Order Uśmiechu

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Order Uśmiechu
Awers
Awers Orderu Uśmiechu
Baretka
Baretka ogólna
Ustanowiono

1968

Order Uśmiechu – międzynarodowe odznaczenie nadawane od 1968 roku za działania przynoszące dzieciom radość.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Na pomysł nadawania Orderu wpadła w 1968 redakcja „Kuriera Polskiego” którego redaktorem naczelnym był Cezary Leżeński. Inspiracją był wywiad z Wandą Chotomską z okazji 5-lecia dobranocki dla dzieci Jacek i Agatka. Pisarka opowiedziała w nim o chłopcu ze szpitala rehabilitacyjnego w Konstancinie pod Warszawą, który chciał nadać medal lekarzowi, który się nim opiekował[1]. Inna wersja mówi natomiast o tym że, on chciał go podarować Jacusiowi z dobranocki[2]. Dziennikarze uznali, że dzieci mogą nagradzać dobrą pracę dorosłych, dlatego ogłoszono ogólnopolski konkurs na projekt odznaczenia. Na adres Telewizji Polskiej i do redakcji „Kuriera Polskiego” dzieci nadesłały 44 tysiące prac[3]. Jury pod przewodnictwem Szymona Kobylińskiego wybrało projekt Ewy Chrobak. Order z nr 1 w lutym 1969 roku otrzymał lekarz z Poznania Wiktor Dega[3].

W 1979 (ogłoszonym przez ONZ Międzynarodowym Rokiem Dziecka) po wystąpieniu kanclerza Cezarego Leżeńskiego przed Zgromadzeniem Ogólnym Sekretarz Generalny ONZ Kurt Waldheim nadał Orderowi Uśmiechu rangę międzynarodową. Od tej pory Kapituła Orderu Uśmiechu stała się międzynarodowa. Jej pierwsze spotkanie odbyło się w maju 1980 roku. W 1990 roku po zmianie właściciela „Kuriera Polskiego” Kapituła została zawieszona, dlatego w 1992 roku zostało zarejestrowane niezależne Stowarzyszenie Kapituła Orderu Uśmiechu[4].

1–2 czerwca 1996 roku zwołano w Rabce Pierwszy Światowy Zlot Kawalerów Orderu Uśmiechu, podczas którego otwarto Muzeum Orderu Uśmiechu[5], które obecnie znajduje się na terenie Rodzinnego Parku Rozrywki „Rabkoland”, a miastu nadano status „Miasta Dzieci Świata”[6]. II Zlot odbył się ponownie w Rabce rok później, w 1997 roku[7].

W 2003 Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu odbyła pierwsze w historii swoje posiedzenie poza Warszawą, miało to miejsce w Świdnicy, gdzie powstało pod jej patronatem Europejskie Centrum Przyjaźni Dziecięcej. Nadano wówczas miastu Świdnica tytuł „Stolicy Dziecięcych Marzeń” i ogłoszono 21 września Światowym Dniem Orderu Uśmiechu[8].

Obchody 50-lecia w 2018 roku[edytuj | edytuj kod]

Obchody rozpoczęło wręczenie przez kanclerza Marka Michalaka Orderu Uśmiechu papieżowi Franciszkowi[9]. W ramach obchodów 50-lecia istnienia Orderu Kapituła nadała po raz pierwszy honorowy tytuł[10] Miasta Orderu Uśmiechu dla Głuchołaz[11]. 25 maja 2018 na stadionie w Głuchołazach, 1024 dzieci z głuchołaskich szkół i przedszkoli biło rekord Polski z wpisem do księgi Guinnessa w ułożeniu znaku graficznego Orderu Uśmiechu z okazji jego 50-lecia[12].

