramwajowych[3], a łączna długość linii tramwajowych wynosiła 324,8 km[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Tramwaje konne
[edytuj | edytuj kod]Historia warszawskich tramwajów zaczęła się 11 grudnia 1866, wraz z otwarciem 6-kilometrowej linii tramwajów konnych (zwanej Żelazną Drogą Konną[4]) łączącej Dworzec Wiedeński z Dworcem Petersburskim (późniejszym Dworcem Wileńskim) i nowo zbudowanym Dworcem Terespolskim (Dworcem Wschodnim). Linia została wybudowana przez Główne Towarzystwo Dróg Żelaznych Rosyjskich. Trasa prowadziła przez ul. Marszałkowską, ul. Królewską (z odgałęzieniem od placu Grzybowskiego), Krakowskim Przedmieściem, placem Zamkowym, mostem Kierbedzia do ul. Targowej z odgałęzieniami w ul. Kijowskiej.
Tramwaj konny zabierał ok. 30 pasażerów[5].
Towarzystwo Belgijskie
[edytuj | edytuj kod]W latach 70. XIX w. magistrat postanowił stworzyć własną sieć tramwajową i w 1881 r. wybudowana została przez belgijską spółkę Société Générale de Tramways Varsoviens pierwsza miejska linia tramwajowa, od początku przeznaczona do przewozu pasażerów po mieście, biegnąca ul. Nalewki – ul. Świętojerską – ul. Długą – ul. Wąską – Podwalem – Krakowskim Przedmieściem (na odcinku Królewska – Nowy Zjazd obok tramwaju kolejowego) – Nowym Światem – Al. Ujazdowskimi – Bagatelą do rogatek Mokotowskich. Cała trasa, oddana do użytku 18 października 1881, była jednotorowa, a tramwaje kursowały na niej w godzinach 7:30 – 22:00. 1 listopada 1881 linię wydłużono o odcinek Muranów – Powązki (przez ul. Dziką). Miesiąc później otworzono odcinek w ul. Bielańskiej (między Nalewkami a pl. Teatralnym), a w 1882 r. tory na ul. Senatorskiej. Uruchomienie tramwajów konnych spotkało się z powszechnym uznaniem mieszkańców[6].
W następnych latach Towarzystwo Belgijskie rozwijało swoją sieć, m.in. w 1882 r. przejęło tramwaj kolejowy, który utracił pierwotne znaczenie po wybudowaniu w 1875 r. kolei obwodowej wraz z mostem przy Cytadeli. W 1883 r. wprowadzono projekt reorganizacji stworzony przez Władysława T. Kisiel-Kiślańskiego, a sam pomysłodawca został prezesem tramwajów konnych do czasu ich przejęcia przez miasto (w 1898). Pod koniec 1883 sieć tramwajowa w Warszawie miała 22 km długości i 80 tramwajów obsługujących 11 linii. W latach 1886–1890 powstała trasa w Al. Jerozolimskich między ul. Marszałkowską a Nowym Światem.
W 1899 cała sieć, licząca w tym czasie 30 km i 234 tramwaje obsługujące 17 linii, została wykupiona przez miasto. Została ona następnie wydzierżawiona prywatnej spółce założonej przez kilku arystokratów za roczną opłatę w wysokości 0,5 mln rubli[5]. Prezesem przedsiębiorstwa został łódzki aptekarz Maurycy Spokorny.
Na początku XX wieku miasto powierzyło spółce „Siemens & Halske” zastąpienie trakcji konnej tramwajem elektrycznym, kierownictwo tej operacji powierzono prezesowi Spokornemu (który przez kolejne osiem lat pełnił funkcję prezesa tramwajów elektrycznych).
Tramwaje elektryczne
[edytuj | edytuj kod]7 lutego 1908 uruchomiono − w związku z przeprowadzanymi jazdami próbnymi tramwajów elektrycznych − Elektrownię Tramwajów Miejskich[8].
Osobny artykuł:26 marca 1908 po mszy w kościele Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, uroczystej procesji, poświęceniu wozów tramwajowych na pl. Krasińskich i przecięciu wstęgi, o godzinie 9:35 pierwszy tramwaj elektryczny prowadzony przez inż. Boulangera wyruszył na trasę: pl. Krasińskich – ul. Miodowa − ul. Krakowskie Przedmieście − ul. Królewska − ul. Marszałkowska − pl. Unii Lubelskiej (linia została oznaczona numerem 3)[9]. Przejechał nią w ciągu 25 minut[9]. Wzdłuż trasy zgromadziły się tysiące mieszkańców miasta[9].
Logo tramwajów przedstawiało herb miasta z Syreną pod koroną z muru[10]. Pod tarczą herbową umieszczono uskrzydlone koło (symbol komunikacji szynowej) oraz wiązkę promieni (symbolizujących elektryczność)[10]. Wizerunki Syreny umieszczano także na zajezdniach tramwajowych, nazywanych w tamtym czasie remizami[10].
Liczba pasażerów wzrosła z 42 mln w 1908 do 76 mln w 1911[11].
Okres międzywojenny
[edytuj | edytuj kod]24 lipca 1919 Zarząd Miejski powołał przedsiębiorstwo Tramwaje Miejskie m.st. Warszawy. 31 grudnia 1921 uruchomiono pierwszą linię nocną na trasie pl. Zbawiciela – pl. Teatralny. W marcu 1925 oddano do eksploatacji remizę „Praga” przy ul. Kawęczyńskiej[12].
W pierwszych dniach obrony miasta we wrześniu 1939 roku komunikacja tramwajowa funkcjonowała normalnie[13]. Tramwaje stanęły 6 września, przede wszystkim wskutek uszkodzeń sieci górnej[14][13]. Komunikacja tramwajowa została częściowo przywrócona 8 września, jednak tylko na kilka godzin, gdyż naloty Luftwaffe i ostrzał artyleryjski uszkodziły elektrownię tramwajową i tory[15][13]. Niektóre unieruchomione na ulicach tramwaje zostały wykorzystane do budowy barykad i zostały uszkodzone w czasie walk[13].
Okres okupacji niemieckiej
[edytuj | edytuj kod]W czasie obrony Warszawy zniszczeniu uległo 80% sieci trakcyjnej, w wielu miejscach wybuchy bomb powyrywały szyny, a całe odcinki torowisk zostały zasypane gruzem[16]. Z 398 wozów silnikowych do użytku nadawało się 160[16].
Komunikacja tramwajowa została uruchomiona 18 października 1939[17]. Pod koniec 1939 funkcjonowało 11 linii tramwajowych[17]. W czerwcu 1940 eksploatowano 90 km torów (76% stanu przedwojennego)[18]. We wrześniu 1940 wykorzystywano już 635 wozów tramwajowych; liczba pasażerów była wyższa niż przed wojną, gdyż tramwaje musiały zastąpić taksówki, autobusy, samochody prywatne i dużą część dorożek[18]. W czasie okupacji w tramwajach panował bardzo duży tłok; pasażerowie jeździli na stopniach, buforach i zderzakach[19]. Z uwagi na konieczność ograniczenia zużycia energii elektrycznej w wozach motorowych zablokowano wyższe biegi (po „czwórce“) i przerzedzono przystanki tramwajowe[19].
We wrześniu 1940 wprowadzono specjalne oznaczenia wagonów tramwajowych przeznaczonych wyłącznie dla Żydów[19]. 1 lipca 1941 utworzono przedsiębiorstwo „Städtische Verkehrsbetriebe Warschau”, które zajęło się eksploatacją linii tramwajowych. Od września 1940 do końca okupacji przednie platformy i przednie części wozów motorowych były przeznaczone wyłącznie dla Niemców[20]. Polacy musieli wsiadać i wysiadać tylnymi wejściami, co utrudniło ruch pasażerów na przystankach[20].
Po utworzeniu getta w listopadzie 1940 trzy linie tramwajowe przeznaczono wyłącznie dla Żydów; w lutym 1941 w miejscu zlikwidowanych linii w dzielnicy zamkniętej uruchomiono jedną linię oznaczoną niebieską Gwiazdą Dawida[19]. Kilka linii przejeżdżało przez getto tranzytem nie zatrzymując się na przystankach[19].
W kwietniu 1942 uruchomiono linię „0” wyłącznie dla Niemców[20]. W sierpniu 1942 w tramwajach zaczęto zatrudniać kobiety konduktorki[19].
Okres powojenny
[edytuj | edytuj kod]Przed wybuchem powstania warszawskiego eksploatowano 186 wozów tramwajowych. Spowodowane było to zarówno zniszczeniami wojennymi, brakiem części zamiennych, jak i polityką okupanta.
W trakcie powstania zniszczono lub wywieziono 590 wozów tramwajowych, zniszczono 3 podstacje, elektrownię, 5 zajezdni i warsztaty[21]. Tory zostały uszkodzone w ok. 450 miejscach na łącznej długości 12,85 km toru pojedynczego, a sieć trakcyjna została zniszczona w 80%[22]. W wielu miejscach tory zostały zasypane gruzami zburzonych budynków[22]. Wojnę przetrwało ok. 200 wozów tramwajowych[23].
