Kcynia
Szablon:POL miasto infobox Kcynia (niem. Exin) – miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie nakielskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Kcynia. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.
Kcynia leży w odległości 40 km na południowy zachód od Bydgoszczy i 80 km na północny wschód od Poznania, w północnej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Miasto położone jest na szczycie wzgórza morenowego stanowiącego jeden z najwyższych punktów w Wielkopolsce (136 m n.p.m.), w związku z czym, znajdując się około 30 m ponad okolicą, widoczne jest z dość dużej odległości.
Według danych z 30 czerwca 2008 miasto miało 4716 mieszkańców[1].
Miasto królewskie lokowane w 1262 roku położone było w XVI wieku w województwie kaliskim[2].
Nazwa
Pochodzenie nazwy "Kcynia" nie zostało w pełni wyjaśnione. Stanisław Rospond w wydanym w 1984 Słowniku Etymologicznym Miast i Gmin PRL wskazał, że jest to unikatowa nazwa o zagadkowej podstawie – Kc oraz z archaicznym przyrostkiem -ynia (jak Gdynia, Lutynia). Jego zdaniem podstawa Kc może być związana ze staropolskim wyrazem kca oznaczającym to samo co kuca, czyli szopa z desek. W tym wypadku powstanie nazwy łączyłoby się z istnieniem grodu drewnianego, względnie osady zbudowanej z drewna. Ten sam autor wspomina też, że usiłowano – ale nie przekonywająco – łączyć nazwę miasta ze staropolskim wyrazem "kścieć", "kwcieć", czyli kwitnąć. Językoznawca Mikołaj Rudnicki wywodzi nazwę Kcynia od Kutjini zestawiając ją z kuca to jest chata, dom.
Legendy miejscowe łączą powstanie nazwy z wyłowieniem kotwicy, którą rzekomo miano odnaleźć w wodach Kcynki, czy też na bagnistych terenach, położonych na północ od dzisiejszego miasta.
Nazwa miejscowości przechodziła niewątpliwie poważną ewolucję, gdyż w różnych okresach swego istnienia miasto nazywane było w źródłach historycznych Kcyna, Kczina, Kcyn, Kcznya, Kczynija. W encyklopedii Samuela Orgelbranda obok używanej dzisiaj nazwy Kcynia spotykamy jeszcze jako nazwę równorzędną – formę Krcynia. Niemcy zniekształcili nazwę miejscowości na Exin.
Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835, którego autorem jest J.E. Muller notuje niemiecką nazwę miejscowości Exin, a także polską nazwę Kcynia we fragmencie "Exin (poln. Kcynia)"[3].
Historia
Wczesne średniowiecze
Już w XI w. istniał kościół św. Idziego[4]. Miasto zostało lokowane na prawie niemieckim przez księcia Bolesława Pobożnego w 1262. Zasadźcami byli rycerze Jan i Ryner (Reineri), którzy otrzymali wraz z nadaniem wójtostwo z należnymi przywilejami. W XIII w. istniało tam najstarsze w Wielkopolsce Bractwo Kurkowe. Kolejni królowie polscy zatwierdzali przywileje miejskie. W XV w. jedno z nielicznych miast mających zamek i mury obronne.
Okres rozkwitu
Największy rozwój miasta miał miejsce w okresie XVI-XVII w. Kcynia była wówczas stolicą powiatu kcyńskiego w województwie kaliskim i siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które przetrwały do rozbiorów[5].
W 1594 odwiedził miasto król Zygmunt III Waza[6].
W 1608 powstała szkoła. W 1612 do Kcyni zostali sprowadzeni Karmelici, a w latach 1624-1631 zbudowano kościół farny. W 1641 przywileje dla cechu szewskiego. W 1656 pod Kcynią miała miejsce bitwa wojsk Stefan Czarniecki|Stefana Czarnieckiego]] ze Szwedami. W latach 1756-1763 miasto doświadczyło skutków wojny siedmioletniej.