W czerwcu 2018 roku w Rabce z tej okazji w ramach Roku Ireny Sendlerowej odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa Irena Sendlerowa Dzieciom. Biografia i przesłanie Kawalera Orderu Uśmiechu[13]. Po raz drugi członkowie Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu spotkali się poza Warszawą i wybrali osoby, które zostaną wyróżnione tym odznaczeniem. Na to posiedzenie przyjechali Kawalerowie Orderu Uśmiechu z Polski, Białorusi, Izraela, Litwy, Niemiec i Sudanu. Wzięli oni również udział w nadaniu Szkole Podstawowej przy Zespole Szkół Uzdrowiskowych w Rabce-Zdroju imienia Kawalerów Orderu Uśmiechu[14].

W 2018 roku Order Uśmiechu został wyróżniony przez redakcję Głosu Nauczycielskiego statuetką i tytułem Inicjatywa Edukacyjna Roku 2018[15].

Projekt orderu[edytuj | edytuj kod]

Ewa Chrobak-Szota – projektantka Orderu Uśmiechu z dziećmi w Centrum Przyjaźni Dziecięcej, Żarów, 2007. Obecnie Ewa Chrobak jest Sekretarzem Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu

Projekt Orderu Uśmiechu stworzyła dziewięciolatka z GłuchołazEwa Chrobak. Od talerzyka i szklanki odrysowała słońce, do którego ręcznie dorysowała nierówne promienie[16]. Projekt, z ponad 44 tysięcy innych, wybrało jury pod przewodnictwem Szymona Kobylińskiego, który dopracował go do znanej formy[17]. Znak graficzny i nazwa „Order Uśmiechu” jest znakiem zastrzeżonym, do którego wyłączne prawa autorskie posiada Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu[18].

Przyznawanie Orderu[edytuj | edytuj kod]

Odznaczenie – w formie medalu przedstawiającego uśmiechnięte słoneczko – przyznawane jest w Polsce przez Międzynarodową Kapitułę Orderu Uśmiechu, mieszczącą się w Warszawie, której sekretariat znajduje się w Świdnicy. Spośród kandydatur nadesłanych przez dzieci z całego świata Kapituła wybiera laureatów. Kawalerem Orderu Uśmiechu zostaje dorosły, którego działalność jest wyjątkowa, nietuzinkowa i przynosi dzieciom najwięcej radości, często ratuje ich życie.

Order przyznawany jest dwa razy do roku – wiosną i jesienią. Historycznie było to pierwszego dnia wiosny i ostatniego dnia lata. Orderu nie przyznaje się osobom zmarłym[19].

Prawo do używania tytułu Kawalera Orderu Uśmiechu mają jedynie osoby, którym go wręczono zgodnie z ceremoniałem. W wyjątkowych przypadkach Kanclerz Kapituły może wyrazić zgodę na odstąpienie od tradycyjnego ceremoniału, co miało miejsce w przypadku papieża Jana Pawła II, Krystyny Feldman (zmarła przed dekoracją, dlatego Order przekazano pośmiertnie)[19] i króla Arabii Saudyjskiej Abdullaha bin Abdulaziza Al Sauda.

Ceremonia wręczenia Orderu[edytuj | edytuj kod]

Dekoracja odbywa się w szkołach, teatrach, domach kultury. Zapraszane są na nie dzieci, często również te, które składały wniosek. Pasowania dokonuje jeden lub kilku członków Kapituły. Ceremoniał zakłada, że osoba dekorująca (Kanclerz lub członek Kapituły) ma po swojej prawej stronie Herolda, który trzyma włócznię z logo orderu, po prawej stronie stoi dziecko z tacą, na której jest order, legitymacja i róża[20].