Po wyzwoleniu we wrześniu 1944 prawobrzeżnej Warszawy spod okupacji niemieckiej przystąpiono do odbudowy sieci tramwajowej[22]. 20 czerwca 1945 uruchomiono pierwszą po wojnie linię tramwajową nr „1”, łączącą ul. Kawęczyńską z ul. Wiatraczną[27]. Do sierpnia kursowało już pięć linii. We wrześniu tego samego roku po uruchomieniu podstacji na Szczęśliwicach ruszyła pierwsza po lewobrzeżnej stronie miasta linia tramwajowa na Ochocie pomiędzy Okęciem a placem Starynkiewicza, a do końca roku dalszych pięć[21]. W grudniu 1945 w mieście funkcjonowało 11 linii tramwajowych obsługiwanych przez 47 wozów silnikowych i 49 doczepnych[28].
Pod koniec 1945 podjęto decyzję o przekuciu torów tramwajowych z rozstawu 1525 mm (rosyjski) na 1435 mm[29], co związane było z tym, że tramwaje dla Warszawy pochodziły z Berlina (rewindykowano 67 sztuk nieodebranych przez Warszawę z fabryk w Gdańsku i na Śląsku przed wybuchem wojny) i Wrocławia (ofiarowano 60 sztuk). Planowano normalizację rozstawów w Polsce. Prace rozpoczęto od peryferii miasta (Mokotów, Boernerowo, Koło, Żoliborz)[21]. Zakończyły się w 1950[30]. Decyzja o zmianie rozstawu torów umożliwiła przystąpienie do budowy w Konstalu w Chorzowie nowego typu wozów silnikowych oznaczonego symbolem „N”[30].
W lipcu 1946 w stołecznych tramwajach rozpoczęło pracę 20 kobiet-konduktorek[31]. W tym okresie uruchomiono wtedy zajezdnię „Żoliborz” przy ul. Słowackiego. 22 lipca 1946 r. pod wiaduktem mostu Poniatowskiego uruchomiono prowizoryczną zajezdnię „Solec”[32], która istniała do 1961 r.[33] Obsługiwała ona linie Powiśla (zjazd ul. Książęcą z placu Trzech Krzyży). 18 maja 1948 zlikwidowano zajezdnię „Rakowiec”. 10 września 1955 uruchomiono zajezdnię „Mokotów” oraz zlikwidowano zajezdnię „Puławska”[34]. 30 czerwca 1963 uruchomiono zajezdnię „Północ” oraz zlikwidowano zajezdnię „Żoliborz”.
W kwietniu 1947 roku wprowadzono obowiązkowe kolejki do tramwajów[35]. W marcu 1948 po raz pierwszy po wojnie uruchomiono tramwaje nocne[36].
W okresie powojennym następowało konsekwentne wydzielanie torowisk tramwajowych z jezdni, co usprawniło ruch. Dokonano też pewnych likwidacji wynikających z przebudowy zburzonego miasta, jak np. linii w Al. Ujazdowskich, zastąpionej trolejbusem, czy na Nowym Świecie i Krakowskim Przedmieściu, a także pętli na pl. Trzech Krzyży i zjazdu ul. Książęcą na Powiśle. We wrześniu 1973, w związku z budową Wisłostrady[37], została zlikwidowana linia tramwajowa do Wilanowa biegnąca ulicami Goworka, Spacerową, Gagarina (odcinek otwarty roku 1957, zamiast zjazdu ul. Książęcą z placu Trzech Krzyży), Czerniakowską, Powsińską i Wiertniczą. Był to trzeci szlak miejskiego transportu szynowego biegnący w to miejsce. Zastąpiła ona linię wąskotorowej kolei wilanowskiej.
W 1974 po raz pierwszy w Warszawie liczba pasażerów autobusów była większa, niż liczba pasażerów tramwajów[38].
W 1987 doszło na skrzyżowaniu ulic Wolskiej i Młynarskiej do katastrofy tramwajowej, w której zginęło 7 osób oraz było wielu rannych.
Osobny artykuł:Teraźniejszość
[edytuj | edytuj kod]W latach 1980–2009 otwarto jedynie trzy odcinki tras tramwajowych, wszystkie związane z obecną dzielnicą Bemowo. 1 sierpnia 1992 roku otwarta została budowana przez 13 lat linia Cmentarz Wolski – Osiedle Górczewska, o długości ok. 4 km trasy dwutorowej. 1 marca 1994 z Miejskich Zakładów Komunikacyjnych wyłoniono spółkę zajmującą się prowadzeniem komunikacji tramwajowej na terenie miasta Warszawy, Tramwaje Warszawskie Sp. z o.o.
31 sierpnia 1997 otwarto linię tramwajową z Koła na Nowe Bemowo. Budowa obejmowała ok. 2 km nowej trasy dwutorowej, ok. 900 m drugiego toru na istniejącej trasie do Boernerowa oraz pętlę tramwajową „Nowe Bemowo” (wyposażoną w dwa tory peronowe i jeden tor odstawczy).
21 grudnia 2005 pierwszy raz po torach wzdłuż ul. Powstańców Śląskich i al. Reymonta pojechał tramwaj specjalnej linii „P”, zaś od 2 stycznia 2006 regularnie kursują po nich linie zwykłe. Jest to pierwsza trasa tramwajowa w Warszawie z zastosowanym torowiskiem trawiastym (na części odcinka) i bezwzględnym priorytetem w ruchu dla tramwajów, a także pierwsza inwestycja tramwajowa współfinansowana z funduszy Unii Europejskiej. Trasa liczy ok. 1,9 km długości, a w ramach jej budowy przebudowano pętlę Piaski oraz pętlę Nowe Bemowo (dodatkowy tor peronowy z wyjazdem w stronę północną).
Od 16 czerwca 2007 w związku z rozpoczęciem generalnego remontu torowiska zmieniła się organizacja ruchu tramwajowego w rejonie mostu Poniatowskiego i Alej Jerozolimskich. Utrudnienia z tym związane trwały do 1 października 2007. Remont był elementem projektu modernizacji trasy tramwajowej od pętli Banacha do pętli Gocławek, współfinansowanej ze środków Unii Europejskiej.
W dniu 26 marca 2008 tramwaje elektryczne obchodziły stulecie istnienia. W tym samym roku rozpoczęto modernizację trasy tramwajowej od pętli Cm. Wolski do Dworca Wileńskiego. W ramach prac wykonany m.in. został pierwszy odcinek torowiska z dopuszczonym ruchem liniowym autobusów (od placu Bankowego do ul. Jagiellońskiej). W ramach tych prac, w 2008 r., zamknięty był dla ruchu tramwajowego fragment ul. Wolskiej, natomiast w 2009 w związku z licznymi pracami na trasie W-Z przez dłuższy czas tramwaje nie kursowały na odcinku od placu Bankowego do Dworca Wileńskiego, a także czasowo na pobliskich odcinkach, w tym na trasach prostopadłych (ulice Marszałkowska – Andersa, aleja Jana Pawła II, ulica Okopowa–Towarowa), gdzie również wymiennie prowadzone były remonty. W sierpniu 2010 ogłoszono przetarg na zaprojektowanie i budowę łącznika w ciągu ulicy Powstańców Śląskich od ul. Górczewskiej do Radiowej[39]. Łącznik ten, liczący 1,5 km i przebiegający od przystanku Bemowo-Ratusz (obecnie Metro Bemowo) do przystanku Radiowa, został otwarty 14 lutego 2015[40].
W fazie projektowania znajdował się odcinek trasy tramwajowej na Tarchominie wzdłuż ulic Projektowanej i Światowida; odcinek na Trasie Mostu Północnego został zbudowany w ramach przetargu prowadzonego przez Zarząd Miejskich Inwestycji Drogowych w Warszawie, jako jeden z elementów trasy mostowej. W dniu 21 stycznia 2013 nastąpiło otwarcie pierwszego etapu trasy tramwajowej na Tarchomin. Uruchomiono obsługiwaną dwukierunkowymi tramwajami SWING Duo linię numer 2, kursującą między krańcami Metro Młociny i Stare Świdry. W dniu 24 grudnia 2014 przedłużono linię od przystanku Stare Świdry do pętli Tarchomin Kościelny, gdzie początkowo dojeżdżała tylko linia numer 2, następnie skierowano tam również linię numer 17 (przeniesiono pętlę z Metra Młociny). W dniu 27 lutego 2017 r. otwarto kolejne przedłużenie linii 2 na Tarchominie o 1,5 km do przystanku Nowodwory. Ze względu na brak pętli trasa obsługiwana jest wagonami dwukierunkowymi Pesa Jazz.
W 2019 na terenie zajezdni Mokotów otwarto Izbę Tradycji Tramwajów Warszawskich[41]. 5 maja 2020 podpisano umowę na projekt i budowę linii tramwajowej wzdłuż ulicy Gagarina wraz z kolektorem kanalizacyjnym Mokotowskim Bis pod jezdnią ulicy[42].