Wiek XVIII i XIX
W 1768 zawiązano w Kcyni słynną w Wielkopolsce Konfederację Kcyńską. 29 stycznia 1770 w bitwie pod Kcynią wojska rosyjskie rozbiły pułki konfederatów barskich[7]. Od 1773 pod panowaniem pruskim. W 1775 wielki pożar strawił prawie całe miasto. W 1781 powstał pierwszy kościół ewangelicki (rozebrany w 1971), a w 1787 kościół i klasztor Karmelitów. Miasto liczyło wtedy około 1000 mieszkańców. W okresie od 1807 do 1815 Kcynia znajdowała się w Księstwie Warszawskim. Od 1818 miasto znalazło się w powiecie szubińskim. W 1835 nastąpiło kasacja klasztoru Karmelitów. W 1842 wprowadzono pruską ordynację miejską. W 1848 miało tu miejsce powstanie Kosynierów Kcyńskich. Miasto liczyło wtedy około 2,5 tys. mieszkańców. W latach 1860-1865 powstał gmach Seminarium Nauczycielskiego (obecnie Zakład Poprawczy). W 1866 największa w historii miasta epidemia cholery zdziesiątkowała jego ludność (zmarło 313 osób). Kolejne lata to nowe inwestycje: 1880 gmach Sądu Grodzkiego, 1887 linia kolejowa Gniezno-Nakło, budowa dworca kolejowego. W 1893 powstała Straż Pożarna. Pod koniec XIX w. powstały kcyńskie cegielnie.
Wiek XX
Na początku XX w. miasto liczyło 3 tys. mieszkańców. W 1904 powstał chór "Moniuszko", a trzy lata później Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół". W latach 1906-1907 w mieście trwał strajk dzieci przeciw germanizacji. W 1908 oddana została do użytku linia kolejowa Poznań – Bydgoszcz. W 1913 powstał obecny dworzec kolejowy oraz kościół ewangelicki, a w 1915 powstały wodociągi miejskie.
Wybuch I wojny światowej przyczynił się do stagnacji miasta. W dniach 31 grudnia 1918-1 stycznia 1919 miasto zostało zdobyte przez powstańców wielkopolskich. W lutym 1919 odbyła się decydująca bitwa o Kcynię. W 1920 został wybrany pierwszy polski burmistrz Władysław Rybarczyk. W latach 20. ożywienie gospodarcze i kulturalne miasta. W 1928 miasto świętowało 666 rocznicę nadania Kcyni praw miejskich. Miasto liczyło wówczas 4,8 tys. mieszkańców. W 1932 powstał chór "Echo", w tym samym roku nastąpiło zamknięcie Seminarium Nauczycielskiego.
W 1939 miasto liczyło 5,5 tys. osób. W okresie 1939-1945 Kcynia znajdowała się pod okupacją hitlerowską; w latach 1939-1940 pod nazwą Prien am Berge. Zginęło kilkadziesiąt mieszkańców, wielu wywieziono do Generalnego Gubernatorstwa. 22 stycznia 1945 oswobodzenie miasta. Mieszkańcy pochodzenia niemieckiego zostali zmuszeni do opuszczenia miasta i okolic lub przyjęcia obywatelstwa polskiego. Powstał Zakład Poprawczy i liceum ogólnokształcące.
W 1962 odbyły się uroczyste obchody 700-lecia nadania praw miejskich. Powstał Zespół Regionalny "Pałuki" (Klara Prillowa). Kcynia stała się stolicą folkloru pałuckiego. W okresie PRL miasto stanowiło lokalny ośrodek usługowy bez większego znaczenia dla gospodarki regionu.
