Kalendarium historii Łodzi (do 1820)

Kalendarium historii Łodzi (do roku 1820) – chronologiczne zestawienie wydarzeń z historii miasta, m.in. administracyjnych, gospodarczych, społecznych i urbanistycznych, ukazujących przemiany, jakie dokonały się w okresie od zarania dziejów obszaru zajmowanego obecnie przez miasto do czasu podjęcia pierwszych decyzji o przekształceniu Łodzi z rolniczego miasteczka w ośrodek przemysłowy.

Legenda

Miasteczko Łodzia – panorama (F. Johnney, ok. 1812)

Kategorie wydarzeń: ^(więcej)

 (A)  administracyjne
 (D)  dramatyczne (m.in. katastrofy, kataklizmy, wojny, zbrodnie, zgony)
 (E)  związane z edukacją i oświatą
 (G)  gospodarcze
 (H)  związane z handlem i gastronomią
 (L)  związane ze społecznością lokalną (np. spisy ludności, zloty, uroczystości, manifestacje)
 (R)  religijne
 (U)  urbanistyczne
 (Z)  związane z zielenią miejską (parki, lasy, ogrody, cmentarze)

Łódź rolnicza (do roku 1820)

Kalendarium obejmuje wydarzenia z obszaru zajmowanego obecnie przez Łódź od czasów prehistorycznych do roku 1820, w którym zapadły pierwsze decyzje o istotnym znaczeniu dla dalszego rozwoju miasta – o przekształceniu dotychczas istniejącego przez blisko cztery wieki rolniczego miasteczka w ośrodek przemysłu włókienniczego.

„Czterowiekowy okres rozwoju Łodzi od chwili jej powstania aż po 1820 r. – to okres skromnej wegetacji małego miasteczka, zagubionego na peryferiach życia gospodarczego kraju. W sytuacji, gdy ani rzemiosło, ani handel, ani inne przygodne zajęcia nie były w stanie zapewnić środków do życia, podstawowym źródłem utrzymania jego mieszkańców stać się musiało rolnictwo. Fakt ten w pełni uzasadnia określenie przedprzemysłowego okresu dziejów Łodzi mianem okresu Łodzi rolniczej”.

Marek Koter, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej.

Do XI w. • XI–XIII w. • 1242 • 1332 • 1350 • 1370 • 1381 • 1387 • 1390 • 1398 • 1399 • 1410 • 1411 • 1413 • 1414 • 1423 • 1424 • 1428 • 1430 • 1433 • 1459 • 1470 • 1471 • 1484 • 1486 • 1487 • 1491 • 1496 • 1534 • 1535 • 1561 • 1572 • 1578 • 1585 • 1586 • 1596 • 1652 • 1661 • 1676 • 1680 • 1726 • 1769 • 1777 • 1792 • 1793 • 1794 • 1796 • 1798 • 1806 • 1807 • 1808 • 1809 • 1811 • 1815 • 1817 • 1819 • 1820  

Do XI w.

• najstarsze ślady pobytu człowieka na obszarze współczesnej Łodzi (z okresu mezolitu, 8000–4500 p.n.e.); pozostałości z tej epoki to znalezione na Zdrowiu i w Rudzie Pabianickiej drobne narzędzia i półsurowce z krzemienia;
• dotarcie pierwszych fal osadniczych (w środkowym okresie neolitu, 3500–2600 p.n.e.), reprezentujących kulturę pucharów lejkowatych, której charakterystyczną cechą były naczynia tego typu;
• pojawienie się (w późnym okresie neolitu, 2600–1800 p.n.e.) przedstawicieli kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej, a następnie ceramiki sznurowej;
• pojawienie się (we wczesnym i późnym okresie brązu, 1800–1200 p.n.e.) kultury trzcinieckiej, a następnie (1300–300 p.n.e.) łużyckiej, odznaczającej się wysokim poziomem życia gospodarczego i społecznego; na obszarze Łodzi znaleziono pozostałości kultury łużyckiej, m.in. w Brusie, Nowym i Starym Złotnie, Marysinie, Rudzie Pabianickiej, Teofilowie i Zdrowiu;
• rozwinęły się (od wczesnego okresu żelaza) kultury wschodniopomorska i grobów kloszowych, które do końca średniego okresu lateńskiego (ok. 125 p.n.e.) uległy asymilacji; po raz pierwszy na ziemiach Polski Środkowej pojawiły się wtedy monety (najstarsza znaleziona moneta na terytorium Łodzi, pochodząca z 96–98 r. n.e., to denar srebrny cesarza rzymskiego – Nerwy); pozostałości to cmentarzysko na Radogoszczu oraz resztki osad w Chocianowicach i Rudzie Pabianickiej;
• rozwinęła się kultura przeworska (do ok. 375 r. n.e.); kulturę tę reprezentują na terytorium Łodzi m.in. pozostałości po osadzie w Rudzie Pabianickiej i cmentarzyska z Marysina, Retkini i Rudy Pabianickiej;
• początek epoki feudalizmu (pod koniec VI w. n.e.), nazywanego wczesnym średniowieczem; najstarszym zabytkiem z tego okresu są fragmenty naczynia z VII–VIII w. znalezione na Julianowie; z następnych stuleci tego okresu pochodzą podobne znaleziska z Chocianowic, Rudy Pabianickiej, Radogoszcza, Stoków i Zdrowia; w Rudzie znaleziono ponadto srebrny denar z XI w., tzw. krzyżówkę.