Ceremonię rozpoczyna Herold, trzykrotnie uderzając włócznią w podłogę i wołając: „Słuchajcie! Słuchajcie! Słuchajcie!”. Wtedy przedstawiciel Kapituły pyta: „Czy przybył tu (nazwisko nagradzanego)?”. Laureat odpowiada „Jestem”, po czym jest wprowadzany przez dzieci na scenę i staje przed przedstawicielem Kapituły. Ten, przypinając order, wypowiada formułę: „W imieniu dzieci Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu postanowiła nadać Ci najsłoneczniejsze z odznaczeń”. Następnie uderzając różą w lewe ramię laureata mówi: „Pasuję Cię (nazwisko laureata) na Kawalera Orderu Uśmiechu i żądam, abyś na przekór wiatrom i burzom był zawsze pogodny i radość dzieciom przynosił”. Laureat odpowiada: „Przyrzekam być pogodnym i dzieciom radość przynosić”. Wtedy podczaszy wnosi puchar i oznajmia: „W pucharze kwaśna cytryna. Sprawdzimy, jak sobie poczyna Kawaler Orderu Uśmiechu”. Laureat powinien wypić sok i uśmiechnąć się. Jeśli podczas jednego spotkania nagradzanych jest kilku laureatów, ceremonia jest powtarzana dla każdego z osobna[20].

Kapituła[edytuj | edytuj kod]

Pierwszą przewodniczącą Kapituły była Ewa Szelburg-Zarembina. W 1976 roku została honorowa przewodniczącą, a jej miejsce zajął Cezary Leżeński redaktor naczelny „Kuriera Polskiego”, który wcześniej pełnił funkcję wiceprzewodniczącego. Po umiędzynarodowieniu Orderu w maju 1980 roku do Kapituły zostali zaproszeni: z Grecji – malarka Niki Goulandris, z ZSRR – poeta i bajkopisarz Siergiej Michałkow, ze Stanów Zjednoczonych – działaczka charytatywna Helenka Adamowska-Pantaleoni, z Indii – rysownik K. Shankar Pillai, z Ghany – pisarka Efua Theodora Sutherland oraz z Wielkiej Brytanii – aktor Peter Ustinov. W 1981 roku Leżeński został usunięty ze stanowiska redaktora naczelnego „Kuriera” i przewodniczącego Kapituły. Jego miejsce zajął kolejny redaktor naczelny Radosław Ostrowicz. W 1990, gdy gazeta „Kurier Polski” została zakupiona przez właściciela telewizji Polsat, odwołano go ze stanowiska. Nowy naczelny „Kuriera” Jacek Snopkiewicz zawiesił działalność Kapituły[21]. Rejestracja w sądzie 16 listopada 1992 roku stowarzyszenia noszącego nazwę Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu pozwoliła na powrócenie jej działalności[22]. Kanclerzem został ponownie Cezary Leżeński. Po jego śmierci jego miejsce zajął dotychczasowy wicekanclerz Marek Michalak.

Kapituła nie nadaje orderu. Nadanie orderu jest możliwe wyłącznie po przesłaniu przez dzieci wniosku do Kapituły. Jej zadaniem jest sprawdzenie i zweryfikowanie czy przesłana propozycja nie została na nich wymuszona[23].

Na czele Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu stoi kanclerz[22]. Władze łącznie z kanclerzem są wybierane co 5 lat podczas Walnego Zebrania Kapituły[23]. Zgodnie ze statutem Kapituła „skupia w swych szeregach ludzi gwarantujących niezależność myśli, obiektywizm ocen, sprawiedliwość sądów i odwagę cywilną, pozwalającą przeciwstawić się wszelkim naciskom zewnętrznym”[22]. Członkostwo w stowarzyszeniu jest dożywotnie[22]. Większość 60-osobowej kapituły obecnie stanowią Polacy, są w niej jednak przedstawiciele Argentyny, Armenii, Australii, Białorusi, Belgii, Czech, Francji, Gruzji, Izraela, Japonii, Kanady, Litwy, Niemiec, Rosji, Rumunii, Serbii, Tunezji, Ukrainy, USA, Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch[24].

W sierpniu 2021 Marek Michalak, Kanclerz Kapituły Orderu Uśmiechu zapowiedział, że na najbliższym posiedzeniu gremium zajmie się stworzeniem nieistniejącej jak dotąd procedury, która będzie umożliwiała odebranie odznaczonej wcześniej osobie przyznanego jej Orderu Uśmiechu. Decyzja ta została podjęta po tym jak podczas swojego rozważania na Jasnej Górze, ksiądz biskup Antoni Długosz relatywizował problem pedofilii wśród duchownych. Kapituła Orderu Uśmiechu jednoznacznie potępiła wówczas jego wypowiedzi[25].