Komunikacja
Miasto posiada połączenia drogowe do Chodzieży, Gołańczy, Janowca Wielkopolskiego, Nakła, Szubina, Wągrowca, Wyrzyska i Żnina. Miejscowy węzeł kolejowy, w którym krzyżowały się linie Oleśnica – Gniezno – Nakło nad Notecią – Chojnice oraz Poznań Wschód – Bydgoszcz Główna, po zawieszeniu połączeń pasażerskich (odpowiednio w 2000 oraz 1 maja 2004), stracił na znaczeniu i obsługuje obecnie wyłącznie pociągi towarowe z ładunkami ponadgabarytowymi, kierowanymi z portów Trójmiasta przez Chojnice w kierunku południowym. Od 2006 trwają bezskuteczne starania o wznowienie połączeń pasażerskich. Obecnie dworzec kolejowy w Kcyni jest używany w celach mieszkalnych.
- Zobacz też:
Sławni kcynianie
- Maciej z Grochowa – kcyński wikariusz, sporządził pierwszy zapis Bogurodzicy.
- Bolesław Wicherkiewicz (1847-1915) – okulista
- Stanisław Klawitter o. Efrem (1894-1970) – kapucyn, artysta malarz, rzeźbiarz i grafik.
- Ismar Isidor Boas (1858-1938) – gastroentrolog
- bł. Maria Karłowska (1865-1935) – założycielka Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej
- Jan Czochralski (1885-1953) – chemik metalurg, twórca metody krystalizacji metali
- Józef Wiza (1905-1976) – mikrobiolog, współtwórca "Szarych Szeregów"
- Klara Prillowa (1907-1991) – artystka i działaczka społeczna
Demografia
- Piramida wieku mieszkańców Kcyni w 2014 roku [8].
Zabytki
- późnogotycki Kościół parafialny św. Michała Archanioła z 1631
- późnobarokowy pokarmelicki kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1778-1780
- dworek z I połowy XIX w. (tzw. wójtostwo)
- budynek poczty
- dawna plebania protestancka
- kamienice z XVIII, XIX i XX w.
- wieża ciśnień z II połowy XIX w.
Zabytki piśmiennictwa
W archiwum kcyńskim został odkryty (jeden z dwóch zachowanych) zapis Bogurodzicy.
Edukacja
- Przedszkole Miejskie im. Ziemi Pałuckiej
- Szkoła Podstawowa im. Jana Czochralskiego
- Zespół Szkół Ogólnokształcących: Gimnazjum im. Powstańców Wielkopolskich i Liceum Ogólnokształcące im. Karola Libelta
- Zespół Szkół Technicznych: Technikum Ekonomiczne i Technikum Informatyczne oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa
- Zespół Szkół Specjalnych
Zobacz też
- Stary cmentarz żydowski w Kcyni
- Nowy cmentarz żydowski w Kcyni
- Synagoga w Kcyni
- Bitwa o Kcynię
- Flaga Kcyni
- Hejnał Kcyni
- Herb Kcyni
Przypisy
- ↑ Tab. 8. Ludność według płci, województw (NTS 2), powiatów (LAU 1) i gmin (LAU 2) w 2008 r.. W: Ludność, stan i struktura w przekroju terytorialnym Stan w dniu 30 VI 2008 r.. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008, s. 51.
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 178.
- ↑ Muller 1835 ↓, s. 875.
- ↑ Z przeszłości Kcyni z okazji 666 rocznicy założenia miasta - Nakładem Magistratu Kcyni rok 1928
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
- ↑ Kcynia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 947 .
- ↑ Władysław Konopczyński, Konfederacja barska, Warszawa 1991, t. I, s. 305
- ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu
<ref>
. Brak tekstu w przypisie o nazwiepopulacja2016
BŁĄD PRZYPISÓW
Bibliografia
- J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller'sche Buchhandlung, 1835.
- Tadeusz Pietrykowski: Z przeszłości Kcyni: z okazji 666 rocznicy założenia miasta, Kcynia 1928
Linki zewnętrzne
- Kcynia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 947 .