Obszar dzisiejszej Łodzi przed X w. znajdował się w całości na terytorium państwa plemiennego, którego głównym grodem była Łęczyca; za pierwszych Piastów część obszaru dzisiejszej Łodzi położona na północ od Neru należała do kasztelanii łęczyckiej, natomiast ta położona na południe – do sieradzkiej;

XI–XIV w.

Kapliczki św. Antoniego oraz św. Rocha w Łagiewnikach
(zima 2011)

•  (A)  powstanie najstarszych wsi na obszarze obecnego miasta Łodzi, m.in. osady służebnej Łagiewniki, wsi Radogoszcz, Chocianowice i wsi parafialnej Mileszki; wieś Łodzia (Lodzia, Lodza) powstała przy komorze celnej, w miejscu gdzie handlowy szlak piotrkowsko-łęczycki przecinał rzeczkę, później nazwaną Łódką (Łodzia najprawdopodobniej istniała już w pierwszej połowie XII w., początkowo będąc własnością monarszą, a przed 1332 przechodząc w posiadanie biskupstwa włocławskiego);
• Wieś Łódź znalazła się w nowo utworzonej kasztelanii brzezińskiej księstwa łęczyckiego, kasztelania ta została wydzielona z obszaru kasztelanii łęczyckiej w I połowie XIV wieku w czasach Władysława Łokietka (pierwsza wzmianka o kasztelanii brzezińskiej pochodzi z 1332 r.); księstwo łęczyckie stało się częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo łęczyckie w 1352 r.; II połowie XIV w. wieś Łódź znalazła się w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego;
• W okresie od XIV-XVIII w. większość obszaru dzisiejszej Łodzi znajdowała się w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego, północno-zachodnie części miasta (Bałuty, Radogoszcz czy Teofilów) w powiecie łęczyckim województwa łęczyckiego, a niewielki południowo-zachodni obszar Łodzi na lewym brzegu Neru (zawierający części miasta: Ruda Pabianicka, Chocianowice i Łaskowice) w powiecie szadkowskim województwa sieradzkiego;

1242

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Radogoszcz ;

1332

• pierwsze zachowane wzmianki o wsi Łodzi; 6 września książę łęczycki Władysław (bratanek króla Władysława Łokietka) nadał immunitet dobrom biskupów kujawskich z siedzibą we Włocławku, a wśród nich Łodzi; książę zwolnił kilkanaście wsi i ich ludność od wszelkich opłat, podatków, posług, powinności i innych ciężarów oraz od sądownictwa książęcego (odtąd miały one odpowiadać sądownie jedynie przed biskupem, lub jego sołtysami i włodarzami, i względem niego ponosić wszelkie opłaty). Pozwolenie przeniesienia ich na prawo niemieckie lub polskie;

1350

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Rogi;

1370

•  (R)  budowa pierwszego, drewnianego rzymskokatolickiego kościoła, który ufundował właściciel Łodzi – biskup Zbylut Gołańczewski (lub Zbylut Gołańczyński, także Zbilut Galanczewski); świątynię ulokowano prawdopodobnie po zachodniej stronie traktu piotrkowskiego, w okolicy dzisiejszego skrzyżowania ulic Zachodniej i Lutomierskiej; w tym samym czasie (między 1364 a 1371 r.) arcybiskup gnieźnieński Jarosław z Bogorii i Skotnik erygował pierwszą parafię na terenie Łodzi (pierwszym jej proboszczem został ks. Piotr Śliwka), która aż do 1885 r. była jedyną w Łodzi (zobacz »); różne klęski, pożary i najazdy spadające na miasto przyczyniły się do upadku i zaniedbania pierwszej świątyni; w latach 1765–68 z fundacji biskupa kujawskiego Antoniego Ostrowskiego wybudowano w pobliżu nowy, trzy razy większy, kościół, na tzw. Górkach Plebańskich (ob. plac Kościelny);

1381

•  (A)  założenie wsi Widzew;

1387

•  (A)  przeniesienie Łodzi i Widzewa przez biskupa włocławskiego Jana Kropidło na prawo niemieckie (średzkie) i ustanowienie sołectwa (obie osady należały do dóbr biskupstwa włocławskiego i w dokumentach oraz innych źródłach przeważnie traktowano je łącznie); stosowną umowę w tej sprawie biskup zawarł z sołtysem Janem vel Januszem Piotrowicem. Sołtys i jego następcy otrzymali po dwa łany ziemi w Łodzi i Widzewie (wolne od wszelkich opłat i powinności), uprawnienia związane z sądownictwem (m.in. przyznano im ⅓ dochodów z kar sądowych oraz w całości tzw. przysiężne) oraz prawo wybudowania własnego młyna w Widzewie;