4 września 2021 roku linię na Białołęce wydłużono o 1,3 km od krańca Nowodwory wzdłuż ulicy Światowida do pętli Winnica, położonej po wschodniej stronie skrzyżowania z ulicą Dionizosa. Skierowano tam linie 2 i 17. Nowa pętla została przystosowana do obsługi także pojazdów jednostronnych[43]. W 2021 roku na 60% skrzyżowań, przez które przejeżdżały tramwaje, działała tzw. zielona fala (system wykrywa nadjeżdżający tramwaj i przełącza sygnalizację na skrzyżowaniu tak, aby nie czekał na zmianę świateł)[44]. Planowane było dalsze zwiększanie ilości skrzyżowań z tzw. zieloną falą.
29 marca 2022 podpisano umowę na budowę linii tramwajowej do Wilanowa, obejmującą odbudowę torowiska wzdłuż ulic Goworka i Spacerowej oraz budowę nowej linii wzdłuż ulic Belwederskiej, Sobieskiego i al. Rzeczypospolitej wraz z odgałęzieniem wzdłuż ulicy św. Bonifacego na Stegnach, a także połączenie trasy z budowaną w ramach oddzielnego kontraktu linią wzdłuż ulicy Gagarina[45]. Budowana była również nowa zajezdnia tramwajowa na Annopolu, która miała obsługiwać m.in. nowe tramwaje marki Hyundai[46]. Tramwaje Warszawskie planowały kolejne inwestycje m.in. do Dworca Zachodniego, wzdłuż ulic Rakowieckiej i Bitwy Warszawskiej 1920 roku, na Gocław, wzdłuż ulicy Modlińskiej oraz tzw. trasę na Zieloną Białołękę, jednak z powodu braku pieniędzy zostały one odłożone w czasie[47].
W październiku 2023 roku podpisano umowę na budowę linii tramwajowej wzdłuż ulicy Rakowieckiej na odcinku pomiędzy ulicą Puławską a aleją Niepodległości o długości ok. 1 km[48]. W lutym 2024 roku podpisano umowę na budowę linii tramwajowej wzdłuż ulicy Bitwy Warszawskiej 1920 r. do dworca Warszawa Zachodnia o długości ok. 1,6 km[49].
5 marca 2024 roku została oddana do użytku nowo wybudowana trasa tramwajowa wzdłuż ulicy Kasprzaka na odcinku pomiędzy ulicami Skierniewicką i Wolską, wraz z umieszczoną w wykopie tramwajową częścią przebudowanego wolskiego węzła komunikacyjnego znajdującego się u zbiegu ulic Kasprzaka, Wolskiej i Redutowej[50]. Natomiast 25 marca zostało oddane do użytku zmodernizowane torowisko wzdłuż ulicy Wolskiej na odcinku pomiędzy ulicami Elekcyjną i Kasprzaka, które zostało przeniesione z północnej strony drogi na pas rozdzielający jezdnie[51][52].
14 maja 2024 roku został oddany do użytku nowy odcinek linii tramwajowej o długości ok. 2 km od ulicy Puławskiej, wzdłuż ulic Goworka, Spacerowej i Gagarina do krańca Sielce. Był to pierwszy udostępniony do ruchu odcinek w ramach budowanej trasy do Wilanowa[53].
Linie tramwajowe
[edytuj | edytuj kod]Oznaczenia linii tramwajowych
[edytuj | edytuj kod]Numer | Przeznaczenie | Liczba linii | Uwagi |
---|---|---|---|
1 – 39 | Linie zwykłe | 26 | Kursują codziennie w godzinach od około 4:00 do około 0:00. Wyjątkiem jest linia 14, która kursuje od poniedziałku do soboty w godzinach od około 6:00 do około 22:00, a w niedziele i święta od około 8:00 do około 22:00. Wyjątkiem jest linia 36 która jest obsługiwana taborem zabytkowym, w okresie od pierwszego weekendu maja do ostatniego weekendu czerwca jeździ tylko w soboty, niedziele i dni wolne od pracy co oznacza, że można zakwalifikować ją częściowo do linii okresowej. Linia 25 kursuje wyłącznie w dni powszednie |
40-49 | Linie okresowe | - | Kursują tylko w wybrane dni tygodnia i/lub godziny |
50-59 | Zakres wolny | - | Dawniej zakres ten przeznaczony był dla trolejbusów, obecnie dla nocnych linii tramwajowych |
60-69 | Zakres wolny | - | Dawniej zakres przeznaczony dla trolejbusów |
70-79 | Linie zastępcze i uzupełniające | - | Uruchamiane na specjalne okoliczności lub na czas remontów oraz wyłączeń z ruchu na danym odcinku komunikacji szynowej |
80-99 | Zakres wolny | - | |
Cx | Linie cmentarne | - | Kursują jedynie w okresie dnia Wszystkich Świętych, zapewniając dojazd do stołecznych nekropolii |
Uruchamiane są także linie specjalne obsługiwane taborem zabytkowym, np.:
D na Dzień Dziecka
W na Wielkanoc, 1 Sierpnia, Walentynki
M na Mikołajki
T jako atrakcja turystyczna
Układ linii tramwajowych
[edytuj | edytuj kod]Stan na 14 maja 2024 roku
Pętle i krańce
[edytuj | edytuj kod]Zestawienie zawiera istniejące pętle oraz rozjazdy, na których tramwaje dwukierunkowe mogą zmieniać kierunek jazdy.
Nazwa | Lokalizacja | Typ | Linie | Schemat | Zdjęcie | Liczba torów postojowych |
---|---|---|---|---|---|---|
Aleja Zieleniecka | al. Zieleniecka / ul. Zamoyskiego | Pętla | brak | 2 | ||
Annopol | ul. Annopol / ul. Wenecka | Pętla | 1, 3, 25 | 4 | ||
Banacha | ul. Banacha / ul. Pawińskiego | Pętla | 1, 25, 35 | 3 + 1 tor odstawczy | ||
Boernerowo | ul. Kaliskiego / ul. Westerplatte | Pętla | 20 | 1 | ||
Cmentarz Wolski | ul. Fort Wola / ul. Wolska | Pętla | 11, 13, 27 | 3 | ||
Czynszowa | ul. Czynszowa / ul. Równa | Kryterium uliczne | 23 | 2 | ||
Dworzec Wschodni (Kijowska) | ul. Kijowska / al. Tysiąclecia | Pętla | 28 | 1 | ||
Gocławek | ul. Grochowska / ul. Olszynki Grochowskiej | Pętla | 3, 6, 9, 24 | 3 | ||
Kawęczyńska-Bazylika | ul. Kawęczyńska / ul. Otwocka | Pętla | 7, 13 | 2 | ||
Kielecka | ul. Rakowiecka / ul. Łowicka | Pętla | 33 | 1 | ||
Koło | ul. Dywizjonu 303 / ul. Księcia Janusza | Pętla | brak | 3 | ||
Marymont-Potok | ul. Mickiewicza / ul. Potocka | Pętla | 15 | 2 | ||
Metro Marymont | ul. Słowackiego / ul. Potocka | Pętla | 17 (kursy skrócone), 27 | 3 | ||
Metro Młociny | ul. Nocznickiego / ul. Kasprowicza | Pętla | 2, 6, 26, 33 | 6 | ||
Metro Wierzbno | ul. Woronicza / al. Niepodległości | Rozjazd | 31 | 1 | ||
Metro Wilanowska | ul. Puławska / al. Niepodległości | Pętla | brak | 2 | ||
Nowe Bemowo | ul. Powstańców Śląskich / ul. Oławska | Pętla | 11 (kursy wydłużone), 23, 24 | 3 | ||
Osiedle Górczewska | ul. Górczewska / ul. Doroszewskiego | Pętla | 10, 28 | 5 | ||
P+R Aleja Krakowska | al. Krakowska / ul. Malownicza | Pętla | 7, 9, 15 | 3 | ||
Piaski | ul. Galla Anonima / ul. Broniewskiego | Pętla | 22, 35 | 2 | ||
PKP Służewiec | ul. Marynarska / ul. Suwak | Pętla | 17, 18, 31 | 3 | ||
Plac Narutowicza | ul. Grójecka / ul. Filtrowa | Pętla | 1 (kursy skrócone), 36 | 4 | ||
Plac Starynkiewicza | ul. Lindleya / ul. Nowogrodzka | Pętla | brak | 2 | ||
Sielce | ul. Gagarina / ul. Czerniakowska / al. Polski Walczącej | Terminal krańcowy | 11 | 2 | ||
Ratuszowa-ZOO | ul. Jagiellońska / ul. Ratuszowa | Pętla | brak | 2 | ||
Rondo Daszyńskiego | ul. Prosta / ul. Towarowa | Rozjazd | brak | brak | ||
Tarchomin Kościelny | ul. Światowida / ul. Mehoffera | Pętla | 2 (kursy skrócone),
17 (kursy skrócone) |
2 | ||
Twardowska | ul. Marymoncka / ul. Twardowska | Pętla | brak | 1 | ||
Wiatraczna | ul. Grochowska / al. Stanów Zjednoczonych / al. Waszyngtona | Pętla | 9 (kursy skrócone), 22, 26 | 4 | ||
Winnica | ul. Światowida / ul. Dionizoza | Pętla i terminal czołowy | 2, 17 | 1 przelotowy
2 odstawcze | ||
Woronicza | ul. Woronicza / ul. Marzanny | Pętla | brak | 1 | ||
Wyścigi | ul. Puławska / ul. Rzymowskiego | Pętla | 4, 10 | 3 | ||
Żerań FSO | ul. Jagiellońska / ul. Toruńska | Pętla | 18, 20 | 3 | ||
Żerań Wschodni | ul. Annopol / ul. Daniszewska | Pętla | 1(kursy wydłużone), 4 | 3 |
Cała sieć przystosowana jest do obsługi taboru jednokierunkowego, umożliwiając tramwajom zawracanie za pomocą pętli. Do 23 grudnia 2014 wyjątkiem był kraniec Stare Świdry, który jako jedyny przystosowany był do obsługi wyłącznie tramwajów dwukierunkowych – zastosowane zostały tam rozjazdy nakładkowe. Po wydłużeniu trasy tramwajowej do pętli Tarchomin Kościelny rozjazd został zdemontowany. W kolejnych latach, wraz ze wzrostem udziału taboru dwukierunkowego, na sieci zaczęto instalować stałe rozjazdy między torami. Znajdują się one na ulicy Prostej (kraniec Rondo Daszyńskiego) oraz na ulicy Woronicza (kraniec Metro Wierzbno). W najbliższych latach planowana jest budowa kolejnych. Oprócz tego rozjazdy nakładkowe są regularnie wykorzystywane przy okazji remontów i wyłączeń fragmentów sieci tramwajowej z ruchu lub rozbudowy sieci – na ulicy Światowida (kraniec Nowodwory) oraz na ulicy Marynarskiej (kraniec Domaniewska).