Kanclerze[edytuj | edytuj kod]

Nagrody[edytuj | edytuj kod]

24 lipca 2001 roku Fundacja Ekumeniczna „Tolerancja” nagrodziła Międzynarodową Kapitułę Orderu Uśmiechu dyplomem i medalem „Zasłużony dla Tolerancji” za „wybitne osiągnięcia w krzewieniu idei tolerancji”.

W 2003 roku władze Rabki-Zdroju „w dowód uznania za pracę oraz szczególne zasługi dla Miasta Dzieci Świata” nadały Międzynarodowej Kapitule Orderu Uśmiechu Medal 50-lecia Miasta Rabka-Zdrój, zaś władze Warszawy – Medal „IV Wieki Stołeczności Warszawy”.

W 2008 roku Zarząd Fundacji „Dziecięcy Uśmiech” w Skierniewicach z okazji 40-lecia Orderu Uśmiechu nagrodził Międzynarodową Kapitułę Orderu Uśmiechu Statuetką „Serce za Serce”.

W 2015 roku Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu została wyróżniona Odznaką Honorową Primus In Agendo przez Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, zaś w 2016 roku Odznaką Honorową za Zasługi dla Ochrony Praw Dziecka Infantis Dignitatis Defensori przez Rzecznika Praw Dziecka.

Polskie Towarzystwo Pedagogiczne wybrało monografię "Order Uśmiechu - wspólny świat dzieci i dorosłych" Marka Michalaka "Pedagogiczną Książką Roku 2020"[26] wyróżniając ją w konkursie na wybitną monografię naukową z zakresu nauk pedagogicznych lub nauk pokrewnych mającą istotny wpływ na rozwój polskiej myśli pedagogicznej za 2020 r.[27]

Kawalerowie Orderu Uśmiechu[edytuj | edytuj kod]

Uroczystość wręczenia Orderu Uśmiechu (1989)
 Z tym tematem związana jest kategoria: Odznaczeni Orderem Uśmiechu.

Najmłodszym Kawalerem Orderu Uśmiechu został w 1994 roku 23-letni wówczas Marek Michalak; najstarszą odznaczoną tym orderem osobą była zaś 97-letnia (w 2007 roku) Irena Sendlerowa (zm. 2008). W 2016 najmłodszą wyróżnioną orderem została 19-letnia Malala Yousafzai[28].

Kawalerami Orderu Uśmiechu są m.in.[29]:

Kluby Kawalerów Orderu Uśmiechu[edytuj | edytuj kod]

Przy Stowarzyszeniu powstają lokalne Kluby Kawalerów Orderu Uśmiechu. Pierwszy powstał w Poznaniu, a jego założycielem był Edmund Oses[30]. Jeden z nich działa w Małopolsce[31]. W 2004 roku powstał Świetokrzyski Klub Kawalerów Usmiechu[32]. Ich celem jest wspierania działań Kawalerów, wspólne wystąpienia publiczne i prowadzenie akcji informacyjnej[32]. Poznański klub przyznaje tytuł Ambasadorów Orderu Uśmiechu[30].

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

Tablica pamiątkowa przy ul. Zgoda 11 w Warszawie

W 1979 roku powstał film animowany Kawaler Orderu Uśmiechu z udziałem Bolka i Lolka[33]. Scenariusz napisał twórca rysunkowych postaci, kawaler Orderu Uśmiechu, Władysław Nehrebecki. Film dokończono po jego śmierci. Logo Orderu Uśmiechu pojawiało się w czołówce serii Przygody Bolka i Lolka.

W 1998 roku w 30. rocznicę ustanowienia Orderu Uśmiechu, na budynku przy ul. Zgoda 11, w której mieściła się redakcja Kuriera Polskiego, odsłonięto granitową tablicę pamiątkową ufundowaną przez Międzynarodową Kapitułę Orderu Uśmiechu[34].