1390

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Stoki;

1398

• pierwsze wzmianki źródłowe o wsiach Retkinia, Chocianowice oraz Ruda Chocianowicka (nazwana później Rudą Pabianicką);

1399

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Chojny Duże;

1410

Rzeka Łódka, do XIX w. zwana Ostrogą (maj 2008)

• utworzenie (ok. 1410 r.) osady Ostroga, położonej naprzeciw wsi Łodzia, przy kościele, po północnej stronie rzeki Ostroga (obecnie zwanej Łódką). Osada powstała prawdopodobnie samorzutnie, w celu obsługi oddziałów wojskowych zmierzających na punkt zborny do Wolborza (okazją do tego mogło być ożywienie starego szlaku wojennego z Łęczycy przez Zgierz do Wolborza, którym – w związku z czterokrotnym w latach 1410–22 wyznaczeniem tego ostatniego miasta przez króla Władysława Jagiełłę na punkt zborny dla wojsk wyruszających przeciwko Krzyżakom – przeciągały liczne poczty wojskowe i cywilne z Wielkopolski, Kujaw i północno-zachodniej części Łęczyckiego). W 1414 r. podniesiona do rangi miasta kościelnego (vel duchownego, będącego własnością biskupów kujawskich);

1411

• pierwsze wzmianki źródłowe o wsiach Rokicie oraz Lipinki vel Lipiny (ta ostatnia opustoszała w XVII w. na skutek wojen, a na jej miejscu powstała w XIX w. Kolonia Antoniew);

1413

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Doły;

1414

•  (A)  wydanie (15 maja) przez kapitułę włocławską przywileju lokacyjnego, uznającego mieszkańców osady Ostroga za mieszczan (postanowienie miało moc obowiązującą w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych, określających uposażenie, uprawnienia, powinności i posługi mieszkańców). W dokumencie podano, że miasto miało zostać założone w obrębie wsi Łodzi, przy drodze z Łęczycy do Krakowa, nad rzeką Ostrogą (od XIX w. zwaną Łódką) i od niej przyjąć nazwę (ostatecznie projektowana, a niebędąca widocznie w użyciu nazwa nie przyjęła się i w dokumencie lokacyjnym z 1423 r. nowa osada zwana już była Łodzią; dotychczasową osadę macierzystą przekształcono w folwark biskupi i zaczęto ją nazywać Łodzią-wsią, a od XVI w. Starą Łodzią lub Starą Wsią). Zabudowa nowo założonego osiedla skupiała się wokół dzisiejszego Starego Rynku i pl. Kościelnego, około pół kilometra na północny zachód od wsi Łodzi (obszar ten był jednak zasiedlony już przed 1414 r.);
•  (G)  najstarsza wzmianka w dokumencie o rzemiośle łódzkim, który wymienia: sukienników, krawców, szewców, piekarzy, rzeźników, kowali i ogólnie „innych” (był to akt o charakterze normatywnym, mówiący o opłatach, które będą pobierane od wymienionych rzemieślników, co nie świadczy by wszyscy z nich byli tutaj reprezentowani);

1423

Król Władysław Jagiełło, dawca praw miejskich Łodzi

Tablica upamiętniająca
575. rocznicę nadania Łodzi praw miejskich

•  (A)  zwrócenie się przez biskupa włocławskiego Jana Pellę do króla z prośbą o przywilej monarszy i uznanie osady Ostroga/Łodzia za miasto pod względem prawno-ustrojowym;
•  (A)   (H)  nadanie Łodzi (29 lipca) praw miejskich przez króla Władysława Jagiełłę w Przedborzu nad Pilicą; przywilej lokacyjny zawierał postanowienia dotyczące przekształcenia Łodzi w miasto, spraw ustrojowo-sądowych oraz uprawnień targowych (pozwolenie na organizację targów we środy i dwóch jarmarków rocznie). Miasto pod względem prawnym miało wzorować się na stolicy województwa – Łęczycy, więc zostało przeniesione z prawa polskiego na niemieckie (magdeburskie);

1424

•  (A)  wydanie przez biskupa włocławskiego Jana Pellę nowego dokumentu – nawiązującego do ustaleń z 1414 r. – regulującego obowiązki, uprawnienia i uposażenie mieszkańców Łodzi;

1428

•  (G)  najwcześniejsza wzmianka o młynie plebańskim postawionym na rzece Jasień, zwanym później Księżym Młynem; wodę na potrzeby młyna zatrzymano groblą i spiętrzono tworząc staw młyński; po grobli biegła droga, która czterysta lat później stała się ulicą Przędzalnianą;

1430

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Bałuty;

1433

•  (A)  wydanie dla miasta Łodzi przez króla Władysława Jagiełłę tzw. przywileju renowacyjnego (odnowienie praw miejskich); król przeniósł powtórnie Łódź, wraz z wsiami należącymi do niej, z prawa polskiego na niemieckie zwane magdeburskim, a wójta, mieszczan i chłopów tam zamieszkujących uwolnił od jurysdykcji urzędników ziemskich (odtąd we wszystkich sprawach sądowych mieszczanie mieli odpowiadać przed swoim wójtem, chłopi przed sołtysami, a wójt i sołtysi przed biskupem i jego urzędnikami, albo przed królem); końcowe postanowienia dotyczyły uprawnień targowych (zmiana dnia targowego ze środy na sobotę);