Za pętle mogą posłużyć także zajezdnie, na terenie których tramwaj zawraca bez zatrzymania się (pierwszy i ostatni przystanek ma przed zajezdnią). Takie rozwiązanie było stosowane na przykład przy budowie Trasy Mostu Północnego, kiedy to linia nr 5 zawracała na terenie zajezdni Żoliborz.
Tabor
[edytuj | edytuj kod]Tramwaje niskopodłogowe[54]
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Producent | Eksploatacja w Warszawie od | Niska podłoga | Liczba wagonów |
---|---|---|---|---|---|
142N | Hyundai Rotem | 2023 | 100% | 20[55] | |
141N | Hyundai Rotem | 2022 | 100% | 18[55] | |
140N | Hyundai Rotem | 2021[56] | 100% | 85[57][58] | |
134N[59] | Pesa | 2015[60] | 100% | 30 | |
128N[61][62] | Pesa | 2014 | 100% | 50 | |
120Na Duo[63] | Pesa | 2012 | 100% | 6 | |
120Na | Pesa | 2010 | 100% | 180 | |
120N | Pesa | 2007 | 100% | 15 | |
116Na/3[64] | Konstal | 2018 (rok modernizacji) | 61% | 2 | |
116Na/1 | Konstal | 1999 | 61% | 25 | |
116Na | Konstal | 1999 | 61% | 2 | |
112N | Konstal | 1996 | 24% | 1 | |
Razem: | 434 | ||||
Udział składów niskowejściowych i niskopodłogowych: | 71,2% |
Tramwaje wysokopodłogowe[54]
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Producent | Eksploatacja w Warszawie od | Liczba wagonów | Liczba składów |
---|---|---|---|---|---|
123N | HCP | 2007 | 30 | 15 | |
105N2k/2000 | Konstal | 2001 | 62 | 31 | |
105N2k | Konstal | 1995–2001 | 43 | 20 + 3 odstawione | |
105Nm | Konstal | 1996–1997 | 14 | 7 | |
105Nf | Konstal | 1994 | 44 | 22 | |
105Nb/e | Konstal | 1994 | 4 | 2 | |
105Ne | Konstal | 1993–1994 | 18 | 9 | |
105Ng | Konstal | 1993 | 2 | 1 | |
105Nb | Konstal | 1992–1993 | 4 | 2 | |
105Ni | Konstal | 1992 | 28 | 14 | |
105Na | Konstal | 1984 | 93 | 46 + 1 odstawiony | |
Razem: | 342 | 169 + 4 odstawione |
Tramwaje zabytkowe[65][66]
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Producent | Rok produkcji | Numery inwentarzowe | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|
A | Falkenried[67] | 1906 | 43 | ||
C | Lilpop, Rau i Loewenstein | 1925 | 257 | ||
Lw | Linke-Hoffman Werke | 1925 | 541 | ||
W | Warsztaty Główne (Zakład Naprawy Tramwajów) | 1928 | 2204 | ||
K | Gdańska Fabryka Wagonów | 1940 | 403-1[68] | ||
Wspólnota Interesów Katowice | 1940 | 445 | |||
Wspólnota Interesów Katowice | 1940 | 446 | |||
Gdańska Fabryka Wagonów | 1940 | 2400 | Oficjalnie wagon historyczny, jednak nadal używany jako gospodarczy. | ||
Gdańska Fabryka Wagonów | 1940 | 3909 | Dawny gospodarczy o nr S-9, ma zostać przywrócony do stanu, w jakim wagony tego typu kursowały w Berlinie. | ||
N | Konstal | 1949 | 607 | ||
Konstal | 1953 | 716 | |||
Konstal | 1951 | 734[69] | |||
Konstal | 1955 | 775 | W styczniu 2011 r. sprowadzony z Bielska-Białej, oczekuje na remont. | ||
4NJ | Konstal | 1957 | 838 | ||
4N1 | Konstal | 1961 | 873 | ||
ND | Sanowag | 1951 | 1620 | ||
Konstal | 1955 | 1727 | W trakcie remontu. | ||
4ND | Konstal | 1961 | 1811 | ||
4EGTW | Credé | 1956 | 205 | Oczekuje na remont. | |
13N | Konstal | 1959 | 503 | ||
13N | Konstal | 1967 | 407 | ||
13NS | Konstal | 1968 | 534 | Oczekuje na remont. | |
13N | Konstal | 1968 | 535 | Dawny 13NSD, w latach 1996–2018 nr 588. Oczekuje na remont. | |
Konstal | 1968 | 642 | |||
Konstal | 1969 | 795 | |||
13N | Konstal | 1969 | 821+818 | ||
102N | Konstal | 1969 | 5 | ||
102Na | Konstal | 1971 | 42 | Oczekuje na remont. | |
105Na[70] | Konstal | 1975 | 1000 | ||
105Na[70] | Konstal | 1975 | 1001 | ||
105Na | Konstal | 1990 | 1006 | Wagon promocyjny[71] | |
105Na | Konstal | 1988 | 1252+1251 | Skład przywrócony do stanu z lat 80., nadal jednak eksploatowany na zwykłych liniach. |
Tramwaje wycofane z eksploatacji[72]
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Producent | Lata produkcji | Lata eksploatacji liniowej w Warszawie | Numery taborowe | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|---|
wagony silnikowe | ||||||
A | Falkenried (1-12, 14-112, 114-132, 203, 204)
MAN (133-202) |
1906-1912 | 1908-1958 | 1-12, 14-112, 114-204 | ||
B | Falkenried | 1914 | 1914-1953 | 205-212, 214-240 | ||
C | Lilpop, Rau i Loewenstein | 1925 | 1925-1956 | 241-270 | ||
D | Zieleniewski | 1925-1926 | 1925-1966 | 271-310 | ||
E | Lilpop, Rau i Loewenstein | 1928 | 1928-1955 | 311, 312, 314-321 | ||
F | Gdańska Fabryka Wagonów (322-347)
Lilpop, Rau i Loewenstein (348-370) |
1929-1930 | 1929-1968 | 322-370 | ||
G | Scemia | 1932 | 1933-1944 | 371 | ||
H | Wspólnota Interesów Katowice | 1936-1937 | 1936-1968 | 372-390 | ||
J | Wspólnota Interesów Katowice | 1938 | 1938-1968 | 391-402 | ||
? | Zakład Budowy Maszyn Mytishchi | 1911-1913 | 1943-1944 | 1-6[73][74] | Dwa wagony silnikowe ściągnięte w 1943 r. przez Niemców z Pskowa z przeznaczeniem do obsługi linii dla pracowników Ostbahnu. Posiadały malowanie kremowo-zielone. Losy wagonów po wybuchu Powstania Warszawskiego są nieznane[74]. | |
H | Zakład Budowy Maszyn Mytishchi/UKWZ | 1930-1934 | 1943-1944 | Cztery wagony silnikowe ściągnięte w 1943 r. przez Niemców z Pskowa z przeznaczeniem do obsługi linii dla pracowników Ostbahnu. Posiadały malowanie kremowo-zielone. Po wojnie jeden z nich przebudowano na doczepny typu M, losy pozostałych są nieznane[74]. | ||
K | Gdańska Fabryka Wagonów (403-420)
Wspólnota Interesów Katowice (421-453) |
1940 | 1946-1975 | 403-453 | Do 1945 roku wagony kursowały w Berlinie. | |
L | Falkenried | 1901 | 1946-1955 | 500-525 | Sprowadzone z Wrocławia.
