Ziemia łęczycko-sieradzka

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ziemia łęczycko-sieradzka
Państwa

 Polska

Stolica

Łęczyca

Ważniejsze miejscowości

Sieradz, Wieluń, Piotrków Trybunalski, Radomsko, Brzeziny, Uniejów, Łódź

Położenie na mapie
Mapa ziemi łęczycko-sieradzkiej
Ziemia łęczycko-sieradzka (ziemie łęczycka, sieradzka, wieluńska) i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych
Podział ziem Polski na dzielnice w 1138 (na podstawie Ustawy Sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego):

     Dzielnica senioralna (wschodnia Wielkopolska, zachodnie Kujawy, ziemia wieluńska, Małopolska)

     Dzielnica Władysława II (księstwo śląskie)

     Dzielnica Bolesława IV (księstwo mazowieckie obejmujące Mazowsze, wschodnie Kujawy)

     Dzielnica Mieszka III (księstwo wielkopolskie obejmujące zachodnią Wielkopolskę)

     Dzielnica Henryka (księstwo sandomierskie)

     Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie)

     Lenno Polski pod kontrolą princepsa (księstwo pomorskie)

Księstwo łęczyckie, księstwo sieradzkie i kasztelania rudzka (wieluńska) pod koniec XIII w.
Województwo łęczyckie i województwo sieradzkie (ziemią wieluńską) w 1619 r.

Ziemia łęczycko-sieradzka (ang. Łęczyca-Sieradz Land) – kraina historyczna w środkowej Polsce, obejmująca ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i ziemię wieluńską. Ziemia znajduje się w dorzeczu częściowo górnej i środkowej Warty (wraz z całym dorzeczem Neru, Widawki, Teleszyny, Myi oraz górnym dorzeczem Prosny), na lewym górnym i lewym środkowym brzegu Pilicy oraz w górnym dorzeczu Bzury.

Stolicą ziemi łęczycko-sieradzkiej jest Łęczyca. Największym miastem jest Łódź.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Termin ziemia łęczycko-sieradzka został wprowadzony przez historyków w latach 90. XX wieku i wchodzi do innych dziedzin[1][2][3][4][5][6][7][8][9]. Nazwa pochodzi od złożenia nazw dwóch największych ziem wchodzących w jej skład: ziemi łęczyckiej i ziemi sieradzkiej[2][9].

W użyciu funcjonują również alternatywne terminy Polska Środkowa[2][1][10][11] i Polska Centralna[12][13].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Ziemia łęczycko-sieradzka leży na terenie środkowej Polski i graniczy na zachodzie z ziemią kaliską (wschodnią Wielkopolską), na północy z Kujawami, na północnym wschodzie z Mazowszem (ziemią gostynińską, ziemią sochaczewską i ziemią rawską), południowym wschodzie z ziemią sandomierską (część Małopolski, granica przebiega na Pilicy) oraz na południu z ziemią krakowską (część Małopolski) i Śląskiem[14][11][15][16].

Zasięg ziemi łęczycko-sieradzkiej pokrywa się dokładnie z zasięgiem dwóch przedrozbiorowych województw: łęczyckiego i sieradzkiego[2][9].

Zasięg ziemi łęczycko-sieradzkiej pokrywa się w znaczącej części z województwem łódzkim utworzonym po 1999; województwo to jest nieco przesunięte na wschód względem obszaru zajmowanego przez ziemię. Zachodnie części ziemi łęczycko-sieradzkiej znalazły się w województwie wielkopolskim (okolice Kłodawy, Dąbia, Turku, Dobrej, Stawu, Ostrzeszowa, Kępna, Grabowa nad Prosną, Mikstatu), południowe fragmenty ziemi w województwie śląskim (w północnych częściach powiatów częstochowskiego i kłobuckiego) i województwie opolskim (okolice Praszki), a północne skrawki ziemi w województwie mazowieckim (okolice Skrzeszewów i Dobrowa w powiecie gostynińskim)[14][17][18][19].

Zamek królewski w Łęczycy
Kościół św. Stanisława w Sieradzu
Ratusz i Brama Krakowska w Wieluniu
Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim
Ulica Piotrkowska w Łodzi

Podział na regiony[edytuj | edytuj kod]

Na obszarze ziemi łęczycko-sieradzkiej wykształciły się następujące regiony historyczno-kulturowe[9]:

Z ziemią łęczycko-sieradzką powiązane jest stare centrum Kutna, które wraz z okolicą położoną na północ od miasta były częścią księstwa łęczyckiego do przełomu XIII i XIV w., a później stały się częścią ziemi gostynińskiej. Z ziemią powiązany jest też obszar trzech kasztelanii zapilickich (nadpilickich) położonych po prawej stronie Pilicy (Skrzynno, Żarnów, Małogoszcz, Kurzelów, Opoczno, Końskie, Przysucha, Chęciny, Włoszczowa), które do 1239 stanowiły część prowincji i księstwa łęczyckiego, a później stały się częścią ziemi sandomierskiej[14][20][21][22][23][24].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Łęczycanie i rozwój osadnictwa[edytuj | edytuj kod]

Centrum osadnictwa regionu łęczycko-sieradzkiego od VI w. stanowi: (1) Łęczyca (wraz z pierwotną osadą Tum), unikalnie położona prawie na głównym dziale wodnym, w miejscu przeprawy przez zabagnioną Pradolinę Warszawsko-Berlinską w ciągu rzek Neru i Bzury, która z racji takiego położenia już we wczesnym średniowieczu rozciągnęła swoje władztwo szeroko poza obie strony strefy wododziałowej[14], a także (2) Sieradz (wraz z pierwotną osadą Mnichów) oraz Spycimierz na brzegami Warty[12][25].

W „Powieści minionych lat” wśród sąsiadów Rusi zostało wymienione plemię „Lutyczów” („Łuticzi”)[26]. Wydaje się, że chodzi w tym przekazie o plemię Łęczycan (lub Łączan), które mogło zajmować ziemie mieszczące się między grodami Gnieznem, Kaliszem i Krakowem oraz pograniczem dzielącym siedziby Słowian zachodnich od obszarów penetrowanych przez Słowian wschodnich. Łęczyca pełniłaby funkcję naczelnego grodu dla terytorium rozciągającego się po wschodniej i zachodniej stronie Wisły (po obu stronach rzeki w okolicach Czerska), i sięgającego na zachód aż po ujście Neru do Warty i Wartę. Terytorium Łęczycan na południowo-wschodnich rubieżach przekraczało Pilicę i zbliżało się do Radomia. Od północy Łęczycanie graniczyli z Mazowszanami, którzy znajdowali się na prawym brzegu Wisły, na północ od obecnej Warszawy[27][24][28].

Innym dowodem o istnieniu Łęczan i innych plemion są nazwy miejscowości. Na południe od Radomia mamy Mazowszany, a nieco dalej, koło Wierzbicy: Łączany, Polany i Pomorzany. Nazwy te mówią, że przedstawiciele tych plemion mieszkali tylko w tych wsiach, będąc otoczonymi przez „miejscowych”[24].

Ziemia łęczycka i ziemia sieradzka w XI–XIV w.[edytuj | edytuj kod]

Prowincja łęczycka[edytuj | edytuj kod]

Łęczyca od XI w. była stolicą prowincji łęczyckiej. Od przełomu XI i XII w. do 1231, prowincja łęczycka, obejmowała dzisiejszą ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie (nadpilickie, położone po prawej / wschodniej stronie Pilicy)[14].