W Głuchołazach powstał skwer Kawalerów Orderu Uśmiechu, a od 2013 roku w alei Kawalerów Orderu Uśmiechu są osłaniane przez Kawalerów tabliczki zawierające podpis, nazwisko laureata, logo Orderu oraz rysunek uśmiechu wykonany przez wyróżnionego, który jest zapraszany do jej odsłonięcia[35].

We wrześniu 2018 roku poznańscy radni podjęli decyzję o nazwaniu alejki spacerowej w parku Starego Koryta Warty Aleją Orderu Uśmiechu[36].

20 stycznia 2023 roku żywieccy radni podjęli uchwałę, aby położony w Żywcu skwer nazwać skwerem "Kawalerów Orderu Uśmiechu"[37][38].

Placówki im. Kawalerów Orderu Uśmiechu[edytuj | edytuj kod]

Imię Kawalerów Orderu Uśmiechu szkołom i innym placówkom wychowawczo-edukacyjno-opiekuńczym, po otrzymaniu zgody od Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu, nadają organy prowadzące, zgodnie za statutem danej placówki. Pierwszą szkołą, która je otrzymała, była Publiczna Szkoła Podstawowa w Skorogoszczy. Uroczystość odbyła się 21 marca 2002 roku[39]. Ponieważ liczba placówek rosła, tak, że w 2005 roku było ich ponad pięćdziesiąt, zaproponowano organizowanie spotkań placówek noszących to imię. Otrzymały one nazwę Ogólnopolskie Zloty Szkół i Placówek im. Kawalerów Orderu Uśmiechu, a patronuje im Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu. Inicjatorem przedsięwzięcia było Gimnazjum nr 2 w Wałbrzychu, gdzie odbył się pierwszy zlot w 2005 roku, kolejne miały miejsce – w 2006 roku w Nysie, 2007 – w Świdnicy, 2008 – w Głogowie, 2009 – w Krakowie, 2010 – w Mysłowicach, 2011 – w Suliszewie, 2012 – w Warnicach, 2013 – w Kobylnicy, 2014 – w Mrzeżynie, 2015 – w Śremie, 2016 – w Osieku, 2017 – w Osiecznicy, 2018 – w Hucie, 2019 – w Grali Dąbrowiźnie.