1459

•  (D)  wyekwipowanie i wysłanie jednego zbrojnego na wyprawę przeciwko Krzyżakom, organizowaną w ramach wojny między zakonem niemieckim a Koroną Królestwa Polskiego;

1470

•  (A)  objęcie urzędu burmistrza Łodzi przez Jana Dąbrowskiego; był on pierwszym znanym z imienia i nazwiska burmistrzem Łodzi; funkcję pełnił do 1480 r. i ponownie w latach 1489–1503;

1471

•  (A)  rozpoczęcie prowadzenia pierwszej księgi miejskiej; wciągnięto do niej także parę zapisek z lat wcześniejszych (najstarsza z nich pochodzi z 1440 r.);

1484

• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Wola Mieczkowa, którą pod koniec XVIII w. zaczęto nazywać Sikawą;

1486

•  (E)  wstąpienie pierwszego łodzianina – Bartłomieja, syna Jana – na Akademię Krakowską; z lat 1486–1564 znane są nazwiska pięciu łodzian studiujących w Krakowie, a z całego XVI w. łącznie szesnastu łodzian (trzech spośród nich zostało profesorami, a dwóch – Paweł i Piotr Rożkowicze – objęło wysokie stanowiska);

1487

•  (V)  wizyta w Łodzi (5 kwietnia) króla Kazimierza Jagiellończyka w drodze powrotnej ze zjazdu szlachty w Kłodawie;

1491

•  (R)  budowa (w 1491 lub 1492 r.) – we wsi Chojny Duże – drewnianego rzymskokatolickiego kościoła pw. św. Wojciecha, na prawach kościoła filialnego pod zwierzchnictwem parafii św. Doroty w Mileszkach; kościół ufundował Stanisław Chojeński herbu Jastrzębiec; w XVII w. przebudowany (lub rozebrany i zbudowany od nowa) dzięki hojności obywatela krakowskiego Jana Mulinowicza; w 1927 r. – po wybudowaniu nowej murowanej świątyni – przeniesiony na ul. Pomorską (rozebrany w 1961 r.);

1496

•  (A)   (H)  potwierdzenie przez króla Jana Olbrachta przywilejów królewskich dla Łodzi na odbywanie w roku dwóch jarmarków i co tydzień targów; zmiana dnia targowego z soboty na wtorek;
• pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Złotno;

1534

•  (L)  pierwszy spis ludności wykazał 71 domów, 6 placów lub domów opustoszałych i 3 karczmy; spośród mieszkańców co najmniej 6 było rzemieślnikami;

1535

Herb Łodzi na pieczęci miejskiej z 1577 r.
(Sigillum opidi Lodzia 1577)

•  (A)  najstarsza znana pieczęć miejska na dokumencie (najprawdopodobniej używana od połowy XV w.); w 1577 r. zaczęto posługiwać się nowym tłokiem (na ilustracji), który służył do początku XIX w.;

1550–1650

•  (G)   (L)  szczytowy okres rozwoju ludnościowego, gospodarczego i terytorialnego Łodzi rolniczej. Miasteczko, zamieszkałe wówczas przez 650–800 osób, stało się dość popularnym ośrodkiem lokalnym, zaspokajającym niewielkie potrzeby okolicznych śródleśnych wsi w zakresie wyrobów rzemieślniczych. Wyrazem pewnego wzrostu gospodarczego znaczenia Łodzi i otaczających ją biskupich wsi na początku XVII w. było wyodrębnienie tych terenów w oddzielny klucz łódzki (do tego czasu wchodziły one w skład klucza wolborskiego lub niesułkowskiego);

1561

•  (A)  wydanie (12 października) nowego przywileju przez biskupa włocławskiego Jakuba Uchańskiego – nawiązującego do postanowień z 1414 r. – regulującego daniny, świadczenia, uprawnienia i uposażenie mieszkańców Łodzi; akt ten okazał się jeszcze trwalszy od poprzedniego i był odnawiany przez siedmiu biskupów w latach 1643–1751, zapewniając w niektórych dziedzinach życia prawno-ustrojowego miasta ciągłość od początku XV do połowy XVIII w.;
•  (A)  nadanie miastu ziemi (przez biskupa Jakuba Uchańskiego) – pola Wżdżarowego, zwanego też Piaszczystym – położonego na południe od Łodzi, w kierunku Rokicia; było to ostatnie przed uprzemysłowieniem nadanie ziemi na rzecz miasta;
•  (H)   (U)  zezwolenie (wydane przez biskupa Jakuba Uchańskiego) na wybudowanie w Łodzi nowego ratusza, jatek i sklepów;

1572

•  (D)  jeden lub dwa wielkie pożary strawiły 41 domów, co stanowiło wówczas połowę zabudowy miasta;