Wcześniej, w XI w. prowincja łęczycka mogła też obejmować okolice Czerska po wschodniej i zachodniej stronie Wisły (bez należących do Mazowsza Gostynina i Łowicza). Okolice Czerska stanowiły początkowo wschodni obszar łęczyckiego kompleksu osadniczego, które oderwały się od Łęczycy i mogły tworzyć niezależną prowincję czerską, a następnie w okresie rozbicia dzielnicowego zespoliły się z Mazowszem znajdującym się po prawej/północnej stronie Wisły; taki poglad podzielają uczeni: Henryk Łowmiański, Aleksander Gieysztor, Adam Kasprowicz, Henryk Samsonowicz. Tezę tę potwierdzają badania archeologiczne dotyczące typu pochówków. W oparciu o ich charakter można dojść do przekonania o związkach kulturowych istniejących między późniejszą ziemią czerską i ziemią łęczycką[27][29][30][31][24]. Wśród czynników, które zapewne zaważyły na tworzeniu nowej mapy polskich prowincji (w tym powstaniu prowincji czerskiej i wzrostu Mazowsza), duży udział miała korzystna koniunktura gospodarcza od czasów Bolesława Śmiałego do XIII w. Faworyzowała ona Mazowsze, przez które przechodziły drogi handlowe na Ruś, szlaki łączące Bałtyk z Morzem Czarnym poprzez Kijów[27].

Podziały polityczne kraju z przełomu XI i XII w. zostały zmodyfikowane w okresie rozbicia dzielnicowego i innych późniejszych zmian. Przetrwają natomiast w podziałach kościelnych. Przypuszcza się, iż to granice staropolskich diecezji najwierniej oddają wczesnopiastowski podział na prowincje. Granice diecezji zostały uściślone prawdopodobnie za legacji kardynała Idziego w latach 1123–1125 i utrzymały się aż do końca XVIII wieku. Tutejsze granice archidiecezji gnieźnieńskiej oraz diecezji krakowskiej, poznańskiej (archidiakonat czerski przekształcony później w archidiakonat warszawski) i płockiej mogą odpowiadać pierwotnym granicom prowincji odpowiednio łęczyckiej, sandomierskiej, czerskiej i mazowieckiej z początku XII w.[24]

Na początku XII wieku terytorium prowincji łęczyckiej pokrywało się z terytorium pierwotnego archidiakonatu łęczyckiego[32] archidiecezji gnieźnieńskiej[33][34], przed wydzieleniem z niego archidiakonatu uniejowskiego i kurzelowskiego[35] na przełomie XIII i XIV wieku (uniejowski: przed 1301 r., kurzelowski: przed 1306) oraz przed włączeniem do niego obszaru późniejszego dekanatu rawskiego (Rawa, Łowicz), politycznie należącego do Mazowsza (pierwotny dekanat rawski został przekształcony w archidiakonat łowicki w 1522 r.). Według bulli gnieźnieńskiej (1136 r.) na obszarze prowincji łęczyckiej znajdowały się następujące kasztelanie: łęczycka (obejmowała również Kłodawę i tereny dzisiejszego Kutna), sieradzka, spycimierska (obejmowała m.in. Turek), wolborska, rozpierska, żarnowska, skrzyńska i małogoska[20][21]. Zatem prowincja łęczycka rozciągała się wtedy, począwszy od terenów położonych 20–30 km po zachodniej stronie Warty, poprzez jej całe prawobrzeżne dorzecze, a następnie, po przekroczeniu głównego działu wodnego, wkraczała w dorzecze Pilicy, sięgając maksymalnie aż do 50 km po wschodniej stronie tej rzeki[14].

Kasztelania wolborska została zlikwidowana między 1123 i 1148 jako odrębna jednostka zarządu terytorialnego monarchii. Zespół posiadłości biskupów włocławskich na jej terenie stał się kasztelanią majątkową. Oznaczało to, że w posiadłościach tych cała władza sprawowana normalnie przez monarszą administrację grodową oraz związane z nią dochody przeszły w ręce instytucji kościelnej, ale to dotyczyło tylko wsi biskupich i ich mieszkańców. Z kolei ludność wsi książęcych, rycerskich i klasztornych podlegała nadal monarszej administracji terytorialnej, którą po likwidacji kasztelanii wolborskiej reprezentowali kasztelanowie dwóch sąsiednich grodów książęcych: Łęczycy i Rozprzy. Tereny na północ od Wolbórki (Wolborzy) przeszły pod administrację w kasztelanii łęczyckiej, a na południe od Wolbórki pod zarząd w kasztelanii rozpierskiej[36][37].

W pierwszej fazie rozbicia dzielnicowego aż do utworzenia księstwa łęczyckiego w 1231, prowincja łęczycka przez większość czasu była częścią dzielnicy senioralnej[38][14].

1138–1144: Wedle jednej hipotezy prowincja miała przypaść wdowie po Bolesławie III Krzywoustym, Salomei z Bergu, jako tzw. odprawa wdowia. Kolejna z hipotez zakłada, iż tereny te stały się częścią dzielnicy senioralnej należącej do najstarszego z synów Krzywoustego seniora Władysława II Wygnańca. Można też przyjąć, że uposażenie wdowy Salomei wchodziło w skład dzielnicy seniora[38].

1144: Umiera księżna Salomea. Między książętami dochodzi do wojny o ziemie po jej oprawie wdowiej. Mieszko III Stary i Bolesław IV Kędzierzawy zajmują prowincję łęczycką, jednak senior Władysław Wygnaniec włącza prowincję na nowo do dzielnicy senioralnej[38].

1146-1166: W kolejnej wojnie domowej w 1146, Władysław Wygnaniec zostaje pokonany przez młodszych braci i obłożony klątwą kościelną ucieka do Niemiec. Władzę po nim obejmuje Bolesław IV Kędzierzawy, który trzy kasztelanie zapilickie (żarnowską, skrzyńską, małogoską, zlokalizowane po prawej stronie Pilicy) odłącza od prowincji łęczyckiej i dzielnicy senioralnej i nadaje je Henrykowi Sandomierskiemu. Trzy zapilickie (nadpilickie) kasztelanie zostają po raz pierwszy włączone do księstwa sandomierskiego. Wracają one do prowincji łęczyckiej, a więc i dzielnicy seniora najprawdopodobniej wraz ze śmiercią Henryka Sandomierskiego w 1166 roku[38].

Na przełomie wieków XII i XIII Łęczyca stała się siedzibą archidiakonatu łęczyckiego[32] archidiecezji gnieźnieńskiej[33] obejmującego całą prowincję łęczycką[39]. Pierwsza wzmianka o archidiakonie łęczyckim pochodzi z bulli papieskiej z 1218, ale archidiakonat mógł istnieć już od momentu erygowania kolegiaty łęczyckiej w 1161[40].

Księstwo łęczyckie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Księstwo łęczyckie.

Prowincja łęczycka została wydzielona z dzielnicy senioralnej i przekształcona przez Kondrada I mazowieckiego w 1231 w księstwo łęczyckie, które istniało do 1352. W 1239 (lub 1243) księstwo utraciło kasztelanie zapilickie, a w 1264 z księstwa łęczyckiego zostało wydzielone księstwo sieradzkie[14].

W 1227 następuje tragiczna śmierć Leszka Białego pod Gąsową, brata Konrada I Mazowieckiego, księcia łęczyckiego. Po jego śmierci rozpoczęły się walki wewnętrzne pomiędzy Piastowiczami, władającego dzielnicą mazowiecką Konradem i wnukiem Władysława Wygnańca księciem śląskim Henrykiem I Brodatym. W wyniku walk obszar środkowej Polski. Łęczyca i Sieradz, jako centra polityczne i wojskowe znalazły się wiosną 1229 r. we władaniu Konrada I mazowieckiego[41]. Kasztelanie łęczycka, sieradzka, spicymierska, rozpierska, żarnowska, skrzyńska i małogoska, wchodzące w skład wcześniej istniejącej prowincji łęczyckiej, weszły w skład wydzielonego przez niego w 1231 roku księstwa łęczyckiego, które przyłączył do Mazowsza[14] (kasztelania wolborska przestała pełnić rolę zarządu terytorialnego w 1123-1148[36][37]).