Wagon nr 500 to był wagon-żłobek, kursował w latach 1949–1958.[75] | |
Lw | Linke-Hoffman Werke | 1925-1929 | 1949-1968 | 526-540 | Sprowadzone z Wrocławia.
Obecny wagon zabytkowy o nr 541 nigdy nie kursował liniowo w Warszawie, w latach 90. został sprowadzony z Wrocławia i nadano mu nr 541.[76] | |
N | Konstal | 1949-1956 | 1949-1969 | 601-816, 818-822 | ||
4N | Konstal | 1956-1961 | 1956-1969 | 817, 823-837, 839-878 | ||
4Nj | Konstal | 1957 | 1957-1966 | 838 | ||
PN | Zakład Naprawy Tramwajów | 1962-1963 | 1962-1970 | 0-601 – 0-611 | Zbudowane na bazie wagonów N i ND. | |
Tatra T1 | ČKD | 1955 | 1956-1968 | 501, 502 | ||
13N | Konstal | 1959-1969 | 1961-2012 | 1-500, 503-840[77] | [78] | |
105N | Konstal | 1975-1976 | 1975-1993 | 1000-1099 | W latach 1982–1993 większość wagonów przebudowano na 105Na. | |
wagony doczepne | ||||||
P1 | ? | 1923-1924 | 1923-1936 | ? | Przebudowane z wagonów konnych, powstało 13 sztuk[79]. | |
P2 | Györ | 1908 | 1908-1932 | 1003-1007 | Przebudowane z wagonów konnych. | |
P3 | Györ | 1908 | 1908-?[80] | 1001, 1002, 1008-1010 | Przebudowane z wagonów konnych. | |
P4 | Falkenried | 1908 | 1908-1952/1956 | 1011, 1012, 1014-1021 | ||
P5 | Györ | 1908-1909 | 1908-1950 | 1022-1040 | Przebudowane z wagonów konnych. | |
P6 | Falkenried (1041-1064)
MAN (1065-1080) |
1909, 1913 | 1909-1955/1957 | 1041-1080 | ||
P7 | Gostyński | 1922-1923 | 1922-1950 | 1081-1100 | ||
P8 | Breda | 1924 | 1924-1952/1956 | 1101-1112, 1114-1116 | ||
P9 | Ateliers Metalurgiques Nivelles (1117-1131)
Usines Ragheno Malines (1132-1146) |
1924-1925 | 1924-1952/1956 | 1117-1146 | ||
P10 | Zakłady Ostrowieckie (1147-1206)
Zieleniewski (1207-1212, 1214-1237) |
1926 | 1926-1962 | 1147-1212, 1214-1237 | ||
P11 | Gdańska Fabryka Wagonów | 1928 | 1928-1966 | 1238-1243 | ||
P12 | Zieleniewski | 1929 | 1929-1955 | 1244-1257 | ||
P13 | Warsztaty Główne (Zakład Naprawy Tramwajów) | 1929 | 1929-1942/1944 | 1258 | ||
P14 | Lilpop, Rau i Loewenstein | 1929-1930 | 1929-1968 | 1259-1298 | ||
P15 | Gdańska Fabryka Wagonów (1299-1303, 1339-1366)
Lilpop, Rau i Loewenstein (1304-1308) Wspólnota Interesów Katowice (1309-1338) |
1932-1940 | 1932-1975 | 1299-1366 | ||
P16 | Carl Weyer | 1911 | 1941-1950 | 1601-1619 | Sprowadzone z Düsseldorfu. | |
P17(I) | Warsztaty Główne (Zakład Naprawy Tramwajów) | 1943-1944 | 1943-1944 | 1700-170x[81] | Przebudowane z nadwozi autobusów marek Zawrat i Chevrolet. | |
P17(II) | Linke-Hoffman Werke | ? | 1946-1956 | 1401-1435 | Sprowadzone z Wrocławia.
Tramwaje z tej grupy to w rzeczywistości były cztery różne rodzaje wagonów, oznaczone wspólnym typem. | |
P18 | Lowa | 1950-1951 | 1951-1954 | 1800-1815 | ||
M | Zakład Budowy Maszyn Mytishchi/UKWZ | ? | 1943-ok.1950 | 1081[82] | Jedyny ocalały po wojnie spośród czterech wagonów doczepnych ściągniętych w 1943 r. przez Niemców z Pskowa z przeznaczeniem do obsługi linii dla pracowników Ostbahnu.
Kursujący po wojnie wagon 1081 został przebudowany z silnikowego typu H[83][84][74]. | |
ND | Konstal (1501-1510, 1530-1565, 1576-1593, 1621-1630, 1639-1795, 1800-1809)
Sanowag (1511-1529, 1566-1575, 1594-1620, 1631-1638) |
1949-1956 | 1949-1969 | 1501-1795, 1800-1809 | ||
4ND | Konstal | 1957-1958, 1961 | 1957-1967 | 1810-1867 |
Tramwaje gospodarcze[85]
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Numery taborowe | Przeznaczenie | Uwagi |
---|---|---|---|---|
K | 21xx, 22xx, 24xx, P-xx, S-xx | szlifierka, solarka, pług, spawarka, transportowy i inne | Wagony przerabiane w latach 60. i 70. z tramwajów liniowych typu K, o różnym zastosowaniu. | |
13N | 12, 53, 402, 2412 | transportowy | Cztery podobne wagony (po jednym w każdej zajezdni) z tylną częścią przeznaczoną do transportu np. części do tramwajów. Wagon 12 (na zdjęciu) jako jedyny posiada dźwig ułatwiający załadunek. | |
13N | 388 | wagon pomiarowy sieci trakcyjnej | ||
105Na | 1022 | laboratorium | Wagon służący do testowania i diagnostyki aparatury do wagonów tramwajowych[86]. | |
PT 08-16 M | P1 | podbijarka torowa | ||
SF-50 | S1 | szlifierka szyn | ||
4NA-DT | 9001-9006 | uniwersalny | Wagony wykorzystywane do różnych celów, zakupione w celu częściowego zastąpienia starych tramwajów technicznych na bazie typu K. | |
1, 2 | lokomotywka | Lokomotywki zbudowane na podwoziach wagonów tramwajowych, służące do przetaczania wagonów kolejowych na terenie Zakładu Energetyki Trakcyjnej i Torów. |
Oprócz powyższych tramwajów, używane są też wagony doczepne do przewozu np. szyn lub tłucznia oraz różnego rodzaju samochody (niektóre z możliwością jazdy po szynach) służące np. do holowania tramwajów po awarii.