1578

•  (E)  łodzianin Piotr Rożkowic objął katedrę na wydziale artium Akademii Krakowskiej (w 1585 r. został dziekanem tego wydziału);

1585

•  (U)  zawarcie przez władze miejskie umowy z prywatnym przedsiębiorcą Maciejem Doczekałowiczem (nazywanym później Ratusznym) w sprawie budowy drewnianego ratusza; w budynku postawionym na placu miejskim przy rynku znalazła się karczma, a tylko pewną jego część przeznaczono na siedzibę władz miejskich; najprawdopodobniej dotrwał do połowy XVIII w. (ostatnia wzmianka w 1727 r.);

1586

•  (E)  Paweł Rożkowic, profesor Akademii Krakowskiej (brat Piotra Rożkowica), zapisał swój bogaty księgozbiór uczelni, a rodzinnemu miastu Łódź 200 bitych florenów (odsetki od tej kwoty miały posłużyć na stypendia dla łodzian kształcących się w Akademii oraz na posag dla ubogich dziewcząt przy zamążpójściu);

1596

•  (A)  zapis w księgach archiwum kapitularnego, regulujący granice Łodzi pomiędzy biskupem kujawskim a krakowską kapitułą katedralną (do której należała południowa część obecnej Łodzi);

1652

•  (D)  proces Zofii Strasibótki (Strasibotki vel Zośki Straszybotki) oskarżonej o czary (8 czerwca); dla osądzenia jej czynów sprowadzono „ekspertów” z pobliskiego Rzgowa, wyrok jednak nie zapadł, ponieważ oskarżona zmarła w czasie śledztwa na skutek zadanych jej tortur ;

1661

•  (D)  epidemia cholery, w wyniku której zmarło kilkudziesięciu mieszkańców miasta (wśród nich rajcowie Koszek i Waśka); w 1665 r. w następstwie zakażenia i choroby zmarł także burmistrz miasta Jan Markowicz;

1676

•  (R)  powstanie – na wzgórzu zwanym Wyglądnicą w Łagiewnikach – drewnianej kapliczki pw. św. Antoniego, ufundowanej przez właściciela dóbr łagiewnickich – Samuela Żeleskiego (w 1682 r. przeniesiona na tzw. Pustelnię w Lesie Łagiewnickim); kapliczka to najstarszy zachowany budynek na terenie dzisiejszej Łodzi;

1680

•  (R)  ogłoszenie (22 lipca) Łagiewnik miejscem cudownym (na mocy dekretu Kongregacji Rzymskiej), a franciszkanów za ich pierwszych posiadaczy i prawnych opiekunów tego miejsca; w 1681 r. w Warszawie został wystawiony przez nuncjusza papieskiego – Opicjusza Palaviciniego – akt prawny ogłaszający Łagiewniki sanktuarium (z tego roku pochodzi też wydany przez niego akt erekcyjny kościoła i klasztoru);

1726

Kościół św. Antoniego
(marzec 2011)

•  (R)  konsekracja (16 maja) barokowego rzymskokatolickiego (franciszkańskiego) kościoła parafialnego pw. św. Antoniego Padewskiego, wybudowanego w latach 1701–23 w Łagiewnikach; konsekracji dokonał arcybiskup gnieźnieński, prymas Teodor Potocki, któremu na pamiątkę wydarzenia na pilastrze południowego transeptu wystawiono portret z okolicznościowym napisem; zabytkowy kościół to najstarszy murowany budynek na terenie dzisiejszej Łodzi;

1769

Kościół św. Józefa
(fot. Włodzimierz Pfeiffer, 1930)

•  (R)  otwarcie – na Górkach Plebańskich (ob. plac Kościelny) – drewnianego rzymskokatolickiego kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wzniesionego w latach 1765–68 (w miejscu istniejącego wcześniej, od ok. 1370 r., także drewnianego kościółka) z fundacji biskupa Antoniego Ostrowskiego (przeniesiony w maju 1888 na plac pocmentarny przy ul. Ogrodowej – istniejący do dziś pw. św. Józefa);

1777

•  (L)  w mieście znajdowało się 66 domów: 21 wokół placu targowego, 29 przy biegnącej w kierunku zachodnim ul. Drewnowskiej, 8 przy ul. Podrzecznej i 8 przy ul. Nadstawnej (zwanej również Starowiejską, obecnie ul. Wolborska), co dawało wówczas ok. 320–400 mieszkańców; w okresie przedrozbiorowym Łódź należała do grupy najmniejszych miast w kraju (Warszawa w tym czasie miała ok. 100 tys. mieszkańców);

1792

•  (A)  wydanie (28 kwietnia) nowego przywileju przez biskupa włocławskiego Józefa Rybińskiego w celu skonsolidowania wszystkich danin i ciężarów, ponoszonych przez mieszczan na rzecz biskupów kujawskich; był to ostatni akt prawny Łodzi feudalnej;

1793

II rozbiór Polski w 1793 r.

•  (A)  przyłączenie (25 września) Łodzi do Prus w wyniku drugiego rozbioru Polski.