Nieco później, na skutek klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską, księstwo łęczyckie utraciło na rzecz księstwa sandomierskiego trzy kasztelanie zapilickie /nadpilickie (zlokalizowane po prawej stronie Pilicy): żarnowską, skrzyńską, małogoską[14][42][21][38][22][23][24]. Podawane są dwie możliwe daty tego zdarzenia: 1239 r. i zjazd w Przedborzu, kiedy być może Konrad I mazowiecki przekazał te tereny na rzecz księcia sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, lub 1243 r. i wielka klęska Konrada w bitwie z Bolesławem pod Suchodołami[38]. Utracony teren był zbliżony do części archidiecezji gnieźnieńskiej[33][34] znajdującej się po prawej stronie Pilicy i na nim powstał później archidiakonat kurzelowski[35] archidiecezji gnieźnieńskiej wydzielony z archidiakonatu łęczyckiego[32][43]. Posiadanie kasztelanii zapilickich umożliwiało sprawowane kontroli w Małopolsce książętom sieradzko-łęczyckim, zaś książętom krakowskim i sandomierskim zapewniało możliwość szachowania sił wielkopolskich, stąd region ten obfitował w wiele starć bitewnych[44].

Po śmierci Konrada w 1247 roku jego drugi syn, Kazimierz I kujawski, objął księstwo łęczyckie, które do 1299 roku znajdowało się w rękach jego kolejnych synów. Prawdopodobnie już za czasów Kazimierza I w obrębie księstwa łęczyckiego znalazł się Inowłódz wraz z okolicznymi miejscowościami: Glinnik, Małecz, Lubochnia, Glina, Sadykierz i Wola Małecka, Rzeczyca (Tarnowska)[20][21]; częścią księstwa stała się również parafia Grzegorzew wraz z Ladorudzem, Ladorudzkiem, Rzuchowem, Chełmnem i Sobótką nad Nerem[20][21].

W latach 1263–1264 Kazimierz I wydzielił z księstwa łęczyckiego tereny księstwa sieradzkiego, które objął jego syn Leszek Czarny. Granica pomiędzy księstwami łęczyckim i sieradzkim biegła wzdłuż Neru i Wolbórki[14][20][21]. Wydzielenie księstwa sieradzkiego w oparciu o rzeki graniczne Ner i Wolbórkę nie wymagało już dzielenia kasztelanii wolborskiej (położonej po obu stronach Wolbórki), ponieważ między 1123 i 1148 przestała ona pełnić rolę jednostki zarządu terytorialnego monarchii; tereny na północ od Wolbórki przeszły pod administrację w kasztelanii łęczyckiej, a na południe od Wolbórki wraz z Wolborzem pod zarząd w kasztelanii rozpierskiej. Tak więc księstwo łęczyckie zostało utworzone z pojedyńczej dużej kasztelanii łęczyckiej, która objęła już w XII w. północną część teren kasztelanii wolborskiej. Natomiast księstwo sieradzkie uzyskało kasztelanie sieradzką, spicymierską i rozpierską; ta ostatnia obejmowała południową część kasztelanii wolborskiej wraz z Wolborzem[36][37].

Kasztelania brzezińska została wydzielona z obszaru kasztelanii łęczyckiej w I połowie XIV wieku w czasach Władysława Łokietka, prawdopodobnie między 1305 i 1327; pierwsza wzmianka o kasztelanii brzezińskiej pochodzi z 1332 r. Prawdopodobnie powstanie tej kasztelanii było spowodowane chęcią usprawnienia przez księcia administracji na południowo-wschodnich rubieżach swego władztwa, w związku z wcześniejszym przyłączeniem do niego północnej części kasztelanii wolborskiej przed połową XII w.[36][37] oraz Inowłodza i okolic w XIII w.[45][42][46] Nowa kasztelania nie mogła pełnić funkcji wojskowych, ponieważ Brzeziny były osadą nieobronną. Przywiązanie tytułu kasztelańskiego do Brzezin wynikało zapewne z faktu, że już w II połowie XIII w. były one osadą o charakterze miejskim, wtedy jedyną w tych okolicach[45][42].

Na przełomie XIII/XIV wieku, od księstwa łęczyckiego odpadło Kutno wraz z okolicznymi miejscowościami, które przeszły pod panowanie książąt mazowieckich[20][21][47].

W latach 1299–1306 księstwem rządził król polski i czeski Wacław II, później wróciło w ręce Władysława I Łokietka, by w latach 1327–1352 być rządzonym jako lenno przez jego bratanka, Władysława Garbatego. Od 1352 roku stało się ponownie częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo łęczyckie[42]. Granice księstwa łęczyckiego pod koniec jego istnienia pokrywały się z granicami województwa wchodzącego w skład I Rzeczypospolitej[17].

Księstwo sieradzkie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Księstwo sieradzkie.

W roku 1233 w ramach porozumień śląsko-mazowieckich na wykrojonym z księstwa łęczyckiego, książęcym stolcu w Sieradzu, Konrad I mazowiecki osadził tam swojego najstarszego syna Bolesława. W roku 1234 terytorium księstwa sieradzkiego wróciło w granice księstwa łęczyckiego Konrada Mazowieckiego. W tym czasie wykształca się w Sieradzu hierarchia urzędnicza nadwornych (chorąży, łowczy, podłowczy, podkomorzy, podstoli)[41][48][42].

W latach 1263–1264 Kazimierz I wydzielił z księstwa łęczyckiego tereny księstwa sieradzkiego, które objął jego syn Leszek Czarny[14][20][21]. Księstwo sieradzkie uzyskało kasztelanie sieradzką, spicymierską i rozpierską (ta ostatnia obejmowała od ok. 1123/1148 także południową część dawnej kasztelanii wolborskiej wraz z Wolborzem[36][37]). Wytworzyła się sieradzka dworsko-dzielnicowa hierarchia urzędnicza, w której skład, poza wojewodą, weszli: chorąży, cześnik, podczaszy, konarski, podkonie, łowczy, podłowczy, podkomorzy, sędzia, podsędek, skarbnik, stolnik, podstoli, wojski[42].

W spuściźnie po Leszku Czarnym księstwo sieradzkie przypadło w 1288 roku Władysławowi Łokietkowi, który też od 1290 używał tytułu księcia sieradzkiego. Pod władzą Łokietka pozostawało do 1300 kiedy to książę został wypędzony z Polski przez czeskiego Wacława II. W 1306 księstwo wróciło w ręce Władysława I Łokietka, by w latach 1327–1339 być rządzonym jako lenno przez jego bratanka, Przemysła inowrocławskiego (sieradzkiego). Od 1339 roku stało się ponownie częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo sieradzkie[42].

Ziemia łęczycka i ziemia sieradzka[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: ziemia łęczycka, ziemia sieradzka i Ziemia (administracja).

W latach 1305–1306 Władysław I Łokietek opanował wraz z Małopolską, Kujawami i cząstką Wielkopolski także księstwa łęczyckie i sieradzkie, które weszły w skład zasadniczego zrębu odbudowywanego państwa polskiego. Pod koniec lat 20. XIV w. zostały one przekazane w lenno odpowiednio Władysławowi Garbatemu i Przemysłowi inowrocławskiemu (sieradzkiemu) przez króla Władysława Łokietka[42][20].