Tramwaje testowe[87]
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Miasto | Numer taborowy | Okres wypożyczenia | Linie, na których kursował | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|---|
GT6N | Brema | 801 | 21.09.1992-25.09.1992 | 36 | Prototyp pierwszego wagonu całkowicie niskopodłogowego, który był na testach w wielu europejskich miastach. | |
GT6N | Berlin | 1004 | 04.03.1996-30.01.1997 | 16, 36 | ||
1001 | 17.03.2001-27.03.2001 | 36 | ||||
NGT8D | Magdeburg | 1318 | 20.06.1996-02.07.1996 | 7 | ||
1340 | 08.12.2000-09.01.2001 | 7 | W dniu 20.12.2000 wagon wykoleił się środkowym wózkiem na terenie zajezdni Praga, w wyniku którego doznał niewielkich uszkodzeń. | |||
Cityrunner | Graz | 661 | 09.06.2001-15.06.2001 | 4 | ||
4NBWE | Rostock | 860 | 26.06.2001-28.06.2001 | – | Ze względu na niedopasowanie obręczy kół do warszawskich szyn i ryzyko wykolejenia, odbyła się tylko prezentacja na terenie zajezdni Mokotów w dniu 27.06, wagon przejechał kilkadziesiąt metrów w składzie z wozem 105N2k/2000 nr 2078. |
Tramwaje zabytkowe wypożyczane z innych miast
[edytuj | edytuj kod]Ilustracja | Typ | Miasto | Numer taborowy | Okres wypożyczenia | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|
SN4 | Kraków | 151 | 24.05.2023-11.10.2023 | Wypożyczony w zamian za wagon N nr 607[88][89] | |
GT6 | Kraków | 187 | od 05.2024 | Wypożyczony w zamian za wagon 13N nr 503[90] |
Statystyka[54]
[edytuj | edytuj kod]Typ wagonu | Zakład Eksploatacji Tramwajów | Razem | |||
---|---|---|---|---|---|
R-1 | R-2 | R-3 | R-4 | ||
105Na | – | – | – | 14 | 14 |
105N po NG3 | 4 | 52 | 42 | 58 | 156 |
105Nf | – | 4 | – | – | 4 |
105Nm | – | – | 4 | – | 4 |
105Ni | 28 | – | – | – | 28 |
105N2k | 43 | – | – | – | 43 |
105N2k/2000 | -- | – | 62 | – | 62 |
112N | 1 | – | – | – | 1 |
116N | – | 1 | – | – | 1 |
116Na | – | 2 | – | – | 2 |
116Na/1 | – | 26 | – | – | 26 |
120N | – | – | 15 | – | 15 |
120Na | 34 | 40 | 47 | 59 | 180 |
120NaDuo | – | – | – | 6 | 6 |
123N | 30 | – | – | – | 30 |
128N | 15 | – | 20 | 15 | 50 |
134N | 18 | 12 | – | – | 30 |
140N | – | – | 50 | 35 | 85 |
141N | – | – | – | 18 | 18 |
142N | – | – | – | 20 | 20 |
Razem | 173 | 137 | 240 | 225 | 775 |
Numeracja[91]
[edytuj | edytuj kod]Typ wagonu | Numery inwentarzowe |
---|---|
105Na | 1251, 1252, 1281-1286, 1289, 1290, 1339, 1340 |
105N po NG3 | 1293-1338, 1341, 1343-1346, 1349-1362, 1365-1374, 1377-1381, 1383-1385, 1387-1389, 1393-1414, 1415-1440, 1443-1452, 1455-1458, 1463-1470 |
105Nf | 1441, 1442, 1453, 1454 |
105Ni | 1363–1364, 1386, 1390–1392, 2006–2023, 2028-2029, 2038–2039 |
105Nm | 1459–1462 |
105N2k | 2024-2027, 2030–2035, 2037, 2040-2046, 2048–2064, 2066-2073 |
105N2k/2000 | 2074–2135 |
112N | 3001 |
116N | 3002 |
116Na | 3003–3004 |
116Na/1 | 3005–3030 |
120N | 3101–3115 |
120Na | 3116–3295 |
120NaDuo | 3501–3506 |
123N | 2136–2165 |
128N | 3601–3650 |
134N | 3801–3830 |
140N | 4201-4285 |
141N | 4101-4118 |
142N | 4001-4020 |
Tabor
[edytuj | edytuj kod]Obecnie spółka Tramwaje Warszawskie posiada 529 składów. 59% z nich to pojazdy niskopodłogowe[92]. Linie: 6, 27 oraz 28 obsługiwane są głównie przez pojedyncze wagony (tzw. solówki). Resztę linii obsługują składy dwuwagonowe lub pojazdy przegubowe. 18 sierpnia 2007 na jedną z brygad linii Z-9 wyjechał po raz pierwszy po trzynastu latach przerwy skład złożony z trzech wagonów. Od 20 sierpnia 2016 r. składy trójwagonowe nie kursują już w Warszawie (ostatni raz wyjechały 19 sierpnia na linię 31).
W dniu 22 sierpnia 2008 ogłoszony został dwustopniowy przetarg na dostawę 186 wagonów całkowicie niskopodłogowych o pojemności 200/250 pasażerów (w zależności od przyjętego standardu podróży pasażerów stojących), tj. odpowiadających 186 składom dwuwagonowym tramwajów wysokopodłogowych. 155 tramwajów przeznaczonych jest na wymianę istniejącego taboru typu 13N i dużą część 105N, 31 – do obsługi nowej trasy przez Most Północny na Tarchomin. Szacowana wartość kontraktu to niemal 1,5 mld złotych netto.
13 czerwca 2010 pierwszy z nowo zamówionych składów typu 120Na Swing wyjechał na trasę. Według danych producenta kolejny Swing ma się pojawić w Warszawie w połowie lipca, a do końca roku dotrą 33 składy, a do Euro 2012 – 120[93]. 31 grudnia 2012 był ostatnim dniem eksploatacji wagonów typu 13N. W tym dniu uruchomiono również specjalną linię obsługiwaną przez te wagony.
1 czerwca 2012 roku, spółka ogłosiła przetarg na dostawę 45 fabrycznie nowych dwukierunkowych tramwajów. Przetarg wygrała Pesa oferując tramwaj z nowej rodziny Jazz (128N). Tramwaje mają dotrzeć do stolicy w latach 2014–2015.
3 lipca 2013 roku, został rozpisany przetarg na dostawę 30 nowych tramwajów, tym razem mają być krótsze (mają mieć maksymalnie 22 metry)[94].
21 listopada 2013 roku dostarczono ostatniego ze 186 Swingów, tym samym kończąc tzw. kontrakt stulecia.
Tramwaje Warszawskie podpisały umowę z firmą Hyundai Rotem na dostawę łączną 213 tramwajów. Wersja podstawowa zakłada 123 wagony (w zakres wchodzi 85 tramwajów dwukierunkowych i 18 jednokierunkowych o długości 32,5 m oraz 20 krótszych, o długości 24 m). Opcja na 90 tramwajów zakłada domówienie 45 składów dwukierunkowych i 45 jednokierunkowych o długości 32,5 metra. Te tramwaje będą o 2 metry dłuższe niż eksploatowane teraz tramwaje Pesa 120N. Planowane dostawy mają nastąpić od 2021 roku.
- w roku 2006 zamówiono 15 nowych niskopodłogowych tramwajów Pesa 120N. Dotarły one w 2007 roku;
- w roku 2009 zamówiono 186 nowych niskopodłogowych tramwajów Pesa 120Na. Dostawa rozpoczęła się w 2010 roku, a zakończyła się w 2013;
- w roku 2013 zamówiono 45 nowych niskopodłogowych, dwukierunkowych tramwajów Pesa 128N. Dostawa rozpoczęła się w roku 2014, a zakończyła w 2015 roku;
- w roku 2013 zamówiono 30 nowych niskopodłogowych tramwajów Pesa 134N. Dostawa rozpoczęła się pod koniec 2014 a zakończyła w 2015 roku[96];
- w roku 2014 zamówiono 5 nowych niskopodłogowych, dwukierunkowych tramwajów Pesa 128N. Dostawa w 2015 roku.
Razem Tramwaje Warszawskie od stycznia 2016 roku są w posiadaniu 311 tramwajów niskopodłogowych na 418 wysokopodłogowych z których zestawione są 202 składy dwuwagonowe i 14 solówek.
Zajezdnie tramwajowe
[edytuj | edytuj kod]Istniejące
[edytuj | edytuj kod]Zajezdnia | Adres | Ilustracja | Rok uruchomienia | Obsługiwane linie |
---|---|---|---|---|
ZRP R-1 Wola | ul. Młynarska 2 | 1903 | 9, 10, 11, 13, 14, 20, 23, 24, 26, 27, 28 | |
ZRP R-2 Praga | ul. Kawęczyńska 16 | 1925 | 3, 6, 7, 9, 13, 22, 23, 24, 25, 26, 28 | |
ZRP R-3 Mokotów | ul. Woronicza 27 | 1955 | 1, 4, 7, 9, 10, 11, 14, 15, 17, 18, 25, 31, 33, 35 | |
ZRP R-4 Żoliborz | ul. Zgrupowania AK Kampinos 10 | 1963 | 1, 2, 4, 6, 11, 15, 17, 18, 22, 24, 26, 28, 33, 35 |
W budowie
[edytuj | edytuj kod]Nieistniejące
[edytuj | edytuj kod]Zajezdnia | Adres | Lata istnienia | Zdjęcie | Uwagi |
---|---|---|---|---|
Inżynierska | ul. Inżynierska 6 | 1883–1908 | Zamknięta wraz z zakończeniem eksploatacji tramwajów konnych. W późniejszych latach budynek służył m.in. jako zajezdnia autobusowa[97] | |
Muranów | ul. Sierakowska 8 | 1881–1944 | ||
Mokotów | ul. Puławska 15 | 1882–1955 | Przejęcie obsługi przez R-3 Mokotów | |
Rakowiec | ul. Opaczewska 35 | 1930–1948 | Zlikwidowana wraz z tramwajami szerokotorowymi | |
Solec | ? | 1946–1950 | Zajezdnia prowizoryczna, zamknięta w 1950 roku wraz z likwidacją tramwajów szerokotorowych, faktycznie zlikwidowano ją w 1961 roku | |
Żoliborz (Buraków) | ul. Słowackiego | 1946–1963 | Przejęcie obsługi przez R-4 Północ (obecnie Żoliborz) |
Warszawski Tramwaj Wodny
[edytuj | edytuj kod]Warszawa jest jednym z siedmiu (obok Bydgoszczy, Poznania, Szczecinka, Gdyni, Gdańska i Krakowa) miast w Polsce, które posiadają tramwaj wodny. W 2006 Warszawski Tramwaj Wodny stanowiły dwa nieduże rzeczne statki wycieczkowe (w 2005 jeden – Wars), które kursowały po Wiśle w okresie letnim. Ich trasa zaczyna się przy Starym Mieście, a kończy na Przyczółku Czerniakowskim. Statki te podlegają zarządowi Tramwajów Warszawskich i dlatego właśnie nazywane są tramwajami wodnymi.
Warszawski Omnibus Konny
[edytuj | edytuj kod]Warszawski Omnibus Konny to zabytkowy środek transportu przypominający tramwaj, lecz nie poruszający się po torach. Kursuje on na terenie Śródmieścia Warszawy w okresie wakacyjnym.