Królestwo Prus zajęło cały obszar województw łęczyckiego i sieradzkiego, zarówno więc sama Łódź, jak i wszystkie wsie leżące w jej okolicy znalazły się pod obcym panowaniem;

•  (L)  spis ludności wykazał 191 mieszkańców i 44 domy (prawdopodobnie były to wielkości nieco zaniżone i w rzeczywistości całe miasteczko – wraz z terenami plebańskimi i dworskimi – miało w tym czasie ok. 250 mieszkańców);

1793–1807

•  (G)   (L)  Okres rządów pruskich zapisał się w dziejach okolic Łodzi wzmożeniem osadnictwa tzw. olęderskiego, w którym najważniejszą rolę odgrywał element niemiecki i polski. Kolonizacja (prowadzona zarówno przez władze pruskie, jak i część szlachty) przywróciła do życia szereg wyludnionych osad (m.in. Bałuty i Radogoszcz), doprowadziła też do powstania nowych (m.in. Nowosolna, Antoniew, Augustów i Olechów). Zakładano także osady przemysłowe, zajmujące się głównie produkcją wyrobów szklanych, co przyczyniło się do pewnego ożywienia gospodarczego (bardziej odczuwalnego we wsiach podłódzkich niż w samej Łodzi). Działalność licznych hut szkła zgromadziła spore jak na owe czasy skupiska robotnicze, a łatwość znalezienia wolnych rąk do pracy mogła skłonić przybywających tu w kolejnych latach przemysłowców do zakładania pierwszych fabryk tekstylnych;

1794

•  (A)  działania władz pruskich zmierzające w kierunku odebrania Łodzi praw miejskich i przekształcenia jej ponownie w wieś (motywowane rolniczym charakterem miasteczka i brakiem perspektyw na jego poważniejsze zaktywizowanie gospodarcze); ostatecznie projekt nie został zrealizowany, a przysłana z Berlina administracja zwróciła uwagę na znaczne możliwości gospodarcze tego terenu;

1796

•  (A)  prawie cały obszar współczesnej Łodzi znalazł się w nowo utworzonym pow. zgierskim, który należał do departamentu warszawskiego, jedynie jej południowe i południowo-zachodnie peryferie weszły w skład pow. szadkowskiego departamentu kaliskiego; podział ten nie uległ zmianie w czasach Księstwa Warszawskiego (dopiero po utworzeniu Królestwa Polskiego przemianowano departamenty na województwa, a powiatom pozostawiono funkcje w zakresie sądownictwa i samorządu terytorialnego ziemiaństwa);

1798

•  (A)  sekularyzacja dóbr biskupstwa włocławskiego przez władze pruskie, a tym samym przejęcie majętności kościelnych (w tym Łodzi) przez państwo; fakt ten miał bardzo duże znaczenie dla Łodzi, administracja rządowa bowiem – początkowo pruska, następnie zaś polska – o wiele bardziej dbała o losy miasteczka niż niedołężna administracja biskupia;

1806

•  (R)  utworzenie łódzkiej gminy żydowskiej; wcześniej łódzcy Żydzi należeli do gminy lutomierskiej; wystarczyło niewiele ponad sto lat, by z 98 osób w 1809 r. (19% ludności Łodzi) społeczność łódzkich Żydów urosła do 110 000 w 1914 r. i do ok. 230 000 w 1939 r. (ok. 34% ogółu mieszkańców);

1807

Księstwo Warszawskie
w latach 1807–1809

•  (A)  przyłączenie Łodzi do Księstwa Warszawskiego utworzonego z ziem drugiego, trzeciego i części pierwszego zaboru pruskiego;

1808

•  (E)  otwarcie (w październiku) na Starym Mieście pierwszej rządowej szkoły elementarnej (drugą założono w 1829 w osadzie fabrycznej Łódka);

1809

•  (R)  budowa przy ówczesnej ul. Dworskiej (ob. ul. Wolborska 8) pierwszej synagogi w Łodzi; granicząca z rynkiem drewniana bożnica została wybudowana przez Mojżesza Fajtłowicza i Pinkusa Zajdlera na placu nabytym od Józefa Auffschlaga; w 1861 r. zamknięta;
•  (A)  utworzenie oddziału Gwardii Narodowej w Łodzi, liczącego 36 mieszczan łódzkich (była to organizacja pomocnicza dla wojska, mająca za zadanie utrzymywanie porządku w mieście i jego okolicach w okresie wojny); w 1811 r. łódzką Gwardię powiększono do 53 osób, a po klęsce wojsk napoleońskich oddział rozpadł się;

1811

Tablica pamiątkowa w miejscu dawnego cmentarza żydowskiego przy ulicy Rybnej (kwiecień 2012)