Od tego czasu dzielnice te zaczęły zmieniać swój charakter, co przejawiało się również w sposobie ich określania. Zaczyna zanikać dotychczasowa nazwa „księstwa”, a w to miejsce zaczyna się używać terminu „ziemia”. Początkowo terminów tych używano wymiennie. S. Zajączkowski przywołuje przykład przywilejów Łokietka z lat 1296 i 1308 dla klasztoru w Sulejowie, gdzie są wymienione wsie „in ducatu Syradie” (w księstwie sieradzkim). Jednakże w innych dokumentach, tak książęcych, jak i biskupich, z lat 1296, 1298, 1314 i 1331 występuje określenie „terra” (ziemia). Staje się ono wkrótce częścią składowa tytulatury Łokietka, którego kancelaria jednak, nawet już po koronacji w 1320 r., w wydawanych dokumentach używała preambuły następującej treści: Rex Poloniae, nec non terrarum Cracoviae, Sandomiriae, Lanciciae, Cujaviae, Siradiaeque dux (Król Polski, a także władca ziem krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, kujawskiej i sieradzkiej)[49][50][51].

Stopniowe zanikanie określenia „księstwo” i coraz częstsze pojawianie się terminu „ziemia” wskazują na coraz większą integrację państwa, które dawne udzielne księstwa zaczęło traktować jako części składowe swego terytorium. Dawne księstwa dzielnicowe, nad którymi w imieniu króla władał wojewoda, nazwano województwami, natomiast mniejsze nazywano w dalszym ciągu ziemiami, np. dotyczyło to ziemi wieluńskiej, która ok. 1420 r. weszła w zależność od wojewody sieradzkiego[49][20][52].

Ziemia wieluńska (do 1420)[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Ziemia wieluńska i Księstwo wieluńskie.

Okres rozbicia dzielnicowego[edytuj | edytuj kod]

Powstała w miejscu starej kasztelanii rudzkiej należącej początkowo do Wielkopolski. Kasztelania ta była wymieniona w bulli gnieźnieńskiej z 1136. Kasztelania na początku okresu rozbicia dzielnicowego była w dzielnicy senioralnej obok takich grodów jak Gniezno, Kalisz, Łęczyca, Sieradz, czy Kraków. Władzę nad nią sprawowali kolejno: Władysław Wygnaniec, Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary i Kazimierz Sprawiedliwy. W wyniku toczących się walk o władzę w dzielnicach, w 1181 Mieszko odzyskał Wielkopolskę i przyłączył do niej ziemię rudzką. Od 1183 władzę nad kasztelanią rudzką i całym kaliskiem sprawował syn Mieszka Starego, Odon[20][52].

W dalszej części rozbicia dzielnicowego kasztelania rudzka (wieluńska) była elementem rywalizacji książąt wielkopolskich i śląskich. Ostatecznie ziemia rudzka znalazła się w rękach książąt wielkopolskich Przemysława I i Bolesławowa Pobożnego w latach 40. XIII w. Ziemię rudzką dziedziczy Przemysł II w 1279, a po jego zabójstwie w 1296, ziemia rudzka wraz z Wielkopolską przeszła pod panowanie ówczesnego księcia łęczycko-kujawskiego Władysława Łokietka. Rządy jego jednak trwały tu bardzo krótko, gdyż już w 1300 opanował je król czeski Wacław II. Z kolei po nim władzę przejął tu syn Władysława opolskiego, Bolesław, a po 1313 jego wnuk Bolesław I, książę niemodliński[20][52].

Po upadku grodu w Rudzie i zwiększeniu się gospodarczego znaczenia Wielunia, w 1281 roku siedziba kasztelanii została przeniesiona do Wielunia i odtąd w źródłach historycznych ziemia rudzka zastąpiona jest nową nazwą – ziemia wieluńska. W 1299 miała miejsce ostatnia wzmianka o ziemi rudzkiej (łac. „Terra Rudensis”), później zawsze nazywano ją ziemią wieluńską, ale ślad starej nazwy pozostał w tytulaturze i jeszcze do 1411 kasztelanowie tytułowali się na przemian rudzkimi i wieluńskimi[20][52].

W 1233 następuje powiązanie z ziemią rudzką Ostrzeszowskiego, które wcześniej związane było politycznie ze Śląskiem. Ostrzeszów, jako była część Śląska, znajdował się w granicach diecezji wrocławskiej do pocz. XIX w. Wieruszów znajdował się w diecezji wrocławskiej do pierwszej połowy XV w., kiedy został przeniesiony do diecezji gnieźnieńskiej. Z kolei Ruda i Wieluń znajdowały się w diecezji gnieźnieńskiej, co miało związek w początkową przynależnością do Wielkopolski[53][52].

W zjednoczonym Królestwie Polskim[edytuj | edytuj kod]

Zasiadający na tronie krakowskim od 1320 r. Władysław Łokietek już rok później przyłączył ziemię wieluńską do Polski. W 1329 r. król odkupił Bolesławiec wraz z okręgiem. W ten sposób cała ziemia zw. dawniej rudzką znalazła się w granicach państwa polskiego. Mimo licznych najazdów przeżywała swój rozkwit za panowania Kazimierza Wielkiego. Została wtedy, wraz z innymi zachodnimi ziemiami nadgranicznymi, włączona do systemu fortyfikacji. Zamki obronne wybudowano między innymi w Wieluniu, Ostrzeszowie, Bolesławcu oraz Krzepicach. Szczególnie wiele uwagi król poświęcił Wieluniowi, który rozbudowano oraz otoczono murem obronnym[52].

W latach 1370–1391 w ziemi wieluńskiej (funkcjonującej jako księstwo wieluńskie) i w pobliskiej Częstochowie rządy sprawował Władysław Opolczyk. Otrzymał on księstwo wieluńskie od Ludwika Węgierskiego jako lenno. Opolczyk, tytułujący się księciem wieluńskim, był wnukiem księcia opolskiego Bolesława, byłego władcy Wielunia. Powrót ziemi do Korony nastąpił dzięki Władysławowi Jagielle, który zaatakował w 1391 spiskującego przeciw Polsce i szukającego porozumienia z Krzyżakami Opolczyka. Bolesławiec jako ostatni dostał się pod panowanie polskie dopiero w 1401, to jest już po śmierci Władysława Opolczyka[20][52].

Od początku XV wieku, aż do rozbiorów ziemia wieluńska znajdowała się w granicach państwa polskiego. Ze względu na skromne rozmiary oraz brak pełnej hierarchii urzędniczej otrzymała wówczas status ziemi, a ok. 1420 r. została włączona do województwa sieradzkiego[14].

Województwa łęczyckie i sieradzkie (XIV w. – 1793)[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo łęczyckie i Województwo sieradzkie (I Rzeczpospolita).

Ziemia sieradzka (księstwo sieradzkie) w 1339 roku stała się ponownie częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo sieradzkie, a ziemia łęczycka (okrojone księstwo łęczyckie) w 1352 jako województwo łęczyckie. Ziemia wieluńska ostatecznie wróciła do Królestwa Polskiego w latach 1391–1401, a następnie została włączona ok. 1420 do województwa sieradzkiego. Oba województwa wchodziły w skład Prowincji Wielkopolskiej[54].

W drugiej połowie XIV w. powstały powiaty. W województwie łęczyckim wydzielono trzy: łęczycki, orłowski i brzeziński. W głównej części województwa sieradzkiego utworzono cztery powiaty: sieradzki, szadkowski, piotrkowski i radomski (radomszczański), a w ziemi wieluńskiej dwa: wieluński i ostrzeszowski. Obszar powiatów pokrywał się z obszarami parafii, które pozwalały wytyczyć granice jednostek administracji państwowej[20].

Całe województwo łęczyckie, a województwo sieradzkie w znacznej większości należało do diecezji gnieźnieńskiej[53]. Ostrzeszowskie, długo związane politycznie ze Śląskiem, wchodziło w skład diecezji wrocławskiej. Terytorium łęczycko-sieradzkie, które podlegało arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, dzieliło się głównie na trzy jednostki: archidiakonaty łęczycki[32] i uniejowski oraz terytorium wieluńskie (równorzędne z archidiakonatem)[53].