Omnibus kursował po stolicy od 1836 do 1881 i został zastąpiony przez tramwaje konne. W 2005 omnibusy powróciły na stołeczne ulice jako atrakcja turystyczna. Żaden z obecnie eksploatowanych omnibusów nie jest jednak dokładną repliką pojazdów z XIX wieku.
Inne informacje
[edytuj | edytuj kod]- W 2018 w granicach miasta znajdowało się 577 przystanków tramwajowych[98].
- Standardową częstotliwością linii tramwajowych w Warszawie jest co 8 minut w szczycie, co 12 minut poza szczytem, co 15 w soboty i w święta, oraz co 20 minut wczesnym rankiem i późnym wieczorem.
- Najczęściej kursującymi liniami tramwajowymi są:
- • co 2–4 minuty w szczycie, co 6 minut poza szczytem oraz co 7-8 w soboty i święta:
- – 2 Metro Młociny – Winnica (największa częstotliwość na odcinku Metro Młociny – Tarchomin Kościelny)
- • co 3 minuty w szczycie, 6 minut poza szczytem oraz co 15 w soboty i święta
- Obecnie najkrótsza linia w Warszawie to linia 31, ma tylko 10 przystanków: Metro Wierzbno, Telewizja Polska, Samochodowa, Woronicza, Konstruktorska, Domaniewska, Rondo Unii Europejskiej, Postępu, Wynalazek i PKP Służewiec.
- W całej historii Tramwajów Warszawskich linią-rekordzistką pod względem krótkości trasy była linia 5, obsługująca trasę Metro Młociny – Zajezdnia Żoliborz o długości ok. 1 km, wzdłuż której miała jedynie 2 przystanki – początkowy i końcowy.
- Linia 2 jest jedyną linią tramwajową w Warszawie, spełniającą kryteria szybkiego tramwaju: bezwzględny priorytet na skrzyżowaniach (tj. zielona fala indukowana przez nadjeżdżający tramwaj) oraz ograniczona liczba przystanków usytuowanych w sporej odległości od siebie (średnio co 700 m; największa odległość na trasie linii między przystankami Zajezdnia Żoliborz oraz Świderska to 2200 m).
- W zespole Dworzec Centralny spotyka się 8 linii (7, 9, 10, 17, 22, 24, 25, 33). W zespole Centrum, zatrzymuje się 9 linii tramwajowych (4, 7, 9, 15, 18, 22, 24, 25, 35), a w zespole Okopowa, zatrzymuje się 8 linii tramwajowych (1, 13, 20, 22, 23, 24, 26, 27).
- Najdłużej kursującymi liniami tramwajowymi są linie 9 (codziennie od ok. 4:25 do ok. 0:20 w nocy) oraz 2 (codziennie od ok. 4:20 do ok. 0:40 w nocy).
- Na ulicach Stawki, Stalowej, Nowowiejskiej między Politechniką a placem Zbawiciela, 11 Listopada oraz Młynarskiej w kierunku Bemowa torowisko jest ułożone na jezdni. Na ulicy Młynarskiej w kierunku Centrum i w alei „Solidarności” na odcinku od placu Wileńskiego do placu Bankowego, torowisko również jest położone na jezdni, jednak został tam wydzielony specjalny pas dla tramwajów i autobusów.
- 31 to jedyna warszawska linia, na której można było spotkać potrójne zestawy wagonów 105Na. Ostatnim dniem kursowania potrójnych składów był 19 sierpnia 2016.
- W latach 90. i w pierwszej dekadzie XXI wieku, linią na której najczęściej testowano tramwaje była linia 36, która do 2001 r. oraz w latach 2006–2008 jako jedyna nie pokonywała żadnych zakrętów pod kątem prostym między krańcami – jej trasa biegła ulicami Puławską, Marszałkowską, Andersa i Mickiewicza, które są wzajemnymi przedłużeniami.
- W latach 2001–2007 w regularnej komunikacji, nie był wykorzystywany zakręt wschód-południe na placu Bankowym. W ramach objazdów skierowano tam jedynie kilkakrotnie linie 2 i 18, w latach 2001–2003 kursujące mostem Gdańskim, Międzyparkową i Andersa. Jedyną stałą linią wykorzystującą ten w zakręt we wspomnianym okresie, była linia nocna 640, która od 31 grudnia 2004 r. do końca lutego 2005 r. pokonywała ten zakręt w weekendowe noce. 16 czerwca 2007 r. na wymieniony zakręt powróciła linia 4. W latach 2011–2014 był on czasowo obsługiwany przez linię 18, zmiana była związana z budową stacji II linii metra „Dw. Wileński”.
- Do 2007 r. po Warszawie kursowały linie tramwajowe o częstotliwości 30 minut w weekendy. W latach 2006–2007 były to linie 20 i 21. Przed 2 stycznia 2006 r. co pół godziny kursowały również linie 8, 23, 24, 27, 29 i 32. Obecnie w Warszawie nie ma linii tramwajowej o tak niskiej częstotliwości kursowania.
- Odcinek: PL. BANKOWY – PL. ZBAWICIELA na ciągu ulicy Marszałkowskiej był w latach 1994–2001 obsługiwany przez siedem linii tramwajowych (do 1998 r. – 2, 4, 15, 18, 31, 35 i 36, później 2, 4, 15, 18, 35, 36 i 45), liczba ich uległa redukcji, w miarę przedłużania I linii metra. W 1998 r. kursowanie linii 31 (Potocka – plac Narutowicza) ograniczono do dni powszednich i przekształcono ją w okresową 45, która pod koniec swojego istnienia kursowała również w soboty. W 2001 r. po przedłużeniu I linii metra do stacji Ratusz Arsenał, zdecydowano o likwidacji linii 45, której rolę na Ochocie przejęła linia 36, a na Żoliborzu linia 4. W 2004 r. w związku z przedłużeniem I linii metra do stacji Dw. Gdański, Zarząd Transportu Miejskiego zdecydował się na wycofanie z Marszałkowskiej linii 2 (Żerań Wschodni – Banacha). Dwa lata później, w styczniu 2006 r. zawieszono linię 4, która została jednak przywrócona w czerwcu 2007 r. W kwietniu 2008 r. zlikwidowano jednak linię 15 (Huta – Okęcie) i od tego momentu ciąg jest obsługiwany przez cztery linie tramwajowe, początkowo 4, 18, 35 i 36, a od 2011 r. 4, 15, 18 i 35.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rozkłady jazdy. [w:] Warszawski Transport Publiczny [on-line]. wtp.waw.pl. [dostęp 2024-08-20].
- ↑ a b Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie: Informator statystyczny. Grudzień 2023. nr XII (357). 2024. s. 3. [dostęp 2024-08-20].
- ↑ Raport o stanie miasta Warszawa 2023. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. 2024. s. 82. [dostęp 2024-08-20].
- ↑ Tramwaje w Polsce. Justyna Żurawicz (red.). Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2013, s. 239. ISBN 978-83-7729-215-0.
- ↑ a b Stefan Kieniewicz: Warszawa w latach 1795–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 215.
- ↑ Stanisław Konarski. Generał Sokrates Starynkiewicz, prezydent Warszawy. „Rocznik Warszawski”. XXXI, s. 227–228, 2002.
- ↑ Źródło:Tygodnik „Świat”, 1907, nr 29 (z 20 lipca), s. 17.
- ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 159. ISBN 83-06-00089-7.
- ↑ a b c Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
- ↑ a b c Stefan Krzysztof Kuczyński: Herb Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 70.
- ↑ Jan Stanisław Bystroń: Warszawa. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 270.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom IV. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 2008, s. 88. ISBN 978-83-923702-0-8.
- ↑ a b c d Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 164. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Janusz Odziemkowski: Warszawa w wojnie obronnej 1939 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 55. ISBN 83-01-07927-4.
- ↑ Janusz Odziemkowski: Warszawa w wojnie obronnej 1939 roku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 79. ISBN 83-01-07927-4.
- ↑ a b Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 244. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ a b Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 245. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ a b Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 245. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ a b c d e f Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 252. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ a b c Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 250. ISBN 978-83-07-03239-9.
- ↑ a b c Jan Kubalski. Dwa resorty, których odbudowa dała najlepsze wyniki. Komunikacja. „Stolica”. Nr 2 (11) (19–26 stycznia 1947), s. 4. Naczelna Rada Odbudowy Warszawy.
- ↑ a b c Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 33. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Janusz Oleksiewicz. Ochota – bardzo dobry adres. „Stolica”. Nr 1 (1413) (5 stycznia 1975), s. 2–3. WWP RSW „Prasa Książka Ruch”.
- ↑ Grzegorz Sołtysiak, Jerzy S. Majewski: Warszawa. Ballada o okaleczonym mieście. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Baobab, 2006, s. 177. ISBN 978-83-7626-380-9.
- ↑ a b Jerzy Pytko, Leopold J. Pytko: Warszawa. Ocalić od zapomnienia. Warszawa: Agencja Wydawniczo-Reklamowa Skarpa Warszawska, 2019, s. 216. ISBN 978-83-66195-22-6.