•  (Z)  założenie cmentarza żydowskiego na Bałutach przy ul. Wesołej (w kwadracie ob. ulic Zachodniej, Limanowskiego, Rybnej i Bazarowej, obecnie nieistniejąca); cmentarz zamknięto w 1892 r., wraz z otwarciem nowego kirkutu (zobacz »), grzebano jednak na nim w następnych latach tych, którzy wykupili wcześniej miejsca (ostatni pochówek miał miejsce prawdopodobnie w 1922 r.); w czasie II wojny światowej nekropolia została zdewastowana; ostatecznie zlikwidowana w latach 50. XX w. – w czasie budowy przedłużenia na północ ul. Zachodniej i nowych bloków mieszkalnych; mimo zapewnień ówczesnych władz nie dokonano wtedy jednak ekshumacji ludzkich szczątków, stąd 6 września 2007 natrafiono na nie na głębokości około 1 m podczas budowy trasy Łódzkiego Tramwaju Regionalnego); w uzgodnieniu z łódzką Gminą Wyznaniową Żydowską przed położeniem torowiska około 140-metrowy fragment ul. Zachodniej został przykryty płytami stalowymi z wewnętrznym prześwitem o grubości 96 mm, w którym znajdują się pręty o średnicy 20 mm;

1815

Ziemie polskie po kongresie wiedeńskim w 1815 r.

•  (A)  przyłączenie Łodzi do Królestwa Kongresowego, połączonego unią personalną z Imperium Rosyjskim (od 1832 r. część składowa Imperium).

Decyzja kongresu wiedeńskiego o utworzeniu Królestwa Polskiego miała fundamentalne znaczenie dla rolniczego miasteczka, jakim była Łódź do początku XIX w., i spowodowała zasadnicze zmiany w jej w życiu gospodarczym; narastające możliwości eksportowe na obszary Cesarstwa Rosyjskiego (szczególnie po wprowadzeniu w 1821 r. ochronnej taryfy celnej w stosunku do wyrobów przemysłu pruskiego, a następnie po zawarciu unii celnej pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją w 1822 r.), stwarzały dogodne warunki dla rozwoju przemysłu włókienniczego; istotna była także sytuacja w samym Królestwie, które utraciło spójność gospodarczą z częścią terenów przedrozbiorowych Rzeczypospolitej; centralne ziemie polskie, oddzielone od wielkopolskiego okręgu włókienniczego, przestały być w wystarczający sposób zaopatrywane w sukno i inne wyroby włókiennicze; w celu zaspokojenia rosnącego popytu konieczne było utworzenie nowych osad fabrycznych (w 1820 r. Łódź znalazła się na rządowej liście miast, w których takie osady miały powstać);

1817

Pieczęć miasta z 1820 r.

•  (A)  zabronienie umieszczania na pieczęciach herbu miasta, jego miejsce zajęło godło państwowe (dwugłowy orzeł rosyjski z tarczą na piersiach, na której znajdował się jednogłowy orzeł polski; w miarę postępu rusyfikacji zanikały stopniowo na pieczęciach elementy polskie);

1819

•  (Z)  założenie nowego cmentarza rzymskokatolickiego po południowej stronie rzeki Łódki, przy drodze do młyna Mania (ob. ul. Ogrodowa); w 1856 r. z powodu braku wolnych miejsc na pochówki cmentarz zamknięto; w 1888 r. przeniesiono w to miejsce drewniany kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP (istniejący do dziś pw. św. Józefa);

1820

Pomnik Rajmunda Rembielińskiego w Łodzi (październik 2015)

•  (A)  wizytacja w Łodzi (w lipcu) prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego – Rajmunda Rembielińskiego, związana z planami przekształcenia Łodzi w ośrodek przemysłowy; w jej wyniku oraz na podstawie sporządzonego przez niego raportu, namiestnik Królestwa Polskiego wydał (we wrześniu) wiążące postanowienia;
•  (A)  wstępne określenie (w lipcu) przez Rembielińskiego zasad regulujących obszar zabudowy Starego Miasta oraz przyszłego osiedla sukienniczego, wyznaczenie miejsca na Nowy Rynek (ob. Plac Wolności) oraz określenie przebiegu przyszłych ulic, w tym nowego traktu piotrkowskiego na terenie Nowego Miasta; trakt poprowadzono w ten sposób, by łączył w prostej linii dwa urządzenia inżynierskie na trasie dawnego, krętego gościńca piotrkowskiego: groblę i most na rzece Łódce oraz most na rzece Jasień – te dwa punkty wyznaczyły ciąg obecnej ulicy Piotrkowskiej;
•  (A)  wydanie postanowienia (18 września) przez namiestnika Królestwa Polskiego – Józefa Zajączka, na mocy którego na terenie miast rządowych mogły powstawać osady sukiennicze (głównie w województwach mazowieckim i kaliskim); w województwie mazowieckim, obok Zgierza, Przedecza, Dąbia i Gostynina, na liście miast wytypowanych do budowy osad znalazła się także Łódź; dekret wydany przez władze – z inicjatywy Stanisława Staszica, reprezentującego rząd Królestwa Polskiego i Rajmunda Rembielińskiego, przedstawiciela władz województwa mazowieckiego – stworzył warunki rozwoju przemysłu włókienniczego w kraju;
•  (L)  Łódź liczyła 767 mieszkańców;