Województwo łęczyckie delegowało do Senatu 5 przedstawicieli: 2 senatorów większych (wojewodę łęczyckiego, kasztelana łęczyckiego), oraz 3 mniejszych (kasztelanów: brzezińskiego, inowłodzkiego i konarskiego łęczyckiego). Województwo sieradzkie miało do Senatu też 5 przedstawicieli: 2 senatorów większych (wojewodę sieradzkiego i kasztelana sieradzkiego) i 3 mniejszych (kasztelanów: rozpierskiego, spicymierskiego i konarskiego sieradzkiego). Dodatkowo ziemia wieluńska wybierała jednego senatora mniejszego, którym był kasztelan wieluński. Na sejmikach wojewódzkich w obu województwach wybierano po 4 posłów na Sejm i po 2 deputatów do Trybunału Koronnego dla Wielkopolski, który obradował w Piotrkowie; dodatkowo ziemia wieluńska wybierała 2 posłów na Sejm. Oba województwa posiadały pełną hierarchię urzędniczą (z wojewodą na czele); dodatkowo ziemia wieluńska miała podwojewodziego wieluńskiego (mianowanego przez wojewodę sieradzkiego) oraz własnych urzędników ziemskich (począwszy od podkomorzego) i sądowych[14][55].

W zjednoczonym państwie polskim Łęczyckie i Sieradzkie zajmowały centralne położenie, co skutkowało tym, że w znacznie mniejszym stopniu niż inne ziemie było narażone na napaści wrogów zewnętrznych, co sprzyjało rozwojowi ekonomicznemu. Potencjalnymi najeźdźcami byli przede wszystkim książęta śląscy względnie wojska węgierskie, a później czeskie, operujące na Śląsku, ale na ogół ich działalność niszczycielska ograniczała się do Wieluńskiego. W hierarchii ziem, wyrażającej się w ustalonej kolejności wojewodów i kasztelanów pod względem dostojeństwa, województwo sieradzkie stało wyżej od województwa łęczyckiego. Łęczyckie miało duże znaczenie do XIV w.: odbyło się tam wiele świeckich zjazdów oraz kościelnych synodów. Charakterystyczną cechą dziejów politycznych Sieradzkiego stały się od połowy XIV w. wiece i zjazdy ogólnokrajowe lub ziemskie, podczas których podejmowano ważne decyzje państwowe, wydawano doniosłe akty prawno-ustrojowe i rozstrzygano problemy polityki zagranicznej; największe znaczenie województwo sieradzkie miało w XVI–XVII w. Sieradzkie miało największą gęstość zaludnienia pośród województw Korony pod koniec istnienia I Rzeczpospolitej[56][8][57].

Kasztelanie i kasztelanowie[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Kasztelania, Kasztelan i Urzędy senatorskie.

W XII i XIV w. następowała rearanżacja kasztelanii w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej. Zmiany na ziemi łęczycko-sieradzkiej były mniejsze niż w Wielkopolsce i na Kujawach w XIII i XIV w.[45]

Kasztelania wolborska została przekształcona między 1123 i 1148 w kasztelanię majątkową biskupów włocławskich, a jej tereny przeszły do sąsiednich kasztelanii, łęczyckiej i rozpierskiej, pod administrację państwową[36][37]. W księstwie łęczyckim, kasztelania brzezińska została wydzielona z obszaru kasztelanii łęczyckiej (jedynej wówczas w księstwie) prawdopodobnie między 1305 i 1327[45][42]. Więcej o tych zmianach jest w tym haśle w podrozdziałach o prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim.

Kasztelania spicymierska. W XII i XIII w. w Spycimierzu działał gród o funkcjach obronnych oraz administracyjnych, a także związana z nim osada otwarta. Istotne źródło dochodów dla grodu stanowiła komora celna. Dobrą koniunkturę ośrodka, czerpiącego zyski z kontroli szlaku handlowego łączącego północ z południem (szlak morawsko-pomorski), osłabiła pod koniec XIII w. lokacja miejska arcybiskupiego Uniejowa (przed 1290)[58]. W 1331 Spycimierz został spustoszony przez Krzyżaków podczas jesiennej rejzy (wynikało to z niedużej liczebności załóg pozostawionych w obiektach obronnych oraz z niewielkiej przydatności militarnej anachronicznych umocnień drewniano-ziemnych wobec nowoczesnej sztuki wojennej udoskonalonej przez zakon krzyżacki)[58]. W 1347 król Kazimierz Wielki przekazał Spycimierz arcybiskupowi gnieźnieńskiemu. Przejście spycimierskiego majątku w ręce arcybiskupie nie doprowadziło do likwidacji kasztelanii, choć całkowicie zmieniło jej charakter. Nie była ona już jednostką administracyjną o istotnym znaczeniu, zwłaszcza od momentu utworzenia powiatów. W późnym średniowieczu w Spycimierzu zintensyfikowano produkcję rolną, obejmując uprawami dotychczasowe nieużytki[58][42].

Kasztelania rozpierska. W pierwszej ćwierci XIV w. gród rozpierski został doszczętnie spalony. Gród nie został odbudowany, w dalszym ciągu rozwijała się tylko osada targowa. Przejście rozpierskiego kompleksu majątkowego w ręce szlacheckie nastąpiło między 1344 i 1372. Od XIV wieku rozwój Rozprzy został zahamowany na skutek wzrastającej roli pobliskiego Piotrkowa, który zastąpił ją w roli głównego ośrodka administracyjnego na tym obszarze, Rozprza weszła w skład powiatu piotrkowskiego. Pod koniec XIV w., funkcja kasztelanów rozpierskich została ograniczona i stała się urzędem honorowym i tytularnym. Do połowy XVIII w. reprezentacja powiatu piotrkowskiego należała do kasztelanów rozpierskich[59].

Zachowanie w Sieradzkiem wszystkich 3 starych tytułów kasztelańskich stawiało Łęczyckie, w momencie włączenia obu dzielnic do Korony, w gorszej sytuacji pod względem liczby tych urzędów, gdyż miało ono tylko kasztelanię łęczycką i nowo powstałą brzezińską. Toteż już w 1354 w ziemi łęczyckiej pojawił się jeszcze kasztelan kazimierski. Tytuł przywiązany został do Kazimierza. Kazimierz, najmniejsze z miast w Łęczyckiem, położony nad Nerem na granicy z ziemią sieradzką (wewnątrz państwa), nie mógł odgrywać roli ośrodka jednostki zarządu terytorialnego, ani funkcji militarnej, tylko honorową; jego ranga nie była zbyt wysoka. Po utworzeniu stanowiska kasztelana kazimierskiego obie ziemie reprezentowane były w radzie królewskiej przez jednakową liczbę urzędników[45][42]. W miejsce kasztelanii kazimierskiej utworzono kasztelanię inowłodzką w 1438. Kasztelania inowłodzka nie była kasztelanią terytorialną, ale miała charakter obronny dla zabezpieczenia granicy łęczycko-mazowieckiej i była utworzona w oparciu o istniejący już zamek w Inowłodziu, który strzegł przeprawy przez Pilicę. Znaczenie Inowłódzia wzrosło po uaktywnieniu się dróg handlowych biegnących z Rusi w kierunku Torunia w połowie XIV w., w czasach Kazimierza Wielkiego wzniesiono tutaj zamek[45][42]. W 1420, do 3 kasztelanów w wojewódzwie sieradzkim dołączył jeszcze kasztelan wieluński z przyłączonej do województwa ziemi wieluńskiej[55].