- ↑ Grzegorz Sołtysiak, Jerzy S. Majewski: Warszawa. Ballada o okaleczonym mieście. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Baobab, 2006, s. 64. ISBN 978-83-7626-380-9.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom IV. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 2008, s. 95. ISBN 978-83-923702-0-8.
- ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 137.
- ↑ Tramwaje w Polsce. Justyna Żurawicz (red.). Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2013, s. 253. ISBN 978-83-7729-215-0.
- ↑ a b Marian Gajewski: Odbudowa warszawskich urządzeń komunalnych (1944–1951) [w: Warszawa stolica Polski Ludowej. Zeszyt 2]. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 1972, s. 107.
- ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 148.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 189. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne. Tom II. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 216. ISBN 83-907574-00.
- ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−2008. Tom IV. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 2008, s. 51. ISBN 978-83-923702-08.
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie kalendarz ilustrowany 1959”, s. 38, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
- ↑ Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 173.
- ↑ Danuta Zawierucha. Kronika wydarzeń w Warszawie 1 VII-30 IX 1973. „Kronika Warszawy”. s. 151.
- ↑ Krystyna Krzyżakowa: Zapiski statystyczne, [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 139. ISBN 83-03-01684-9.
- ↑ Przetarg na zaprojektowanie i wybudowanie trasy tramwajowej w ciągu ul. Powstańców Śląskich (ul. Górczewską – ul. Radiową). Tramwaje Warszawskie. [dostęp 2010-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-05)].
- ↑ UrbanRail.Net > Europe > Poland > Warszawa (Warsaw) Tram [online], www.urbanrail.net [dostęp 2022-10-02] .
- ↑ Przyjdź i zobacz historię Tramwajów Warszawskich!. [w:] Tramwaje Warszawskie [on-line]. tw.waw.pl, 25 marca 2019. [dostęp 2019-04-21].
- ↑ Witold Urbanowicz: Warszawa: Jest umowa na budowę trasy tramwajowej na ul. Gagarina. transport-publiczny.pl, 2020-05-06. [dostęp 2024-05-08]. (pol.).
- ↑ Witold Urbanowicz: Warszawa: W tym tygodniu tramwaje dojadą do nowego krańca Winnica. transport-publiczny.pl, 1 września 2021. [dostęp 2024-05-14].
- ↑ Jarosław Osowski. Tramwaje zwalniają. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 28 grudnia 2022.
- ↑ Warszawa: Jest umowa na budowę tramwaju do Wilanowa. transport-publiczny.pl, 2022-03-29. [dostęp 2024-04-15]. (pol.).
- ↑ a b Warszawa: Teren pod zajezdnię Annopol przekazany wykonawcy. transport-publiczny.pl, 20 stycznia 2022. [dostęp 2022-01-20].
- ↑ Warszawa: Kolejne inwestycje tramwajowe w połowie i pod koniec lat 20.. transport-publiczny.pl, 5 kwietnia 2022. [dostęp 2022-04-05].
- ↑ Witold Urbanowicz: Warszawa: Jest umowa na tory na Rakowieckiej. Budowa ruszy za 5 miesięcy. transport-publiczny.pl, 12 października 2023. [dostęp 2023-10-12].
- ↑ Witold Urbanowicz: Jest umowa na budowę tramwaju do Dw. Zachodniego. Koniec budowy w 2026 r.. transport-publiczny.pl, 20 lutego 2024. [dostęp 2024-02-28].
- ↑ Witold Urbanowicz: Warszawa otworzyła trasę tramwajową na Kasprzaka. transport-publiczny.pl, 5 marca 2024. [dostęp 2024-03-05].
- ↑ Warszawa. Tramwaje pojechały Wolską [online], transport-publiczny.pl, 25 marca 2024 [dostęp 2024-04-03] .
- ↑ Po dwóch latach tramwaje warszawskie ponownie pojechały ul. Wolską. transinfo.pl, 24 marca 2024. [dostęp 2024-03-25].
- ↑ Witold Urbanowicz: Warszawa: Tramwaj dotarł na Sielce. Tory na Gagarina otwarte. transport-publiczny.pl, 14 maja 2024. [dostęp 2024-05-14].
- ↑ a b c Tramwaje Warszawskie – statystyka taboru [online], tramwar.pl [dostęp 2024-03-24] .
- ↑ a b Do Warszawy przypłynął pierwszy krótki Hyundai [online], transinfo.pl, 13 maja 2022 [dostęp 2022-05-13] .
- ↑ Warszawa: Pierwszy Hyundai debiutuje na linii [online], transport-publiczny.pl, 14 grudnia 2021 [dostęp 2021-12-14] .
- ↑ Wagony niskopodłogowe [online], tramwar.pl [dostęp 2022-06-11] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie – aktualności [online], tramwar.pl [dostęp 2022-06-11] .
- ↑ wagony typu 134N Jazz [online], tramwar.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Jazz Duo dotrą za rok do stolicy. kurier-kolejowy.pl, 2013-03-21. [dostęp 2013-03-21]. (pol.).
- ↑ wagony typu 128N Jazz DUO [online], tramwar.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Wszystko na temat branży kolejowej: PKP, Intercity, przewozy regionalne, koleje mazowieckie, rozkłady jazdy PKP, Kolej.
- ↑ wagony typu 120Na DUO (Swing DUO) [online], tramwar.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie - wagony typu 116Na/3 [online], tramwar.pl [dostęp 2024-03-24] .
- ↑ Tramwaje • KMKM Warszawa [online], kmkm.waw.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
- ↑ Tramwaje Warszawskie – typy [online], tramwar.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie – wagony typu A [online], tramwar.pl [dostęp 2022-06-11] .
- ↑ Do 2018 roku nr 403.
- ↑ Do 2018 roku nr 674.
- ↑ a b Wygląd upodobniony do 105N, jednak technicznie to 105Na.
- ↑ wagon promocyjny 1006" [online], tramwar.pl [dostęp 2023-02-19] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie – tabor historyczny [online], tramwar.pl [dostęp 2022-05-18] .
- ↑ Brak danych, które numery były przyporządkowane do poszczególnych typów
- ↑ a b c d Dariusz Walczak , Tramwajem przez Stadt Warschau, Edward Traczyk i inni, Eurosprinter, 2016, s. 241-246, ISBN 978-83-63652-19-7 (pol.).
- ↑ Tramwaje Warszawskie – wagon-żłobek [online], tramwar.pl [dostęp 2022-05-18] .
- ↑ -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2022-05-18] .
- ↑ W okresie styczeń-kwiecień 1968 były wagony 13N o numerach 501 i 502, które następnie przenumerowano na 526 i 527.
- ↑ Tramwaje Warszawskie – wagony typu 13N [online], tramwar.pl [dostęp 2022-05-18] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie – wagony typu P1 [online], tramwar.pl [dostęp 2022-05-18] .
- ↑ Żaden z wagonów nie przetrwał II wojny światowej.
- ↑ Powstało kilka wagonów, dokładna liczba nieznana.
- ↑ Numer nadany w 1946, wcześniejsza numeracja nieznana
- ↑ Tramwaje Warszawskie - tabor historyczny [online], tramwar.pl [dostęp 2024-07-18] .
- ↑ Dariusz Walczak , Tramwaje powojennej Warszawy 1945-1975, Eurosprinter, 2018, s. 189-190, ISBN 978-83-63652-30-2 (pol.).
- ↑ Tramwaje Warszawskie – tabor gospodarczy [online], tramwar.pl [dostęp 2022-06-27] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie – tramwaj-laboratorium [online], tramwar.pl [dostęp 2022-06-27] .
- ↑ Tramwaje Warszawskie [online], tramwar.pl [dostęp 2022-05-22] .
- ↑ Wyborcza.pl [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2024-09-03] .
- ↑ Kraków, wagon tramwajowy Nr 151 [online], transphoto.org [dostęp 2024-09-03] (pol.).
- ↑ Warszawa znów wymienia się z Krakowem na tramwajowe zabytki [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-09-03] (pol.).
- ↑ Tramwaje Warszawskie – spis taboru [online], tramwar.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Nowe tramwaje dla warszawskich pasażerów. Tramwaje Warszawskie, 2019-02-08. [dostęp 2019-03-11].
- ↑ Krzysztof Śmietana. Swing wyjeżdża na tory – pierwszy kurs już w sobotę. „Gazeta Stołeczna”, 2010-06-11.
- ↑ a b Wszystko na temat branży kolejowej: PKP, Intercity, przewozy regionalne, koleje mazowieckie, rozkłady jazdy PKP, Kolej.
- ↑ przetargi taborowe Tramwajów Warszawskich [online], tramwar.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Witold Urbanowicz , Wszystkie Jazzy już w Warszawie. Odbiory przedłużą się [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2017-02-09] (pol.).
- ↑ Tramwaje Warszawskie - zajezdnia "Praga" (ul. Inżynierska) [online], tramwar.pl [dostęp 2023-03-29] .
- ↑ Raport o stanie miasta. Warszawa dostępna, różnorodna i rozwijająca się. Warszawa: Urząd m.t. Warszawy, 2018, s. 18.