>> Przejdź bezpośrednio do kolejnych wydarzeń >>

Zmiany statusu Łodzi

Przynależność polityczno-administracyjna miasta Łodzi

Okres	Państwo		Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
XIV w. – 1414		Królestwo Polskie		województwo łęczyckie, kasztelania brzezińska województwo łęczyckie, powiat brzeziński1	Wieś Łodzia
1414–1423		Królestwo Polskie		województwo łęczyckie, powiat brzeziński	Wieś Łodzia/Miasto Ostroga2
1423–1569		Królestwo Polskie		województwo łęczyckie, powiat brzeziński	Miasto Łódź
1569–1793		Rzeczpospolita Obojga Narodów		województwo łęczyckie, powiat brzeziński	Miasto Łódź
1793–1795		Królestwo Prus		departament łęczycki/piotrkowski3, powiat zgierski	Miasto Łódź
1795–1807		Królestwo Prus		departament warszawski, powiat zgierski	Miasto Łódź
1807–1815		Księstwo Warszawskie	I Cesarstwo Francuskie	departament warszawski, powiat zgierski	Miasto Łódź
1815–1816		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	departament warszawski, powiat zgierski	Miasto Łódź
1816–1837		Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	województwo mazowieckie, powiat zgierski	Miasto Łódź

1 Od 1352 roku księstwo łęczyckie stało się częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo łęczyckie. Powiaty zostały wprowadzone w Polsce w II połowie XIV w.

2 Prawa miejskie nadane w 1414 r. przez kapitułę włocławską, miały moc jedynie w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych, pod względem prawno-ustrojowym Łodzia/Ostroga była nadal wsią.

3 25 maja 1793 r. departament łęczycki przemianowano na departament piotrkowski.

Zobacz też

• Administratorzy Łodzi
• Historia Żydów w Łodzi
• Ludność Łodzi
• Łódź
• Ziemia łęczycko-sieradzka
• Kalendarium historii Polski
• Historia Polski do 1820 r.:
  • Prehistoria ziem polskich
  • Historia Polski (do 1138)
  • Polska w okresie rozbicia dzielnicowego
  • Historia Polski (1320–1386)
  • Historia Polski (1386–1492)
  • Historia Polski (1492–1572)
  • Rzeczpospolita Obojga Narodów
  • Historia Polski (1572–1697)
  • Historia Polski (1697–1763)
  • Historia Polski (1764–1795)
  • Ziemie polskie pod zaborami
  • Historia Polski (1795–1831)

Bibliografia

• Bohdan Baranowski, Jan Fijałek, Ryszard Rosin: Łódź. Dzieje miasta. Wyd. II. T. I: Do 1918 r.. Warszawa – Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-02161-6.
• Marzena Bomanowska, Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska: Spacerownik łódzki. 2. Wyd. I. Łódź: Agora, 2010, seria: Biblioteka „Gazety Wyborczej”. ISBN 978-83-7552-915-9.
• Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska: Spacerownik łódzki. Wyd. I. Warszawa: Agora, 2008, seria: Biblioteka „Gazety Wyborczej”. ISBN 978-83-7552-204-4.
• Arkadiusz Grzegorczyk (red. nacz.). Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi (suplement historyczny miesięcznika „Piotrkowska 104”). „Piotrkowska 104”. Zeszyty 1–2, 2010. Arkadiusz Grzegorczyk (red. nacz.). Łódź: Urząd Miasta Łodzi – Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw. ISSN 1731-092X. [dostęp 2016-08-11]. 
• Grażyna Kobojek: Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów. Wyd. I. Łódź: Widzewska Oficyna Wydawnicza „ZORA”, 1998, seria: Biblioteczka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział w Łodzi; z. 5. ISBN 83-86699-11-6.
• Marek Koter: Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej. Wyd. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe – Oddział w Łodzi, 1969, seria: Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk, Prace Geograficzne nr 79. [dostęp 2016-08-24].
• Romuald Olaczek (red.): Ogrody Księżego Młyna. Wyd. 1. Łódź: Stowarzyszenie Film-Przyroda-Kultura, 2008, seria: Parki i ogrody Łodzi; z. 3. ISBN 978-83-924031-2-8.
• Henryk Poselt: Łódź do roku 1825 – kalendarium. Wyd. II. Łódź: „Księży Młyn” Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2010. ISBN 978-83-61253-90-7. [dostęp 2016-09-03].
• AlicjaA. Szymczak AlicjaA., Średniowieczna księga wójtowsko-radziecka Łodzi, „Rocznik Łódzki”, Maria Nartonowicz-Kot (red.), Tom LV, Łódź: Polskie Towarzystwo Historyczne, Oddział w Łodzi. Archiwum Państwowe w Łodzi, 2008, s. 135–145, ISBN 978-83-926472-3-2, ISSN 0080-3502 [dostęp 2017-06-24] .???
• Mirosław Zbigniew Wojalski: Kieszonkowa kronika dziejów Łodzi. Wyd. I. Łódź: Widzewska Oficyna Wydawnicza „ZORA”, 1996. ISBN 83-86699-07-8.

Na górę strony