W końcu XIV w. pojawili się w Łęczyckiem i Sieradzkiem kasztelanowie konarscy. Jest, możliwe, że istnieli oni już wcześniej, a powstanie tego urzędu wiązać można z nową falą rozdawania tytułów kasztelańskich w ostatnich latach panowania Kazimierza Wielkiego. Konarscy sieradzcy przejęli uprawnienia sądowe w sprawach o zabójstwa kobiet, nie wiadomo jaką rolę pełnili konarscy łęczyccy[45][42].

Kasztelanie w II połowie XIV w. traciły na znaczeniu na rzecz powiatów. Zakres działalności powiatów wiązał się przede wszystkim z sądownictwem, do niego doszły również pewne uprawnienia skarbowe i wojskowe[59]. Kasztelanowie w strukturze późnośredniowiecznego oraz nowożytnego społeczeństwa przetrwali jako prestiżowy urząd zapewniający znaczne wpływy polityczne (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów kasztelanowie wchodzili w skład Senatu)[58].

Losy ziemi łęczycko-sieradzkiej po 1793[edytuj | edytuj kod]

W 1793 doszło do II rozbioru Polski. Zmiany przynależności państwowej ziemi wyglądały następująco[14]:

Początkowo oba przedrozbiorowe województwa, obejmujące całą ziemię łęczycko-sieradzką, weszły w skład departamentu piotrkowskiego w ramach Prus Południowych (1793-1795) w ramach zaboru pruskiego. W póżniejszym czasie (od 1795) występowały dość duże różnice pomiędzy granicami jednostek administracyjnych, w skład których wchodziły[14].

Od 1999 większość obszaru obu przedrozbiorowych województw leży na terenie województwa łódzkiego[14].

Kasztelanie zapilickie / nadpilickie[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kasztelanie zapilickie.

Trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie (skrzyńska, żarnowska i małogoska) były częścią prowincji łęczyckiej i księstwa łęczyckiego położoną na południowy wschód od Pilicy (po jej prawej stronie). W 1239 lub 1243 księstwo łęczyckie utraciło kasztelanie na rzecz księstwa sandomierskiego i ziemi sandomierskiej z powodu klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską[14][42][21][38][22][23][24]. Przed 1306, z archidiakonatu łęczyckiego diecezji gnieźnieńskiej został utworzony archidiakonat kurzelowski, który odpowiadał obszarowi kasztelanii zapilickich[35][24].

W ziemi sandomierskiej kasztelanie uległy reorganizacji. W ten sposób znika kasztelania skrzyńska, przyłączona w większości do kasztelanii radomskiej i żarnowskiej. Zachowane są kasztelanie małogoska i żarnowska. Od 1320 roku teren kasztelanii zapilickich został razem z księstwem sandomierskim włączony do Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako część województwa sandomierskiego. W II poł. XIV w. pojawiają się powiaty. Kasztelania żarnowska przeradza się w powiat opoczyński. Z kasztelanii małogoskiej powiększonej o okolice Kielc powstaje powiat chęciński[24][54]. Obszar dawnych kasztelanii znalazł się w zaborze austriackim w 1795 (w wyniku III rozbioru), w Księstwie Polskim w 1807, w zaborze rosyjskim w 1815[60][14][38].

Po raz pierwszy tereny te znalazły się w woj. łódzkim w latach 1946–1950; wówczas była to większość powierzchni tych kasztelanii. W 1950, całość tego obszaru trafiła do województwa kieleckiego. Okolice Opoczna i Przedborza znalazły się w województwie piotrkowskim (1975–1998) i łódzkim od 1999. Po reformie administracyjnej z 1999, około 1/3 powierzchni dawnych kasztelanii zapilickich znajduje się w woj. łódzkim, reszta w województwach świętokrzyskim i mazowieckim[60][14][35][22][38].

Zmiany administracyjne w czasie[edytuj | edytuj kod]

Administracyjne i gospodarcze kształtowanie się terenów należących do ziemi łęczycko-sieradzkiej w ciągu całej historii państwowości polskiej zostało szczegółowo przedstawione w monografii prof. Marka Kotera[14]. Zasięg ziemi łęczycko-sieradzkiej pokrywał się z obszarem księstw łęczyckiego, sieradzkiego i wieluńskiego (w ich końcowej fazie istnienia) oraz powstałych na ich bazie ziem i przedrozbiorowych województw łęczyckiego i sieradzkiego (do 1793). Cała ziemia łęczycko-sieradzka weszła w skład departamentu piotrkowskiego w ramach Prus Południowych (1793-1795). W póżniejszym czasie występowały dość duże różnice pomiędzy granicami[14].

Główne jednostki administracyjne obejmujące rdzeń ziemi sieradzko-łęczyckiej[edytuj | edytuj kod]

Poniżej zostały uwzględnione tylko te jednostki administracyjne, w skład których wchodziła znacząca część ziemi łęczycko-sieradzkiej.

Piastowskie jednostki administracyjne od przełomu XI/XII w. do XIII w.[edytuj | edytuj kod]

      Prowincja łęczycka i Kasztelania rudzka (wieluńska).

Księstwa XIII w.–XIV w.[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Księstwo łęczyckie, Księstwo sieradzkie i Księstwo wieluńskie.

Ziemie[a] w XIII w.–XVIII w.[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Ziemia łęczycka, Ziemia sieradzka i Ziemia wieluńska.

Województwa I Rzeczypospolitej w latach 1339–1793[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo łęczyckie, Województwo sieradzkie (I Rzeczpospolita) i Podział administracyjny I Rzeczypospolitej.

Jednostki administracyjne w zaborze pruskim w latach 1793–1795[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Departament piotrkowski i Prusy Południowe.

Jednostki administracyjne w zaborze pruskim w latach 1795–1807[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Departament kaliski (Prusy Południowe), Departament warszawski (Prusy Południowe) i Prusy Południowe.

Jednostki administracyjne w Księstwie Warszawskim w latach 1807–1815[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Departament kaliski (Księstwo Warszawskie), Departament warszawski (Księstwo Warszawskie) i Podział administracyjny Księstwa Warszawskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1816–1837[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo kaliskie (Królestwo Polskie), Województwo mazowieckie (Królestwo Polskie) i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1837–1844[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Gubernia kaliska, Gubernia mazowiecka i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1844–1867[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Gubernia warszawska i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Podział administracyjny w zaborze rosyjskim w latach 1867–1914[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Gubernia kaliska, Gubernia piotrkowska i Podział administracyjny Królestwa Polskiego.

Województwo łódzkie w okresie II Rzeczypospolitej[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie (II Rzeczpospolita) i Podział administracyjny II Rzeczypospolitej.

Województwo łódzkie w latach 1945–1975[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie (1945–1975) i Podział administracyjny Polski (1944–1975).

Województwa w latach 1975–1998[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie (1975–1998), Województwo sieradzkie, Województwo piotrkowskie, Województwo płockie (1975–1998) i Podział administracyjny Polski (1975–1998).

Województwo łódzkie od 1999[edytuj | edytuj kod]

 Osobne artykuły: Województwo łódzkie i Podział administracyjny Polski.

Herby[edytuj | edytuj kod]

Herby ziemi łęczyckiej i z ziemi sieradzkiej są do siebie zbliżone i są reprezentowane odpowiednio przez hybrydę kujawską w srebrno-czerwonym lub w złoto-czerwonym polu. Hybryda kujawska, w postaci połuorła połączonego z połulwem i zwieńczonych wspólną koroną, pochodzi w II połowy XIII wieku z pieczęci Piastów z linii kujawskiej i znajduje się też w herbie Kujaw[61][62].

Herb ziemi wieluńskiej przedstawia z kolei baranka z chorągiewką i krzyżem.