Publikacje książkowe o Orderze Uśmiechu[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Wanda Chotomska W: Bederski T. Kawalerowie Orderu Uśmiechu Warszawa 2013 s. 45 ISBN 978-83-936179-1-3
  2. Historia – OrderUśmiechu.pl [online] [dostęp 2021-10-07] (pol.).
  3. a b Jest już w średnim wieku W: Bederski T. Kawalerowie Orderu Uśmiechu Warszawa 2013 s. 15–19 ISBN 978-83-936179-1-3
  4. Tadeusz Belerski, "Kawalerowie Orderu Uśmiechu", „Culture.pl” [dostęp 2018-11-10] (ang.).
  5. Rabka Dzieciom [online], www.it.rabka.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  6. Muzeum – OrderUśmiechu.pl [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2018-10-06] (pol.).
  7. Muzeum – OrderUśmiechu.pl [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  8. Święto Orderu Uśmiechu [online], swidnica24.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  9. 21 września to Światowy Dzień Orderu Uśmiechu – to oznaczenie zostało wymyślone w Polsce!, „Mamotoja.pl” [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  10. 50 lat uśmiechniętej buźki, „www.radioem.pl”, 21 września 2018 [dostęp 2018-11-09].
  11. Krzysztof Strauchmann, Głuchołazy oficjalnie stały się Miastem Orderu Uśmiechu, „nto.pl” [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  12. Radio Opole, Głuchołazy: 1024 osoby biły rekord Polski w ułożeniu znaku gra ... – Radio Opole [online], radio.opole.pl [dostęp 2018-05-25] (pol.).
  13. Aktualności - Urząd Miejski Rabka-Zdrój [online], www.gmina.rabka.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  14. Święto Kawalerów Orderu Uśmiechu [online] [dostęp 2018-11-10].
  15. Order Uśmiechu najlepszą Inicjatywą Edukacyjną 2018 Roku – OrderUśmiechu.pl [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  16. Ewa Chrobak W: Belerski T. Kawalerowie Orderu Uśmiechu s. 51-53
  17. Wywiad z kanclerzem kapituły Orderu Uśmiechu Markiem Michalakiem. Dolnoślązak Kanclerzem Kapituły Orderu Uśmiechu A. Augustyn. „Gazeta Wyborcza”, dodatek wrocławski, 25.01.2007.
  18. Szykuje się wielkie święto. Przyjedzie Kuba Błaszczykowski? - GlucholazyOnline.com, „GlucholazyOnline.com”, 13 grudnia 2017 [dostęp 2018-11-10] [zarchiwizowane z adresu 2018-11-11] (pol.).
  19. a b Marek Michalak: Order Uśmiechu pokazuje, że nie wolno traktować dzieci przedmiotowo, „wiadomosci.wp.pl”, 20 września 2012 [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  20. a b Ceremonia – OrderUśmiechu.pl [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  21. Belerski T. Kawalerowie Orderu Uśmiechu s. 18
  22. a b c d Statut – OrderUśmiechu.pl [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).
  23. a b Ciechanowianka kawalerem Orderu Uśmiechu [online], www.tc.ciechanow.pl [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  24. KAPITUŁA – OrderUśmiechu.pl [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  25. Zaskakujące słowa "biskupa od dzieci". Kanclerz Kapituły Orderu Uśmiechu: jednoznacznie potępiamy wypowiedź bp. Długosza [online], Onet Wiadomości, 22 sierpnia 2021 [dostęp 2021-08-24] (pol.).
  26. Książka o Orderze Uśmiechu PEDAGOGICZNĄ KSIĄŻKĄ ROKU! [online], orderusmiechu.pl, 10 lutego 2022 [dostęp 2022-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-14].
  27. Rozstrzygnięcie Konkursu PTP na wybitną monografię za 2020 r. [online], ptp-pl.org, 7 lutego 2022 [dostęp 2022-02-19] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-14].
  28. Komunikat Międzynarodowej Kapituły Orderu Uśmiechu z dn. 2.11.2016 roku [online], orderusmiechu.pl, 2 listopada 2016 [dostęp 2016-11-02].
  29. Kawalerowie Orderu Uśmiechu | Order Uśmiechu [online], orderusmiechu.pl [dostęp 2017-02-04].
  30. a b Strażnicy miejscy ze Starego Miasta Ambasadorami Orderu Uśmiechu :: Codzienny Poznań [online], www.codziennypoznan.pl [dostęp 2018-11-09].
  31. Sophie Lillingstone odebrała na Orawie Order Uśmiechu [online], podhale24.pl [dostęp 2018-11-09].
  32. a b Klub wspaniałych Kawalerów, „niedziela.pl” [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  33. Bolek i Lolek skończyli 50 lat, „PolskieRadio.pl” [dostęp 2018-11-10].
  34. Karta ewidencji obiektu upamiętniającego [Dostęp 2018-11-10]
  35. Dziecięcy order dobrem opolskiego miasteczka [online] [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  36. Aleja Orderu Uśmiechu [online], www.poznan.pl [dostęp 2018-11-09] (pol.).
  37. Redakcja, Skwer Kawalerów Orderu Uśmiechu w Żywcu [online], zywiecinfo.pl [dostęp 2023-01-25] (pol.).
  38. Żywiec. Skwer otrzymał oficjalną nazwę [online], www.zywiecsupernowa.pl [dostęp 2023-01-25] (ang.).
  39. Publiczna Szkoła Podstawowa w Skorogoszczy - Urząd Miejski Lewin Brzeski [online], lewin-brzeski.pl [dostęp 2018-11-10] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]