Herby województwa łódzkiego (dla województw z okresu II RP i po 1999) nawiązują do historycznej przynależności ziem składowych województwa. W obu herbach są m.in. hybrydy kujawskie zaczerpnięte z herbów dla ziemi łęczyckiej i ziemi sieradzkiej[63][64]. Herb z okresu II RP zawiera też wieluńskiego baranka z chorągiewką i krzyżem.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Jako jednostki terytorialne

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Marek Koter, Za jakim modelem podziału terytorialnego Polski opowiedzieć się?: Wnioski z doświadczeń przeszłości oraz wzorców europejskich, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 1, 1999, 15 (rys. 4) [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu].
  2. ↑ a b c d Mariusz Kulesza, Rozplanowania wczesnomiejskich osad targowych na obszarze Polski Środkowej (dawna ziemia łęczycko-sieradzka), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 2, 1999, s. 71–95 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu].
  3. ↑ Małgorzata Rutkiewicz-Hanczewska, Określenia dni tygodnia w nazwach miejscowych Polski: historia, pochodzenie, zmiany, „Język polski”, Rocznik XCIX (4), 31 grudnia 2019, s. 16–29 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  4. ↑ Piotr Gryglewski, Szlacheckie kaplice grobowe ziemi łęczycko-sieradzkiej od XV do I połowy XVII wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 74 (9), 2002, s. 63 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  5. ↑ Rafał Zarębski, Pomiędzy konwencją a żywiołem. Tendencje imiennicze w dawnej Łodzi(XVII-połowa XIX wieku), „Onomastica”, LX, 2016, s. 91–106 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  6. ↑ Radosław Zdaniewicz, Piotr Chabrzyk, Kilka słów o denarze Władysława II Wygnańca ze Staromieścia w kontekście badań archeologicznych przedlokacyjnego Lelowa [online], 3 grudnia 2022, s. 25 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  7. ↑ Przemysław Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn: LITTERA, 2013, ISBN 978-83-89775-28-3 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  8. ↑ a b Alina Kępińska, Sieradzkie: historia regionu, [w:] Halina Karaś (red.), Dialekty i gwary polskie (dialektologia.uw.edu.pl), Uniwersytet Warszawski, ISBN 978-83-62844-10-4 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu].
  9. ↑ a b c d Regiony etnograficzne. Ziemia sieradzko – łęczycka [online], Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  10. ↑ Tomasz Figlus, Znaczenie czynników prawno-politycznych w procesie kształtowania wiejskiej sieci osadniczej dawnego województwa łęczyckiego i sieradzkiego w okresie przedrozbiorowym, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Geographica Socio-Oeconomica”, 17, styczeń 2014, s. 204 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  11. ↑ a b Tomasz Leszkowicz, Krainy historyczne w Polsce – 10 faktów, które warto poznać [MAPY] [online], Histmag.org, 28 kwietnia 2016 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-29].
  12. ↑ a b Jerzy Sikora, Między podbojem a prowincją. Przyczynek do piastowskiej organizacji Polski Centralnej w X i XI w. Olgierd Ławrynowicz, Jerzy Maik, Piotr A. Nowakowski (red.), [w:] Non Sensistis Gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, Łódź 2011, s. 349–367 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  13. ↑ Jerzy Sikora, Peryferia w centrum podzielonego Królestwa. Archeologia Polski Centralnej dwunastego i trzynastego stulecia (Peripheries in the centre of the divided Kingdom. Archaeology of Central Poland in the 12th and 13th c.), „Fontes Archaeologici Posnanienses”, 51, Poznań 2015, s. 125–147.
  14. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  15. ↑ Polska. Regiony historyczne – mapa [online], Histmag.org, 2016 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  16. ↑ Plik:Krainy-historyczne-Polski.png – Wikipedia, wolna encyklopedia [online], commons.wikimedia.org, 25 stycznia 2023 [dostęp 2024-03-07] (pol.).
  17. ↑ a b Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000, autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium [zarchiwizowane z adresu], ----- Najważniejsze pliki (archiwum web.archive.org) -- (1) MAPA (161 MB) -- (2) INDEKS.
  18. ↑ Geoportal krajowy [online], Główny Urząd Geodezji i Kartografii [dostęp 2024-03-06].
  19. ↑ W jakim województwie leżała twoja miejscowość w XVII wieku? [online], Maciej Kazimierz Mapblog [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  20. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Ryszard Rosin, Rozwój polityczno-terytorialny Łęczyckiego, Sieradzkiego i Wieluńskiego do przełomu XIV i XV w., „Rocznik Łódzki”, 14 (17), 1970, s. 277–304.
  21. ↑ a b c d e f g h i Jacek Ladorucki, Tomasz Stolarczyk, O potrzebie stworzenia Słownika biograficznego ziemi łęczyckiej. Ogólne zasady opracowania kompendium i jego znaczenie dla regionu (rozdział: Dzieje ziemi łęczyckiej i jej granice), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum.”, 1/2 (22/23), 2016, s. 117–129 [zarchiwizowane z adresu 2023-11-16].
  22. ↑ a b c d Żarnów: Historia miejscowości [online], sztetl.org.pl (Wirtualny Sztetl) [dostęp 2019-09-16] [zarchiwizowane z adresu].
  23. ↑ a b c MAŁOGOSZCZ – miasto królewskie [online], Dawne Kieleckie, 13 listopada 2011 [dostęp 2019-09-16] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-28].
  24. ↑ a b c d e f g h i TERYTORIUM DO 1772 ROKU (historia regionu radomskiego) [online], Radomskie Towarzystwo Naukowe (RTN), grudzień 2012 [dostęp 2024-03-20] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-15].
  25. ↑ Tomasz Figlus, Znaczenie czynników prawno-politycznych w procesie kształtowania wiejskiej sieci osadniczej dawnego województwa łęczyckiego i sieradzkiego w okresie przedrozbiorowym, „ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA GEOGRAPHICA SOCIO-OECONOMICA”, 17, 2014, s. 203–234 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  26. ↑ Powieść Minionych Lat, Wrocław 1968, s. 212, Por. komentarz wydawcy, s. 88, gdzie są wspomniane różne przypuszczenia badaczy; Powieść minionych lat -- tłumaczenie autorstwa Franciszka Sielickiego.
  27. ↑ a b c Henryk Samsonowicz, Łęczyca, Łeczycanie, „Gród Galla”, „Notatki Płockie”, 2 (207), 2006, s. 3–6 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  28. ↑ Mapa: Główne plemiona w państwie Mieszka I [online] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  29. ↑ Mazowsze – nazwa i treść pojęcia w ciągu dziejów, [w:] Aleksander Gieysztor, Rok Ziemi Mazowieckiej, Płock 1962, s. 68.
  30. ↑ Aleksander Gieysztor, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza, [w:] Aleksander Gieysztor, Henryk Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza do 1526 r., Warszawa 1994, s. 90.
  31. ↑ Henryk Łowmiański, Początki Polski, t. III, Warszawa 1963, s. 140.
  32. ↑ a b c d Archidiakonat Łęczycki [online], Genopedia [dostęp 2021-10-27] [zarchiwizowane z adresu 2021-10-27].
  33. ↑ a b c Historia. Dzieje archidiecezji: Średniowiecze [online], Archidiecezja Gnieźnieńska (archidiecezja.pl) [dostęp 2024-03-20] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-20].
  34. ↑ a b Archidiecezja Gnieźnieńska [online], Genopedia [dostęp 2022-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-17].
  35. ↑ a b c d Archidiakonat kurzelowski (część diecezji gnieźnieńskiej) i jednostki diecezji krakowskiej. Administracja kościelna w województwie sandomierskim z połowy XVI w. [Archidiakonat kurzelowski (utworzony przed 1306) odpowiada zasięgowi trzech kasztelani zapilickich (nadpilickich) utraconych przez księstwo łęczyckie ok. 1239 r.] [online] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  36. ↑ a b c d e f Karol Modzelewski, Między prawem książęcym we władztwem gruntowym. II. Instytucja kasztelanii majątkowych Kościoła w Polsce XII-XIII, „Przegląd Historyczny”, 71 (3), 1980, 449-480 (457-461) [zarchiwizowane z adresu 2024-03-30].
  37. ↑ a b c d e f Karol Modzelewski, Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich PAN – Wydawnictwo, 1987, s. 124–126 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-30].
  38. ↑ a b c d e f g h i Paweł Zięba, Przynależność administracyjno-terytorialna Przedborza na przestrzeni wieków [online], www.przedborz.com.pl [dostęp 2019-09-16] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  39. ↑ Zarys dziejów ziemi łęczyckiej [online], www.turystykakulturowa.eu (Turystyka Kulturowa) [dostęp 2019-09-21] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-07].
  40. ↑ Paweł Staniszewski, Szpital Świętego Ducha w Łęczycy w okresie staropolskim, „Saeculum Christianum: pismo historyczno-społeczne”, 14 (1), 2007, s. 85–108 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  41. ↑ a b Janusz Jankowski, Historia samorządu [online], Powiat łęczycki [zarchiwizowane z adresu 2024-04-07].
  42. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Alicja Szymczakowa, Urzędnicy Łęczyccy i Sieradzcy do połowy XV wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 20, 1984, s. 1–146 [zarchiwizowane z adresu 2023-10-22], Informacje w haśle na podstawie str. 3-4 i 11-37.
  43. ↑ Religie i wyznania w Koronie w XVIII wieku., (granice kościelne pozostawały w dużej części niezmienne do XVIII w.), Atlas Fontium.
  44. ↑ Dariusz Kalina, Miasto i Gmina Wiślice. Dziedzictwo kulturowe., (o grodzie w Małogoszczy, s. 67–68), Wiślica 2018, s. 67–68, ISBN 978-83-65334-32-9 [zarchiwizowane z adresu 2019-09-21].
  45. ↑ a b c d e f g Alicja Szymczakowa, Nowe urzędy kasztelańskie w Łęczyckiem i Sieradzkiem (XIV–XV w.), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 2, 1981, s. 129–151 [zarchiwizowane z adresu 2023-10-22].
  46. ↑ Marcin Broniarczyk, Kasztelania i kasztelanowie brzezińscy w XVI-XVII wieku, „Brzeziny i region. Przeszłość w narracji interdyscyplinarnej, archeologia, architektura, sztuka, historia”, 2019 [dostęp 2024-02-10].
  47. ↑ Uchwała Nr XIII/67/2015 Rady Gminy Kutno z dnia 13 listopada 2015 r. w sprawie ustanowienia herbu gminy Kutno: Rys historyczny gminy Kutno [online], (opracowano na podstawie: Lesiak H., Szlakiem Dworów Regionu Kutnowskiego, Kutno 2006; Szymczak J., Nowak T., Kutno Poprzez Wieki, Kutno 2011), dziennik.lodzkie.eu [dostęp 2019-10-01] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  48. ↑ Józef Spors, Wojewodowie Polski dzielnicowej w XII i XIII wieku. Przegląd wojewodów w kontekście ewolucji urzędu od godności nadwornej do urzędu ziemskiego, „Przegląd Historyczny”, 83 (1), 1992, s. 353–370 [zarchiwizowane z adresu 2024-04-07].
  49. ↑ a b S. Zajączkowski, Studia nad terytorialnym formowaniem Ziemi Łęczyckiej i Sieradzkiej, Łódź 1951.
  50. ↑ J. Dylik, Województwo ze stolicą bez antenatów, Łódź 1971.
  51. ↑ Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 4, 1900–1903, s. 496–498, Hasło: Ziemie (terrae).
  52. ↑ a b c d e f g WIELUŃ I ZIEMIA WIELUŃSKA DO XV WIEKU [online], Konflikty.pl, 19 listopada 2006 [dostęp 2024-02-26] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-27], Tekst pochodzi ze strony historiawielunia.uni.lodz.pl.
  53. ↑ a b c Henryk Rutkowski (red.), Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. T. 5: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2: Komentarz, indeksy. [online], 1998 [zarchiwizowane z adresu 2024-02-17].
  54. ↑ a b Marek Słoń (red.), Ziemie polskie Korony w II poł XVI w. (Cz1: Mapy, plany) i (Cz2: Komentarz, indeksy) [online], Instytut Historii PAN, 2021 [zarchiwizowane z adresu 2024-02-28], ----- Najważniejsze pliki (archiwum web.archive.org) -- Cz1: MAPY, PLANY (177 MB) -- Cz2: KOMENTARZ, INDEKSY (47 MB).
  55. ↑ a b Województwo Łęczyckie i Województwo Sieradzkie z ziemią Wieluńską, [w:] Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Uniwersytet Gdański Instytut Filologii Polskiej, 1903, s. 19–20 [dostęp 2024-03-06] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  56. ↑ Dzieje polityczne do połowy XVI wieku, [w:] Ryszard Rosin, Szkice z dziejów Sieradzkiego, Łódź 1977, s. 132–133.
  57. ↑ Alina Kępińska, Łęczyckie: historia regionu, [w:] Halina Karaś (red.), Dialekty i gwary polskie (dialektologia.uw.edu.pl), Uniwersytet Warszawski, ISBN 978-83-62844-10-4 [dostęp 2024-04-07] [zarchiwizowane z adresu 2024-04-07].
  58. ↑ a b c d Michał Szymański, Jakub Śliwiński, Zarys historii przemian topograficznych przykościelnej części Spycimierza (gmina Uniejów), „Biuletyn Uniejowski”, 10, 2021, s. 71–96 [zarchiwizowane z adresu 2024-04-10], O kasztelanii: s. 74-77.
  59. ↑ a b Danuta Kacperczyk, Przymysław J. Łaski, Michał Tokarski, Rozprza – 950 lat historii. 1065-2015 [online], 2015, s. 1–52 [zarchiwizowane z adresu 2022-12-20], O kasztelanii: s. 7-10.
  60. ↑ a b TERYTORIUM OD 1772 ROKU (historia regionu radomskiego) [online], Radomskie Towarzystwo Naukowe (RTN), grudzień 2012 [dostęp 2024-04-19] [zarchiwizowane z adresu 2024-04-20].
  61. ↑ Bartosz Paprocki: Herby rycerstwa polskiego przez Bartosza Paprockiego zebrane i wydane r. p. 1584; wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego. Kraków: 1858, s. 904–905. archiwum.
  62. ↑ Marcin Bielski: Kronika polska, Marcina Bielskiego. Nowo przez Ioach. Bielskiego syna iego wydana.. Kraków: 1597, s. 5–6.
  63. ↑ Uchwała Nr XLIV/514/2002 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie ustanowienia herbu, flagi i pieczęci oraz innych insygniów Województwa Łódzkiego (Dz. Urz. woj. łódzkiego z 2002 r. Nr 183, poz. 2577) źródło i archiwum.
  64. ↑ Projekt Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie nadania herbów województwom, AAN, PRM 59-10, s. 18–21.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Krainy historyczne w środkowej Polsce
Północne
Południowe (ziemia łęczycko-sieradzka)
Regiony historyczne w Polsce
Wielkopolska
Małopolska
Kujawy
Ziemia łęczycko-sieradzka
Mazowsze
Podlasie
Śląsk
Pomorze
Ziemia lubuska
Brandenburgia
Łużyce
Prusy
Ruś Czarna
Ruś Czerwona
Galicja
Pozostałe regiony historyczne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ziemia_łęczycko-sieradzka&oldid=73674137”